Ko e kau palangi launga pe 'oku nau toe maumau'i lao mamata tofua'a - Fakamaau'anga

Na'e fakahoko 'e he kau muli ko'eni 'a ia koe tokolahi taha koe kau papalangi kotoa 'a ia 'oku nau pisinisi mo nofo 'i Vava'u 'e toko 13 'o nau tukuaki'i tokua 'oku 'ikai totonu ke toe foaki ha laiseni mamata tofua'a 'i Vava'u 'e he Potungaue Takimamata he tene uesia 'a e fa'ahinga pisinisi ko'eni.

Na'a nau fakahu  ki he Fakamaau'anga 'i he mahina ko Siulai 2024 'a e launga ke vakai'i (Judicial Review) 'a e foaki laiseni 'a e Potungaue Takimamata 'i he Hopo Fika CV30/2024 pea na'e 'ikai ke tali 'eni 'e he Fakamaau'anga Lahi 'i ha Tu'utu'uni 'a e Fakamaau'anga 'i he 'aho 2 'Aokosi 2024.

Ko kinautolu na'a nau fakahoko 'a e launga ki he Fakamaau'anga 

'Oku mahino foki koe launga ia ko'eni 'oku nau tukuaki'i 'a e Potungaue mo e Minisita ka 'oku mahino foki mei he Tu'utu'uni 'a e Fakamaau'anga na'e fakamahino 'e he 'Eiki Minisita Takimamata Hon. Dr. Viliami Uasike Latu ki he loea 'a e kau launga ko'eni 'i ha'ane tohi 'i he 'aho 7 'o Sune 2024 koe mafai ki he foaki 'o e ngaahi laiseni 'oku 'i he malumalu pe ia 'o e Minisita pea 'oku 'i ai mo hono ngaahi tu'utu'uni pea 'oku muimui pe kiai 'a e Potungaue ia.

Na'e 'ikai ke tali 'a e kole ko'eni 'a e kau Talatalaaki 'i ha Tu'utu'uni 'a e Fakamaau'anga Lahi fakahoko 'e he Fakamaau Lahi ko Justice Cooper 'i he 'aho 2 'Aokosi 2024 pea toe fakamahino 'oku totonu pe 'a e ngaue 'a e Minisita moe Potungaue pea 'oku 'ikai ha fakamo'oni mo ha makatu'unga fakalao ke ta'ofi ai 'a e ngaue 'a e Minisita mo e Potungaue.  

Na'e 'ikai ke 'unua heni 'a e kau Talatalaaki 'a ia 'oku taki mai ai 'a e matapule papalangi ko Alistair Coldrick 'a ia koe Talekita Pule 'o e Dolphin Pacific Diving Limited pea na'e toe fakafou mai he'enau loea ko David Garret ha toe kole ki he Fakamaau'anga 'a ia na'e fakahu 'i he 'aho 18 'Aokosi 2024 fakataha mo e tohi fuakava mo 'enau kole 'oku 'i ai 'a e ngaahi fakamo'oni fo'ou ke toe vakai'i 'enau launga.

I ha fakamatala mei he 'Eiki Minisita Takimamata 'a ia na'a ne fakahoko pe hili 'a e 'ulungia 'a e 'uluaki launga 'a  e kau papalangi ni na'a ne pehe ai koe matu'aki siokita 'eni he 'oku fiema'u ke foaki 'a e ngaahi laiseni ki he kakai Tonga 'a ia 'oku nau fakakakato 'a e ngaahi fiema'u ka 'oku 'ikai koe kau muli pe.

Na'e toe me'a 'a e 'Eiki Minisita 'o pehe 'oku fiema'u ke fakaivia 'a e sekitoa ko'eni pea ke tatau hono foaki 'o e faingamalie ki he kakai 'o e fonua tautautefito ki he kakai Tonga.

Na'e fakamahino foki 'e he 'Eiki Minisita Takimamata lolotonga 'a e tipeti 'a e Fale Alea 'i he mahina ko Siulai koe tokolahi taha 'o e kau muli 'oku ma'u laiseni mamata tofua'a 'i Vava'u 'oku 'ikai ha'anau 'akauni pangike 'i Tonga ni pea koe 'osi pe 'a e mamata tofua'a kuo nau folau kinautolu ki muli pea 'oku lolotonga fakahoko kiai 'a e ngaue 'a e Potungaue.

'Oku tui 'a e Potungaue Takimamata ki hono fakaivia 'a e kakai Tonga pea 'oange mo e faingamalie ke fe'auhi he maketi ko'eni pea 'oku foaki mo e laiseni 'e 2 ki he ongo Siaina ka 'oku na pisinisi mo nofo 'i Vava'u.

'Oku lolotonga lele lelei pe foki 'a e mamata tofua'a ia 'i Vava'u he ngaahi 'aho ni fakatatau ki he ngaahi fakamatala 'oku ma'u mei he Potungaue Takimamata ka 'oku fehu'ia 'a e feinga 'a e kau muli ke ta'ofi 'a hono foaki ha toe laiseni mamata tofua'a ka 'oku mahino mei he ta'u ni 'oku toe lahi ange 'a e tofua'a 'i Vava'u.

Na'e fakamahino 'e he Fakamaau Lahi Cooper hili ha ha 'a e ongo tafa'aki 'i he Fakamaau'anga 'i he faka'osinga 'o Sepitema 'oku 'ikai ha fakamo'oni fo'ou pea koha 'ata pe fakamatala kene fakamo'oni kuo fakahoko ha maumaulao pea 'oku mahino mai he ngaahi pepa kuo fakahu mai 'e he kau Talatalaaki na'a nau 'osi fakahoko ' a e kole tatau he 2020 ke ta'ofi hano toe foaki ha laiseni.

'I he hoko atu 'a Fakamaau Cooper na'a ne fakamahino na'e fakaha 'e he loea 'a e kau Talatalaaki 'i hano fehu'i kiate ia pe 'oku kau 'a e ni'ihi 'o  e kau Talatalaaki hono maumau'i 'o e lao mo e ngaahi tu'utu'uni 'o e ma'u laiseni mamata tofua'a pea na'a ne tali 'io kiai.

'I he aofangatuku 'a e Fakamaau'anga 'i he tu'utu'uni fakamuimui 'o e 'aho 27 'o Sepitema 2024 na'e fakamahino ai 'e Fakamaau Lahi Cooper na'e toe hiki hake 'a e kau ma'u laiseni mei he toko 20 'i he ta'u 2020 ki he toko 26 'i he faka'osinga 'o e 2023.

Ko e hiki ko'eni lolotonga ia 'a e fokotu'u 'o e fakamo'oni fakasaienisi 'i he ta'u 2019 'oku fakafalala ai 'a e kau Talatalaaki 'i he hopo ni pea mahino mai koe hiki ko'eni mei he toko 20 ki he 26 'a e kau ma'u laiseni 'oku kau ai 'a e ni'ihi 'o e kau Talatalaaki.

'I he'ene pehe leva 'oku 'asi mai 'a e fepaki 'i he'enau launga mo 'enau me'a 'oku fakahoko 'o 'ikai tatau e ngutu mo e tuhu pea mahino 'a e 'ikai kenau loto ke toe foaki ha faingamalie laiseni  fo'ou ki ha taha.

Na'e fakamahino foki 'i he Tu'utu'uni ko'eni 'e he Fakamaau'anga kapau 'oku nau launga pea nau launga pe kiate kinautolu.