­­­Kōlomu ‘Ilo/Poto, Fonua/Kalatua, & Tala/Lea & Kōlomu Faiva Ta‘anga, Faiva Hiva, & Faiva Haka

Kōlomu ‘Ilo & Poto, Fonua & Kalatua, & Tala & Lea / Knowledge (& Skills), Culture, & Language Column

Ko e Vaka Na‘e ‘Alu (Folau Mei Maama) Ki Pulotu

Fai ‘e Palōfesa Hūfanga Dr ‘Ōkusitino Māhina

Na‘a ku lave he ‘atikolo 5 ki he vahetolu lalahi ‘o e ‘aati fakaTonga ki he faiva, tufunga mo e nimamea‘a, ‘a ia na‘e tefito honau fokotu‘utu‘u he fakaha‘a ki he ha‘a faiva, ha‘a tufunga mo e ha‘a nimamea‘a [‘o tatau pē mo honau fokotu‘utu‘u fakaha‘a he ako fakaTonga], mo e ‘uhinga ‘oku makatu‘unga ai honau vahevahe.

'Oku lolotonga 'i Tonga ni ha ongo mataotao ka koe ongo tangata'ifonua Tonga ko Palofesa Dr. 'Okusitino Mahina mo Tu'ifonualava Kaivelata ke fakahoko ha'a na poloseki ki hono fakakake, fakatolonga mo hono toe fakafoki mai 'a e faiva tupu'a 'a 'ia 'oku 'iloa ko ifi fangufangu.

Fai ‘e Palōfesa Hūfanga Dr ‘Ōkusitino Māhina

Na‘a ku lave he ‘atikolo hono 3 ki he lau tā-vā ‘o e kuohili, lolotonga/lotolotonga mo e kaha’u ka te u talanoa heni, he ‘atikolo hono 4, ki he ako, fakatoulōua ‘a e ako fakaTonga mo e ako fakaMuli. ‘Oku lava ke tau lau ‘oku fa’ahinga lalahi ‘e ua ‘a e ako, ‘a ia ko e ako fakaTonga mo e ako fakaMuli, ‘o ‘uhinga ‘a e ako fakaMuli ki he ako faka‘Iulope/fakaUēsite na’e ‘omai ‘e he kau Papālangi/Misinale ki Tonga he kamata ‘ene fetu‘utaki mo ‘Iulope, ‘a ia na‘e fakalalahi mai he senituli 19, ‘o tumutumu hono fokotu‘u ‘o e ongo ‘apiako/kolisi tupu‘a ‘i Tonga ko e Kolisi ko Tupou he ta‘u 1866 mo e Kolisi Tonga he 1882 ‘o e ta‘u.

Fai ‘e Palōfesa Hūfanga Dr ‘Ōkusitino Māhina

Konga 3

‘Oku taku ‘e he fakakaukau fakatā-vā fakaTonga ‘oku tau ’alu ki mu’a ki he kuohili mo tau to e ‘alu ki mui ki he kaha‘u fakatouloua he lolotonga, ‘o fakafenāpasi ta‘etuku ‘a e fihitu‘u mo e fepakitu‘u ‘o e kuohili kuo ‘osi hoko mo e kaha‘u ka toki hoko he lolotonga.

Fai ‘e Palōfesa Hūfanga Dr ‘Ōkusitino Māhina

Konga 2

Tuku atu ē fonua mo e tala
Lauaki ē Motu’apuka
Ka te u faiva mo tukuhua
He tangata ‘o e Kauhala‘uta
‘Oku taku ‘i he tala ē fonua
‘Oku 'afio ‘i he ‘alofi tupu‘a

Mei he “Takafalu” ko e maa‘imoa fatu ta‘anga lakalaka ‘a Kuini Sālote

Fai ‘e Palōfesa Hūfanga Dr ‘Ōkusitino Māhina

Konga 1

'Oku 'uhinga 'a e lea "koloa" ki ha me'a faka'ofo'ofa, mahu'inga mo 'aonga lahi, 'o hange ko hono ui 'a e ngaue nimamea'a 'a fafine 'i falehanga ko e ngatu, fihu mo e fala ko e "koloa," 'a ia 'oku 'ikai ngata pe he'enau faka'ofo'ofa mo mahu'inga hulu fau ka e to e 'aonga lahi foki. 'Oku 'i ai 'a e lea Tonga heliaki / paloveape malie / faka'ofo'ofa ko e, "Ko e koloa 'a Tonga ko e fakamalo," 'o 'uhinga ki he faka'ofo'ofa, mahu'inga mo 'aonga lahi hono "fakamalo" ha ngaue lahi kuo fai, 'o fai he funga 'o e hounga'ia, toka'i mo e faka'apa'apa, 'a ia 'oku ne fakatupu 'a e ongo fiefia mo e mafana. 'Oku to e 'i ai mo e ngaahi lea 'oku nau 'uhinga pe ki he me'a tatau, 'o hange ko e: "'Oku tau lau ko e koloa 'a e hao mo'ui mai 'etau fononga" mo e "koloa pe 'a e matangi," 'a ia ko e lea mei tahi fekau'aki mo e faka'ofo'ofa, mahu'inga mo 'aonga lahi 'a e "matangi" he folaula mo e folauvaka, 'o ma'u ai 'a e hingoa malie / faka'ofo'ofa ko e, "Koloamatangi" mo e ha fua.