Semisi Sika ke Minisitā Takimamata? Featured
Semisi Sika mo e Palemia Samuela 'Akilisi Pohiva
Kolomu Filihi
Semisi Sika ke Minisitā Takimamata?
Nuku’alofa, 14 Fepueli 2016. Kapau tetau filihi ‘a e fo’i fakakaukau koia pe kohai ‘e fili ‘e he Palēmia ke Minisitā Takimamata pea he’ikai mama’o mei he’etau fakakaukau ‘a e Sea lolotonga ‘o e Komiti Kakato Semisi Sika.
Ko Sika foki ‘oku ‘i ai ‘ene kaungatonu ki he ngaahi ngāue faka-Takimamata ‘i he fonua pea kuo fuoloa ta’u ‘ene poupou mo kau ki he ngaahi polokalama faka-Takimamata 'a e fonua hange ko hono fakalele 'o e Uike Heilala mo e ngaahi polokalama kehe pe.
‘Oku mahino mai foki ko Sika ‘oku lolotonga Sea he Komiti Kakato ‘a e Fale Alea pea koe taha pe foki ia ‘a e pole kia Sika pe tene tukuange ‘a e fatongia koia pe ‘ikai. ‘I he taimi tatau kuo tuku mai foki ‘a e loto ‘o e Palesiteni ‘o e Kautaha Takimamata ‘a Tonga (Tonga Tourist Association) Siosaia Moehau ‘i he mītia faka-sosiale (social media) ‘a ‘ene poupou kia Sika kene tataki ‘a e fatongia mamafa ni. 'Oku pehe pe foki mo e 'amanaki 'a e tokolahi 'o e fonua 'o fakatatau ki he tu'unga faka-politikale 'o e 'aho.
‘Oku hoko atu foki ‘a e Fale Alea ‘i he uike ni pea ‘oku ‘i ai ‘a e ‘amanaki ‘e fakahoko hano fokotu’u ‘e he Palēmia ha taha ki he lakanga ni lolotonga ia ‘oku ‘ataa hili hono tuku ki tu’a ‘o ‘Etuate Lavulavu. ‘I he taimi tatau ‘oku mahino mai foki he’ikai fili ‘e he Palēmia ia ha taha mei tu’a ‘o fakatatau ki he’ene tukupā hili hono fokotu’u ia ki he lakanga Palēmia ‘o e fonua.
‘Oku ‘i ai foki mo e fakakaukau ‘a e tokolahi ko hano fokotu’u ‘o Sika ki he lakanga ko’eni he Kapineti ‘e tokoni ki hono fakama’opo’opo ‘a e PTOA mo e Kapineti he ‘oku hanga mai ‘a Sune mo hono pole ‘a ia ko e fili fakahāloto ke tukuhifo ‘a e Pule’anga (Vote of No Confidence) ‘o kapau ‘e hoko ‘eni. ‘I he taimi tatau kuo ‘osi ‘ohake foki ‘a e kaveinga ni ia ‘e he fa'ahi fakaanga ‘i he kamata ‘a e feme’a’aki ‘a e Fale Alea he ta’u ni.
Kuo 'osi tuku mai pe foki 'e he ngaahi mītia 'a hono fakahoko kia Semisi Sika pe tene tali 'a e lakang ni ka 'oku te'eki 'i ai ha tali mahino kiai. Ko e aofangatuku foki ‘oku ‘i he Palēmia pe kene fokotu’u ‘a Sika kapau 'oku tonu 'a 'etau filihi pea toki fakanofo leva ‘e he Tu’i.
19 comments
-
'Oku maalie lahi foki 'etau sio ki he fa'u 'e Sihova 'a e mamani koeni pea fakasanisani'i 'aki 'a e me'a kehekehe pehe ki hono kakai 'oku 'ulungaanga kehekehe. 'Oku 'i ai foki mo hotau tufa takitaha. Pea ko ho tufa 'o'ou he'ikai teu lava ia 'e au, tufakanga 'o'oku he'ikai lava'i ia 'e koe. Kaikehe, vakai'i e kau Politikale mou sivi'i pe e moutolu ki moutolu na 'oku mou hakakeke kimoutolu ha tufakanga kehe 'o si'i mole ai e totongi tukuhau 'a e kakai ee!
-
Koe fie tokoni atu pe ke fakama’ala’ala e fakamatala ‘a Tonga.
1. Na’e toki fakahoko ngaue pe ‘ae Poate Takimamata (Poate) mei Fepueli 2014. Neongo ne paasi e Lao (Tonga Tourism Authority Act 2012) he 2012 ka na’e fai hono fokotu’utu’u mo hono kumi e kau Talekita he 2013 pea moe General Manager (GM). Ne toki kamata ngaue leva e GM I Fepueli 2014 ‘one toki kamata kumi (recruit) e kau ngaue, tokolahi ne toki kamata ngaue ‘i Siulai 2014. Aia koe pehe koe ‘e Tonga koe ta’u eni ‘e tolu (3) e ngaue ‘ae Poate ‘oku hala ia, koe toki ‘alu ‘eni ke lava e ta’u e 2 ‘ae operate ‘ae Poate.
2. Na’e ‘ikai ke tu’usi he’e Poate ia ‘ae sekitoa taautaha. Koe ta’u ko ‘eni ‘e taha moe konga e lelei mai ‘ae Poate ne ‘osi fakahoko pe e ngaahi fakataha moe kau fakafofonga mei he sekitoa taautaha, tufa moe ngaahi information (News letter) fakauike, fai e ngaue fakataha ki hono tokoni’i kinautolu ki hono fakamaketi’i ‘e nau ngaahi pisinisi. ‘Aia ‘oku hala hono tukuaki’i ne tu’usi he’e Poate e sekitoa taautaha.
3. Koe pehe koe ne ‘osi e lau miliona hono fakamoleki he fakamaketi kae ‘ikai ha ola e ma’u mei ai, ‘oku hala mo ia. Koe pa’anga ‘oku faingamalie ke fakamoleki kihe fakamaketi ‘ihe ta’u ‘oku ‘i lalo ‘aupito ia he taha miliona, mahalo kihe fitu kilu pe. Koe ki’i pa’anga ia ko ‘eni ‘oku ‘ikai ke mavivi ai ha me’a ia he fakamaketi, ‘aia koe fakamaketi ‘eni ne fai he 2014 moe ki’i konga ‘oe 2015. Kaekehe, he ‘iai e ‘asi mai e ngaahi ola lelei ne kamata ke ‘asi mai ‘ihe hili pe ko ia ‘ae ta’u ‘e taha ‘ae faifatongia ‘ae Poate. Ne a’u mai pe ki Me 2015, kuo hu mai leva ‘a Lavulavu ia ‘o fai ‘ene fo’i fakamatala tatau moe fakamatala ‘a Tonga, ‘o pehe koe talu e lele mai ‘ae Poate mei he 2012 moe ‘ikai pe ke ‘asi ha ola. Na’e hanga leva ‘e Lavulavu ia ‘o tala tene veteki ‘eia e Poate pea ne ta’ofi ‘e ia moe ngaahi ngaue fakamaketi ne palani ke fakahoko pea ne toe fakafaingata’a ‘ia ‘e ia hono tukuange mai e pa’anga ke fai ‘aki e ngaue, ne toki tukuange mai e pa’anga ‘i Novema ka na’e totongi ke tukuange mai ‘i Siulai ke fakahoko’aki e ngaue. ‘Aia ne ‘ikai ke loko fai ha ngaue fakamaketi he 2015 ‘o a’u mai kihe lolotonga ni
4. Koe kau Talekita ki mu’a, (Ross, Paul mo Shane) ne fili ki nautolu hili ia hono tu’uaki atu e lakanga pea interview, sivisivi’i fakatatau kihe lao pea toki recommend atu kihe Kapineti ‘o tali ai ke nau hoko koe kau Talekita. Ne nau fua fakamaatoato ho nau lakanga pea nau tataki lelei mai e Poate ‘o ‘ikai ha filifili manako kae muimui totonu he Fakahinohino ‘ae lao. Kae kehe ne nau fakafisi kinautolu, hili e hu mai ‘a Lavulavu, pea fili leva ‘e Lavulavu ia ‘a Tomifa, Finau Kisione mo Simana. Ko hono fili ko ‘eni ‘oe kau Talekita fo’ou na’e ‘ikai ke hange ia ko hono fili e kau Talekita ki mu’a (ke tu’uaki, interview, sivisivi’i fakatatau kihe lao pea toki recommend atu kihe Kapineti) ka na’e fili fakahangatonu pe ia ‘e Lavulavu ia e kau tama ko ‘eni. ‘Aia ‘oku ‘iai leva e ‘issue ia he fakahoko fatongia ‘ae kau Talekita ko ‘eni he ne ‘asi mai ‘ae “Conflict of Interest” he ‘enau fakapaasi ke totongi e pa’anga kihe Unuaki ‘o Tonga hili ko ‘ia ne ‘ikai ke ‘iai ha Contract. -
MĀLŌ VISO & SAIMONE...1) Totonu ke tukuange 'e Semisi Sika 'ene ngaahi pisinisi hangē ko ia na'a nau (kau Temo) lāunga'ai 'a Siaosi Tupou V 'o tukuatu ai 'a e ngaahi pisinisi 'a e Tama Tu'i.
2. Kuo 'i ai e ngaahi tukuaki'i 'o Semisi Sika 'o kau ki he pa'anga 'a e 'Akapulu Liikí. Pea mo 'ene ngāue'aki e pa'anga 'a e Kolisi Tutuku Liahona/Sainehā lolotonga 'ene palesiteni. 'Oku totonu ke fk-ma'ala'ala mai e ngaahi me'a ko iá ke ma'a tasilosilo.
3. 'Oku 'ikai ketau kei tali 'a e fk-matala 'a e kau taki 'o e ki'i Pule'anga ko 'eni. Kuo hulu tu'u 'enau loi mo e kākā.
4. 'E Saimone...ko e felāuaki 'i he setisitika ki he Taki Mamatá 'oku 'ikai fenāpaasi mo e ola kuo tau sio pea tau ala ki ai (empirical evidence):
5. 'Oku 'ikai ofiofi 'a e pa'anga hūmai mei he taki mamatá ki he tu'uaki 'o pehē ko e sekitoa mālohi faka-'ekanōmika taha ia 'o Tongá.
6. Fakataha'i 'a e taki mamatá mo e fua 'o e ngoué hū ki tu'apule'angá mo e toutaí, 'oku kei lakataha pe 'a e me'a'ofa (remittances) 'a e kakai Tonga nofo mulí.
7. 'Oku fk-mole lahi 'a e patiseti 'a e pule'angá 'i hono fk-māketi'i 'a e taki mamatá ki he kau papālangi 'i muli. Hili ko ia 'oku tokolahiange pē folau mai 'a e kakai Tonga nofo 'i mulí mo e pa'anga 'oku nau fk-mafola 'i he 'ekonōmi 'o e fonuá.
8. Pea hili ko iá, 'oku peseti 'e noa (0%) 'a e fk-mole 'i he patiseti 'a e pule'angá ke fk-'ai'ai 'a e kakai Tonga nofo muli kenau "invest" 'i Tonga. -
Ko e fo’i takihala lahi ‘eni ‘oku fai ‘e Tonga fekau’aki moe Poate na’e sea ai ‘a Ross Chapman ‘i he ‘uhinga tokua na’a nau tu’usi pe disconnect ‘a ‘enau faifatongia mo fakamoleki ‘a e lau miliona ka na’e ‘ikai ha ola mei ai. Koe Poate ‘eni na’e fili ‘o makatu’unga he polosesi fakalao fakatatau ki he Lao Takimamata. Koe kakai foki ‘eni ‘oku tu’umo’unga ‘enau pisinisi makatu’unga he’enau taukei. Na’e ‘uhinga hono ‘ikai fili ‘a e kakai ‘oku nau mastermind holo he sekitoa ko’eni koe ‘i ai honau ngaahi mo’ua Fakamaau’anga ‘o kau ai ‘a Saia Moehau mo e ni'ihi kehe fakatatau ki he lao.
‘Alu Tonga ‘o kumi ki he setisitika faka-takimamata pe koe holo fefee ‘a e Takimamata he na’e kaka ki ‘olunga pea koe founga ‘ena ‘oku ‘alu kiai ‘a e ngaahi fonua ‘o e pasifiki ‘oku taaimu’a he takimamata ‘o kau ai ‘a Fisi mo Vanuatu koe ‘i ai ‘a e sino tau’ataina kenau fakalele mo fakamaketi ‘a e takimamata ke tau’ataina mo mo’ui ka e tuku e potungaue ke tokanga'i hono regulate. ‘Omai mu’a moe fakamatala pa’anga ‘a e lau miliona ‘oku ke takihala’i kiai e kakai na’e fakamoleki noa’ia. Ko e feinga ko’ena ke fakafoki ki he Potungaue koe fakahoko ‘ehe kau siokita ‘oku lahi honau mo’ua pangike pea koe sio pe ma’anautolu he ‘oku nau ‘ilo he’ikai kenau kualifai ke kau ki he poate koe mo’ua mo e pango kehekehe fakatatau ki he lao.
Ko e talu ‘enau nofo he Takimamata moe taumu’a p eke ‘oange ‘a e tokoni kiate kinautolu pea mo e kole ai pe ha pa’anga ke tokoni ki he’enau ngaahi no. Ko e kau poate ne fakafisi ‘o kau ai ‘a e Ross Chapman, Shane Walker mo Paul Johanson ‘oku lele lelei ‘enau pisinisi pea ‘oku ‘ikai kenau siokita pe mo’ua he pangike. Ko 'enau fakafisi ko hono teke 'e he kau siokita 'a Lavulavu ke tamate'i e Poate pea 'oku nau maama 'o 'ikai ke fie ngaue moha kau criminal ne convict kimu'a. Teke lava Tonga ‘o fakafoki mai ‘a e tokoni ‘a Nu’usila ki he Takimamata???.....
Ko Tomifa na’e fili mai pe ‘e Lavulavu ‘ikai fou he polosesi lolotonga ia ‘oku hange ‘a e mo’ua ha tahi pea na’e toki hoko hake pe ‘a e Poate ko’eni kuo fuoloa pe ‘a e ‘emeni ia ‘a e Puataukavane mo hono teu puke ‘ehe Pangike. Kataki Tonga ‘o ki’i fao’i ho’o sio ke mavahe mei ho mu’ava’e pea koe kakai ‘oku ke taukave’i ‘ofa mai ‘oku ‘ikai kenau toe kehe mo e Minisita ne toki tuli ni atu mei he sekitoa ni. -
Mokofisi, kataki pe ka ko'eku poini 'oku 'ikai nofo ia 'i BYU ka koe ngaahi naunau 'oku ma'u 'e Semisi Sika 'oku fe'unga ia moe Potungaue Takimamata. 'Oku ne lava 'o ue'i tafa'aki ko;eni pea koena 'oku taaimu'a 'i hono poupou'i 'a e ngaahi 'ekitivitii fakatakimamata he fonua. 'Oku 'ikain keu poupou au kia Lavulavu he 'oku 'ikai ke pehee 'a Semisi ia pea 'oku mahino e hala ia 'o Semisi. Kaikehe ko lea e ngaue 'a Semisi he mala'e 'oe takimamata pea 'oku totonu ke 'oanga mo'ona 'a e Sea.
-
KĀTAKI VISO...KO E HĀ E TEUTEU'I 'O SEMISI SIKA MEI BYU 'OKU MA'U TAUKEI AI IA KE MINISTĀ TAKIMAMATA? Ko Lavulavu ena 'oku tala na'e ako 'i BYU-Hawaii pea kaiha'a ia mo kākā (corruption) 'i he Minisitā Takimamatá mo e Ngaahi Ngāue Lalahí. Pea ko e ongo tangata Māmonga lōua. Ko e hā 'e kehe ai 'a Sika mei a Lavulavu? Na'aku ako mo au 'i BYU-Hawaii pea 'oku ou Siasi Māmonga, 'e 'oatu au keu Minisitā Taki Mamata?
1) Kuo tala mo Lavulavu na'e BA mei BYU-Hawaii, pea MBA mei BYU-Provo. Fakatotolo 'e he Salt Lake City Deseret News (2003) ko e loi 'a e MBA mei BYU-Provo, pea fehu'ia 'e Clive Edwards 'a Lavulavu 'i Falehopo (2015) 'o faka-papau'i ko e lasu 'a e MBA. Te'eki ai ke faka-papau'i 'a e BA mei BYU-Hawaii pe ko e mo'oni.
2) Kaekehe, 'oku 'ikai ko e mata'itohi mei ha kolisi pe 'iunivēsiti 'oku mahu'ingatahá: Ko e faitotonú mo e anga-tonú 'oku fiema'u 'i he ngāue sevāniti sivilé.
3) Ko Semisi Sika 'oku 'i ai 'ene ngaahi pisinisi; 'oku 'ikai totonu pea 'e fepakipaki ia (conflict of interest) ke 'alu 'o Minisitā Taki Mamata. Tau ako meia Lavulavu: Fakapone ngāue lalahi ki hono foha mo e 'ene 'Apiako 'Unuaki 'o Tonga kenau ma'u faingamālie mei he Pule'anga ta'e 'i ai ha fe'au'auhi.
4) Na'e lāunga'i 'e he kau Temó 'a Siaosi Tupou V mo 'ene ngaahi pisinisí, pea na'e loto lelei 'a e Tamá ke tukuange 'ene ngaahi pisinisí. 'Oku totonu ke fai pehē 'a Semisi Sika. -
Kapau oku fakalele Potungaue ia ehe Poate, ta oku tonu ke ave aa ia o under he Public Enterprises ka ikai pea outsource ki tu'a kiha Private Sector kenau fakalele.
Kou pick up e mea mahuinga mei he comment a Tonga，aia oku mole noa pe paanga ia a e Poate ikai malava e tefitoi fatongia koe maketii oe Takimamata. Ka kou sio atu he tafaaki e taha koe maketii koaa o e ha he ku ikai sia'a e u activity oku tuuaki. Pea ka ai ha activity oku asi mei Vavau mo Haapai ku ikai sia'a e kautaha vakapuna ia oku ne fetuku e kakai. Ai ai e mamafa ia moe ta'epau. Me'a e taha oku ikai fuu fktokagai koe unstable koee etau political system oku ne uesia e takimamata. Osi pe e tau e 4 ae kautama koee li ia ki tua moenau fokotuutuu hopo hake kautama foou moenau fokotuutuu，hiki e tute moe tukuhau alu osi ai e kau Investors ia. Kuo fekaukau'aki e ngaahi me'a ia. Katau toki hoko atu. -
'Oku mahu'inga ke tu'u tau'ataina 'ae Potungaue Takimamata koe'uhi kae tonu e ngaahi visione. Ko 'etau fa'unga fakapolitikale he lolotonga ni 'e faingata'a ke tau filifili ha taha ki ha lakanga Minista, ka ko kinautolu pe kuo fili mai he kakai (tukukehe ka loto e Palemia ke fili mai ha ni'ihi mei tu'a ne 'ikai fili 'ehe kakai e fonua). Ka 'e fu'u mahu'ingaage ha taha kihe Minisita Takaimamata 'oku lava 'o ngaue fakataha moe ngaahi kautaha fakatakimamata taautaha e fonua kae lava ke ma'anu e ngaue ni. Koe lelei ka hoko 'a Semisi Sika koe Minista e Takimamata he 'oku lolotonga ngaue vaofi pe ia moe sekitoa ni he lolotonga ni pea 'oku 'iai e mahino lahi 'oku 'iate ia 'o fekau'aki moe sekitoa takimamata moe kau pisinisi Tonga 'oku nau fakakaungatamaki ai.
Koe palopalema lahi moe Poate Takimamata ne Sea ai 'a Ross Chapman he na'a nau tu'usi (disconnect) 'e kinautolu ha toe vaa ngaue moe sekitoa taautaha pea 'osi e ta'u 'e meimei 3 'enau faifatongia mo nau fakamoleki e laui miliona lahi ka ne 'ikai ha ola lelei 'e taha kuo ma'u mei ai! Koe tefito'i fatongia foki e Poate ko 'eni ko hono fakamaketi'i e takimamata moe folau 'eve'eva ki tu'apule'anga. Koe ha e me'a ne hoko he ta'u 'e 3 'enau fakamaketi? Holo e Takimamata pea faingata'a'ia e ngaahi pisinisi takimamata kae tautefito ki he ngaahi pisinisi 'oku lolotonga ta 'enau no he ngaahi pangike. Koe Sea lolotonga e Poate ko 'eni ko Tomifa Paea pea koe tangata ngaue ia 'o Vava'u Lahi. 'Oku 'ikai koe palopalema 'ene hotele ko 'ene fo'ui 'ata'ata pe 'a'ana ka 'oku toe kau lahi atu kiai e founga moe kau fakamaketi 'oe Poate Takimamata he ko kinautolu kuo totongi 'ehe pa'anga tukuhau e kakai e fonua ke nau 'omai e folau 'eve'eva ki he ngaahi hotele.
'Oku kei lahi pe ngaahi fakaanga 'e ni'ihi mei tu'a koe 'ikai ke mahino'i e tefito e palopalema 'oe Takimamata hotau fonua ni. -
Fakafisi aa e si'i Kainga ia ne nau langa hake hotau fonua, ka e hu atu e kautama ia o holoki e me'a na.
-
Ko hono fili 'o Tomifa mo e konga e poate lolotonga na'e 'ikai tu'uaki ia pea kuo fakafisi 'a Ross Chapman, Shane Walker mo Paul Johanson ia koe kau tangtata lelei mo mo'ui 'enau pisinisi takimamata. Ko e fehu'i heni pe koe ha ha taukei 'a Tomifa he koe Hotele Puataukanave 'ena 'oku 'amanaki puke 'e he Pangike?. Ko e taukei ia ke langa hake 'aki 'a e takimamata he fonua ni? Malie pea toe lesoni.