Ko e fili fakahā loto (Vote of No Confidence) koe va’inga fika (number game) Featured
28 Fepueli, 2017. Kuo tau situ’a atu ‘eni mei he fili fakahā loto ke tukuhifo ‘a e Palēmia Samuela ‘Akilisi Pohiva mei he lakanga pea kuo ikuna foki ‘a Pohiva ‘i hono sivi’i ia ‘e he me’asivi faka-Temokalati ko’eni.
‘I he taimi tatau ‘oku malava mei heni ke tau fakamo’oni mo tala mahino heni ko e me’asivi ko’eni ‘oku makatu’unga ia ‘i he va’inga fika (number game) ‘a ia koe fa’ahi pe ‘e tokolahi pea koia ‘e ikuna.
‘Oku si’isi’i ke uesia foki ‘a hono ngāue’aki ‘o e me’asivi ko’eni ‘aki ha teke mei tu’a he ‘oku fakatefito pe ia ‘i he fakatau hoosi (horse trading) (hūfanga he fakatapu) ‘a kinautolu ‘oku lolotonga ‘i loto ‘a ia koe toko 25 na’a nau fakahoko ‘a e paloti 'o 'ikai kau kiai 'a e Sea.
‘Oku ‘ikai foki talamai ‘e he fili fakahāloto ia ko’eni mo e natula ‘o hono ngāue’aki ‘o e me’asivi faka-Temokalati ko’eni koe fa’ahi ‘oku nau ikuna ‘a e pāloti ko kinautolu ‘oku mo’oni mo tonu ka ‘oku kei makatu’unga pe ia ‘i he pāloti ‘a e tokolahi ‘a ia koe va’inga fika ia pea koe temokalati koe fika 'a ia koe tokolahi.
‘Oku mahino pe foki na’e fakahoko ‘e he tafa’aki ‘anautolu ‘a e fokotu’u ke fakamalōlō’i ‘a e Palēmia ‘a e ngaahi malanga malie mo e ngaahi ‘uhinga lelei pea fakalao pea fakamo’oni’i 'e he ngaahi tu’utu’uni Fakamaau’anga mo e Kapineti pehe ki he Konisitūtone ‘e kei pule pe 'a e fika ‘o hangē ko ia ‘oku lave’i atu ‘i ‘olunga.
‘Oku fai ‘a e faka’apa’apa lahi ki he me’asivi ko ‘eni kuo fakafou mai ‘i he Kupu 50B ‘o e Konisitūtone pea fakamanava’i ‘e he Tu’utu’uni Ngāue (Standing Orders) ‘a e Fale Alea pea ‘oku tau tukulolo kotoa ki he ola ‘o e pāloti na’e fakahoko mo e ikuna ‘a e Palēmia lolotonga ‘Akilisi Pohiva.
Ka ‘oku ‘ikai ‘uhinga ia ketau tuku tafa'aki ‘a e ngaahi mo'oni'i me'a 'oku tootnu ke fakaloloto kiai 'etau vakai mo ako ai he koe me’asivi ko’eni ko hono laumalie koe va’inga fika ‘a ia koe tokolahi ‘e ikuna ka ‘oku ‘ikai koe tonu ia mo e mo’oni ‘o fakatatau ki hono laumalie mo hono ngaahi tefito’i ‘elemeniti.
Ko hono kehekehe ia ‘o e Fokotu’u kiha Fili Fakahāloto mo e Faka’ilo Faka Fale Alea pehe ki he Kokasi faka-paati (Party Caucus) ‘o hange koia ‘oku hoko he ngaahi fonua ‘oku faka-Konisitūtone ai ‘a e sisitemi faka-paati.
‘Oku toe fakamahino mai foki ‘i he va’inga fika ‘a e fepaki ‘a e ngaahi mo’oni faka-Temokalati mo e tefito’i tui (principle(s))mo e tui fakataau taha (personal interest) pea ‘oku ‘ikai koha me’a fo’ou ia ‘i he mala’e ‘o e politikale.
‘Oku mahu’inga foki ‘a hono ngāue’aki ‘o e me’a ngāue ko’eni he ‘oku ‘ikai ngata ‘i he’ene faka-Konisitūtone ka koe laumalie foki ia ‘o e Temokalati pea neongo koe va’inga fika ka ‘e toe malie ange kapau ‘e nofo ‘a e tangata politikale ki he tefito’i tui (principle) ‘oku tu’u ai pea ke tonu mo fakamolale ‘ene faka’uhinga.
 koe va’inga fika (number game) "Pin It")
8 comments
-
'I he'etau faaifononga atu koeni he fa'ahi ta'u e leniti pe ko e fakaefuefu ki he tutuki hotau Fakamo'ui 'oku ne hulu'i tonu mai ai e fa'ahinga hu'unga 'o e fa'ahinga ta'au fakapolitikale 'oku lele ai hotau fonua..he kuo kuo tau hiki nima'i e faitotonu mo e halaia 'o pule pe tokolahi 'o tatau aipe pe ko e ha e ngaahi mo'oni me'a 'oku 'o hake....he ko e loto ia e tokolahi ke tautea mate pea tutuki e faitotonu he funga 'akau...'a 'eni ia ne fakahoko he VONC...pea na'e hiki nima'i pea loto aipe tokolahi ke fakahaofi e faihala mo e faihia kimu'a 'ia 'Etuate Lavulavu...ko e fehu'i leva, ko e ha kuo li'aki mo kalusefai ai e fakamaau totonu mo e faitotonu 'a e ngaahi maka tefito 'o 'etau fua fatongia ki he fonua mo e kaha'u 'o Tonga?...kuo mahu'inga nai e mafai ia he tefito'i 'uhinga hono fakakakala 'aki kitautolu ke tau ngaue faitotonu 'aki?...kuo malohi e fakapaati mo e fakafa'afa'ahi ke tuiaki ha ngaahi tefito'i fakakaukau neongo aipe pe 'oku hala pe tonu pe 'oku lelei pe kovi he kuo tala e kovi 'oku sai pea lelei kuo kovi ka ko e lelei mo e kovi 'oku fua ia he kakai e fonua pea kuo lahilahi e kovi kuo fua he kakai 'o hange ko e liliu ki he ako, hikihiki e 'uhila mo e vai etc...he kuo ma'olunga ange faitu'utu'uni fakapaati he ngaue'aki e konisenisi mo'ui...ka ko e fehu'i leva 'oku ne faka'ali mai, kapau ko e paati, ko hai 'oku mafai lahi taha he paati?..'Akilsi!!..ko hai 'oku mafai lahi taha he Kapineti mo e Pule'anga?..'Akilisi!!!....ko hai leva 'oku tali ui ki ai 'a 'Akilisi?..'Akilisi!!!...malie e...
-
Malo mu'a Talofa 'a e kau mai ki he lavelave mo e talave pea 'oku fakalave fai ma'u pe ki he 'atamai mo malave fau atu pe ki he loto ho'o lave 'ene lelei, loloto mo e to e mahino.
'Oku tupu 'ene ifo mo vovo ko e nofo 'etau lavelave he'etau talave he 'ISIU (ISSUE) ka e 'IKAI ko e SOOSI (SOURCE) mo e ME'A-'OKU-HOKO (WHAT IS) ka e 'IKAI ko e SINO (BODY) mo e ME'A-'OKU-LEA'AKI (SPOKEN) ka e 'IKAI ko e TAHA-'OKU-LEA'AKI (SPEAKER).
'Oku ma'u mei he nofo he 'ISIU 'a e MAHINO ka e ma'u 'a e nofo he SINO / SOOSI 'a e TA'EMAHINO 'o ke i mo'oni 'a e folofola malie 'a Tupou 1 "'Oku 'auha hoku kakai ko e MASIVA MAHINO" 'o hange ko e kau muimui KUIKUI mo TA'E'ATAMAI he PM mo 'ene Pule'anga te tau iku 'AUHA kotoa ai 'a e kakai mo e fonua.
'Oku hoko mei hono ngaue'aki 'a e hingoa loi (pseudonym / pseudoname) he mitia ko e me'angaue 'oku ngaue'aki hono hiki 'a e talanoa mei he 'ISIU ki he SINO / SOOSI he funga 'o ne faka'ai'ai mo fakatupu lea ta'efaka'apa'apa mo e lea kapekape 'aia ko e tafa'aki fakamamahi mo kovi ia 'o e tekinolosia.
'Oku hoko 'eni ke to e fakafoki kitautolu mei he NOFO KOLO (SOCIETY) ki he NOFO VAO (JUNGLE) mei he PULE 'A E LAO (RULE OF THE LAW he 'LIGHT' [MAAMA] IS RIGHT) ki he PULE 'A E VAO (RULE OF THE JUNGLE he MIGHT IS RIGHT) mei he PULE FAKATEMOKALATI ki he PULE FAKATIKITATO 'o hange ko e TUKUNGA (PROCESS) mo e OLA (OUTCOME) 'o e VONC.
'Oku 'uhinga ia 'oku 'ikai ngaue 'a e VONC - 'o hange pe ko ha 'IKAI ngaue 'a e Falealea, Fakatahatokoni moe Fakamaau'anga -- ko e me'angaue FAKATEMOKALATI ka e mafuli ia ko e me'angaue FAKATIKITATO 'a ia ko hono TUKUNGA (PROCESS) mo e OLA (OUTCOME) ko e tupu mei he'ene FAKATA'EFAKALAO!
'Oku ke mo'oni Talofa 'oku tonu ke tau to e foki lika mo e langiloa 'a e Ta'ahine Kuini 'Ofeina ko Salote Tupou III ka ta u ka "KE 'A TONGA MAI E" ka 'oku pau ke tau kei "TU'U, SIO MO FANONGO" 'o tomu'a sio ki hema mo mata'u pe 'oku 'ata ka tau toki KOLOSI he hala pule'anga ko e feitu'u mo e potu 'o e mate (ka ta'emahino mo ta'etoknga) mo e mo'ui (ka mahino tokanga).
Na'e filifili he funga 'o e mahino mo e tokanga 'e Ta'ahine ko Salote III hono unuunu mei he 'ikonomika mo e politiki faka-Uesite kuo hake'uta mai ki hono fonua 'o hange ka peau kula 'o lalanga hono fe'unu mo e fe'unu 'o e 'ilo he tala-moe-fonua 'a ia na'e kau ai 'a e 4 kavei kolua ka e 'ikai ko e paenoa'ia mo paetavale mai hange ko e navei 4 'o e pule lelei mo e taki lelei fakaUesite!
Tofa soifua luo afionga, Talofa,
Ka e leveleva 'a e malanga kuo feia. -
Aisea
Kuo ke tofi tofi iiki e me'a ni 'o 'uhinga maalie pea 'oku 'i ai a' e fiefia mavahe. Pango ko e temokalati 'oku faka'uhinga'i fakatatau pe ia ki he fiema'u 'a e ni'ihi, pea 'oku holi 'a e ni'ihi ia ke 'omai e temokalati 'a e ngaahi fonua hau ketau pakalutu ai osi mo hili koia oku iai pe hotau ngata'anga. Kuo fu'u lahi e KE 'A TONGA MAI EE, kae 'ikai KETAU TU'U SIO FANONGO PEA TOKI KOLOSI. Malo lahi. -
Malo mu'a Tulifua, Tengei mo Siaafafina 'a e lavelave mai he kaveinga. 'Oku talanoa 'a Tulifua he va'inga fika 'aki 'ene talanoa he TUKUNGA (PROCESS) 'a e OLA (OUTCOME) 'o e va'inga fika (number-game) 'a ia 'oku tefito ai 'a e talanoa 'a Tengei mo Siaafafina.
'Oku 'ikai nai to e fihi ange 'a e kaveinga hono tuifio fakataha 'a e TUKUNGA (PROCESS) mo e OLA (OUTCOME) 'o 'ikai ke fakamakehekehe? Ko e OLA (OUTCOME) e 'oku talanoa ki ai 'a Tulifua ka ko e TUKUNGA (PROCESS) e 'oku nau to e talanoa fakataha ki ai mo Tengei mo Siaafafina
Ko e fehu'i koe ha 'a e 'uhinga na'e fua fokotu'u ai ke fai 'a e VONC? Ko e tali ki ai ko e 'uhinga ko e palopalema 'a e pule mo e taki 'a e PM mo 'ene PULE'ANGA. Koe ha 'a e polopalema? Koe tali ko e palopalema ko 'ene 'ikai lelei kae kovi 'a e pule mo e taki 'a e PM mo 'ene PULE'ANGA.
Ko e tupu nai 'ene kovi mei he ha? Ko e tupu 'ene kovi mei he 'ikai ke 'ata mai mei loto ki tu'a 'o e ngaue 'a e PM mo e PULE'ANGA mo sio atu ki ai'a e kakai mo e fonua mei tu'a ki loto ki he ngaue 'a e PM mo e PULE'ANGA 'a e kakai 'oku 'ikai fai o tefito he LAO.
'Oku tupu nai mei he ha 'ene TA'EFAKALAO? 'Oku tupu 'ene TA'EFAKALAO mei he'ene TA'E'ATA-KI-TU'A (NON-TRANSPARENCY), TA'ETALI-UI (NON-ACCOUNTABILITY), TA'EVAHEVAHE-TATAU / TA'EVAHEVAHETAAU (NONO-EQUALITY/NON-EQUITY) mo TA'EFAKAMAAUTOTONU (NON-JUSTICE).
'Oku 'ikai nai tupu mei he'ene TA'EFAKALAO he'ene FAKATIKITATO? 'Oku 'ikai nai tupu 'ene FAKATIKITATO mei hono tapalasia 'e he FIEMA'U FAKASIOKITA / FAKATOKOTAHA MA'AE LELEI FAKATAAUTAHA 'ae FELILAULAU FAKATOKOLAHI MA'AE LELEI FAKALUKUFUA 'A E KAKAI MOE FONUA?
'Oku 'ikai nai ko e 'uhinga tefito ia hono fakamavahevahe 'a e Mafai Fakafalealea (Legislative Power) mei he Mafai Fakafakatahatokoni (Executive Power) mei he Mafai Fakafakamaau'anga (Judicial Power) ke TEMOKALATI / TAU'ATAINA 'enau ngaue takitaha ki he TUKUNGA (PROCESS) 'o taumu'a ke ma'u 'a e OLA (OUTCOME) 'oku lelei, tuha mo taau mo tolonga mo tu'uloa mo e TEMOKALATI?
'Oku 'ikai nai ko e ngaahi mafai 'oku vaka mai he ngaahi sino ko 'eni ko e ngaahi me'angaue FAKATEMOKALATI kotoa pe, 'o hange ko e me'angaue FAKATEMOKALATI ko e VONC, 'o taumu'a ke fai lelei 'a e TUKUNGA (PROCESS) o e TEMOKALATI ke ma'u 'a e OLA (OUTCOME) 'oku lahi taha hono FAKATEMOKALATI / FAKATAU'ATAINA ma'ae kotoa 'oe kakai mo e fonua?
'Oku hoko mo e me'a tatau he Fakamaau moe Sula ko e me'angaue FAKATEMOKALATI fekau'aki mo e Mafai Fakafakamaau'anga (Judicial Power) 'a ia 'oku fehangahangi ai 'a e Loea Taukapo mo e Loea Talatalaaki he TUKUNGA (PROCESS) 'o e hia 'oku fakamaau'i 'o tauhi 'e he 'Eiki Fakamaau ke nofo 'a e talanga he MO'ONI ka e 'ikai koe LOI mo ma'u ha OLA M(OUTCOME) 'oku tefito he lelei, tonu mo mo'oni 'o e TUKUNGA (PROCESS) 'oku tefito he MO'ONI ka e 'ikai ko e LOI.
'Oku talamai 'e he tu'u ko ia 'oku tefito 'a e OLA (OUTCOME) 'oku lelei lahi he TUKUNGA (PROCESS) 'oku lelei lahi 'o mu'omu'a ma'u pe 'a e TUKUNGA (PROCESS) he OLA (OUTCOME) mo to e mahino lelei ange ko e VONC mo e FAKAMAAU'ANGA mo e ngaahi me'a lahi ko e ngaahi ME'ANGAUE FAKATEMOKALATI (DEMOCRATIC TOOLS) 'oku ngaue'aki he TEMOKALATI ke ma'u 'a e TUKUNGA (PROCESS) mo e OLA (OUTCOME) 'oku FAKATEMOKALATI fakatou'osi hono ANGA mo 'ene ANGAFAI!
'Oku 'ikai nai ko e 'uhinga mo'oni ia 'o e TEMOKALATI? -
Kuo mahino 'a e fa'ahinga temokalati 'oku tau fai fononga atu ki ai. Kuo hoko 'a e Pule'anga mo Fale Alea ko e toitoi'anga ki he kau fai hia pe maumau lao. Ko e tu'o ua eni e fai e paloti 'i Fale Alea tupu mei he maumau'i 'o e lao 'o e fonua pea paloti'i pe ia 'o hao e hia ia. 'Oku tupu eni mei he vaivai e me'a ngaue 'oku ngaue'aki. Neongo e malohi e fakamo'oni ka 'e kei malohi pe paloti ia. Ne paloti e kau Minisita ke fakahaofi honau lakanga pea paloti 'a e fakafofonga Vava'u 16 ia tokua ke tanu honau hala, langa e ngaahi fale lalanga mo fokotu'u e ngaahi maama hala. Mahino 'a e tuku e issue ia kae fai e paloti ia makatu'unga he me'a kehe. Ko e minisita 'e 1 na'e 'ikai ke paloti. Neongo 'oku 'i ai 'ene totonu ke abstain ka na'e totonu ke fakahaloto ke mahino 'oku ne fakafofonga'i e kakai 'e laui afe, 'ikai ngata ai 'oku ttonu ke ne fakahaa'i mai pe na'e hala pe tonu e ngaahi me'a fakapa'anga na'e tukuaki'i ki ai e palemia he ko e minisita eni 'oku ne tokanga'i e pa'anga 'a e fonua. Na'e totonu ke paloti ke mahino 'oku 'iai hono kete ke tala 'a e mo'oni ka e 'oua 'e nofo 'i loto mo e feinga tauhi va ki he ongo tafa'aki loua ka e hiki nima ta'emanavahe he issue. Na'e 'uluaki hoko 'a e faka'ilonga kovi ki hono pa'usi'i 'etau temokalati 'i hono paloti'i 'o Lavulavu pea ko eni kuo toe hoko pe he paloti VONC. 'E faingata'a ke toe liliu e 'alunga ko eni he hokohoko mai ki he kaha'u tukukehe ka liliu e lao ke 'ave mafai ko eni ke fai 'e ha sino tau'ataina mei tu'a. Ko e me'a pe taha ko kinautolu 'oku ta'efiemalie ki he ola 'o e VONC ke mou fili mai ha kakai lelei ange he fili 'o e 2018.
-
Tengei pea koe ha leva ha toe me'a 'e ala fai ke fakavetevete kitautolu mei he HA'i 'AE ANGAHALA kuo ne kumoa hotau fonua. Na'a ku 'eke kihe 'Etita 'a e tukuaki'i 'ehe PM koe VONC koe "Halaloto'api", pea 'oku 'ikai ha totonu 'a e Falealea kenau hikinima'i 'ene hoko atu pe hu ki tu'a. Koe fehu'i ME'A NI 'OKU 'IKAI MAHINO KIHE PM KOE ME'A PE ENI NA'A NE NGAUE'AKI he 2012 'i he 'ene taki e VONC 'o Lord Tu'ivakano. Ko e ha ne tonu ai hono ngaue'aki 'ihe 2012 kae hala ia he 2017? Koe ha ha toe kupu'i lao 'oe VONC ne fakasi'isi'i pe fakalahi lolotonga 'etau fononga mei he 2012 kihe 2017? Hala ha liliu koia ai koe tali "kuo melemo he manatu 'ae PM koia na'a ne fua ngaue'aki e VONC pea 'oku 'iai e polopalema faka'atamai 'oku tupu ai e feta'efemahino'aki". 'Oku te 'ulia'ia he kakai 'oku 'ikai mahino kia nautolu kuo lahi e me'a kuo toe maumau 'o tanaki atu ki he ngaahi maumau fuoloa pe 'ihe misini ka nau kei fie heka pe ai. Mahalo 'oku "na tatau pe". Tali atu kihe 'Etita.
-
'Oku 'ikai toe fehu'ia 'a e lau ia ko'eni ka 'oku kehekehe foki 'a e levolo e mahino he anga 'etau nofo pea 'oku 'ikai foki ketau loto ke tukuhifo ha taha ka 'e kei lahi ange pe si'i kakai 'oku 'ikai mahino pe ko si'onau ngata'anga pe ia 'o 'ikai toe lava sio atu ke loloto. Koe pango he koe tokolahi taha pe ia 'o e fonua pea koia ai koe ha 'a kitautolu 'e toe fai ka 'oku tau faka'amu pe 'e mahino.
-
Fakamalo atu ‘Etita kihe fakamaama lahi kuo ‘omi ‘i he tohi ni. Ta koe VONC ‘o hange’ tofu pe koe TEMOKALATI koe TOKOLAHI ka ‘oku ‘ikai koe MO’ONI ia he ‘e hange’ pe koe VONC koe ni na’e tuku pe mo’oni ‘o ‘ulutefua kae hange’ koe lau ‘a Molitoni he himi, KAUKAUA pe a LOI. 'A ia koe VONC 'oku ne 'omi pe 'a e TOTONU fakaPOLITIKALE (political correctness) kae li'ekina pe MO'ONI. Fakamalo lahi kihe Minisita Pa’anga, Hon. ‘Aisake Eke, ‘ihe ‘ene fakatapa mai e huelo MO’ONI ‘o e VONC koe ni na’e toki ‘osi. Koe kakai eni 'oku fiema'u ke nau taki ha fonua: (i) 'Oku nau tali halaia ki ha fehaalaaki 'oku nau fai pea nau fai honau lelei taha ke fakatonutonu pea nau feinga ke nofo ki he MO'ONI.
‘Oku ou fehu’i atu ‘Etita kataki mu’a ‘o fakavetevete mai e me’a koia ‘a e PM tokua koe halaloto’api eni na’e faiange kiai hono faka’ilo ke fakahifo mei he PM 'aia na'e pulusi mai 'ehe Matangitonga. Malo