Kole Pule’anga ke vakai'i 'e he Fakamaau’anga tu’utu’uni ‘a e Sea Le’ole’o ‘o e Fale Alea ^Featured

‘Oku mahino pe foki na’e fakahoko ‘e he Minisitā Polisi lolotonga ‘a e feme’a’aki ‘o e ‘aho Tūsite 19 ‘o Ma’asi 'a 'ene fakamanamana ‘e fakahoko hano faka’ilo (Impeachment) mo hono launga’i ‘o e Sea Lee'ole'o fekau’aki mo ‘ene tu’utu’uni ko’eni.

Ko e tu’utu’u ni foki ‘eni ‘a e Sea Le’ole’o ‘o fakatatau mo e Kupu 131 ‘o e Ngaahi Tu’utu’uni ‘o e Ngaahi Fakataha ‘a e Fale Alea ‘o Tonga ‘a ia ‘oku pehe ni ‘ene tu’u:

(1) ‘E ‘ikai ke ngaue ‘a e Fale Alea ki ha Lao Fakaangaanga hili hono lau ‘uluaki ki ha taimi ko e uike ‘e 2 pe ko e taimi ‘oku lōloa ange ai ‘e pehē ‘e he Faleʹ ‘oku fiema’u ke faka’atā ‘a e kau memipa ke nau sivi’i ‘a e Lao Fakaangaangaʹ, pea ki he kakai ‘o e fonua ke nau fai ha ngaahi fokotuu, ka e ‘ikai ke kau heni ‘a e –

(i) lao ki he ‘Esitimeti mo e

(ii) ngaahi Lao Fakaangaanga ‘oku fakamo’oni’i mai ‘e he Palemia ‘oku fakavavevave.

(2) Kuo pau ki he ‘Eiki Sea ke ne fakahu atu ‘a e Lao Fakaangaanga ki he Komiti fekau’akiʹ ke fakafatongia’aki ‘a hono sivi’i ‘a e taumu’a pea mo fakama’opo’opo ‘a e ngaahi fokotu’u ‘a e kakai ‘o e fonuaʹ ki he Lao Fakaangaanga.

(3) Kuo pau ki he Komiti fekau’aki, hili ‘ene ngaue ke ne teuteu’i pea mo fakahū ha lipooti ‘o e ola ‘o ‘ene ngaue mo ngaahi fokotu’u ki he Fale Alea.

Na’e fakahoko foki ‘a e tipeiti ‘a e Fale Alea ‘i he tohi mei he Palēmia ‘o fakatatau mo e Kupu 1 (ii) ‘a ia ‘oku ‘uhinga kene fakamo’oni’i mai ‘oku fakavavevave ‘a e ngaahi Lao Fakaangaanga ko’eni.

‘I hono fakalea ‘i he lea faka-Pilitania ‘oku toe mahino ange ‘a ia ‘oku pehe ai ‘i he Kupu 1 (ii) “Bills certified by the Prime Minister to be urgent.”

Na’e tu’utu’uni aofangatuku foki ‘e he Sea Le’ole’o ke ‘ave ‘a e ngaahi Lao Fakaangaanga ko’eni ki he Komiti Lao kenau ngaue kiai 'o fakatatau mo e Kupu 131 hili ‘a e ‘ikai kene tali ‘a e ngaahi faka’uhinga mei he Pule’anga fekau’aki mo e kupu ko’eni mo e ‘ikai malava ke ‘omai ha ‘uhinga malohi ‘a e Palēmia ki he fakavavevave ‘a e lao.

Na’e tali pe foki mei he Pule’anga ‘oku ‘uhinga ‘eni he ‘oku ‘i ai e ngaahi tokoni fakapa’anga ‘e ma’u mai mei muli kapau ‘e liliu ‘a e ngaahi lao ko’eni.

Na’e toe me’a foki ‘a e Palēmia ‘o pehe ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi vīsone fakalakalaka ‘a e fonua ‘oku tali ki he ngaahi lao ko’eni.

Kuo a’utaki hake ki he Fale Alea ‘a e fale’i fakalao (legal opinion) ‘a e Fakahinohino Lao ‘a e Pule’anga (Solictor General) Sione Sisifa ke poupou ki he taukave ‘a e Palemia mo e Pule’anga ka ‘oku tau’atāina pe foki ‘eni ia he ‘oku ‘ikai ha tu’utu’uni ia kiai ‘a e lao kuopau ke ‘omai ha fale’i fakalao mei he sino ko’eni.

Kapau ‘e hoko atu aipe ‘a e Pule’anga ki he’enau kole kiha Judicial Review ‘a e tu’utu’uni ‘a e Sea Le’ole’o pea ‘e mahino mai pe foki ia koe polosesi ia ‘e loloa ‘o tatau pe moha faka’ilo faka-Fale Alea (Impeachment).

'Oku 'uhinga 'eni he koe kole ki ha judicial review kuopau ke nau fokotu'uatu 'a e makatu'unga ke fakahoko'aki 'a hono toe vakai 'a e tu'utu'uni ko'eni 'a e Sea Le'ole'o pea kapau 'e 'ikai tali 'e he Fakamaau'anga pea ko'ene ngata ia pea kapau 'e tali pea 'e hoko atu leva 'a e polosesi pea koe taimi loloa ange 'e fakahoko ai 'eni.

‘I hano faka’eke’eke ‘o William Clive Edwards koe loea mataotao ‘i he mala’e ‘o e Lao pea na’e memipa Fale Alea ‘i he ta’u lahi pea toe Minisitā Lao fekau’aki mo e kaveinga ko’eni na’a pehe ‘e Edwards ‘oku ‘ikai ke sio atu ia ‘oku ‘i ai ha palopalema ‘i he tu’utu’uni ‘a e Sea Le’ole’o.

“‘Oku mahino foki ‘oku ‘i ai pe ‘a e Fale’i fakalao ‘a e Sea ‘o e Fale Alea ‘a ia koe Kalake Pule pea ‘oku ‘osi paasi lao mo taukei pea ‘oku pau pe na’e kumi fale’i kiai ‘a e Sea Le’ole’o he koe founga ngaue pe ia”, koe lau ia ‘a Edwards.

‘Oku tui foki ‘a Edwards koe fakamole pa’anga ‘ikai ha makatu’unga malohi ‘eni ki he kau totongi tukuhau ka hoko ha fakatonutonu fakalao fekau’aki mo e kaveinga ko’eni.