Pule'anga Tōnunga Hoa mo Hono Taimi

Kuo tau a'u mai 'eni ki he ta'u hono 2 'a e fua fatongia 'a e 'Eiki Palēmia Hon. Hu'akavameiliku mo hono Pule'anga pea 'oku 'ikai ke toe faka'uli'ulilātai ia pe puli 'i he vakai 'a e tokolahi koe Pule'anga tōnunga 'eni pea tuha mo hono taimi pehe ki hono ngaahi pole.

'Oku 'ikai ha Pule'anga ia 'i he funga 'o e mamani ko'eni 'e haohaoa tukukehe ange 'a e Pule'anga 'o e 'Otua ka 'oku tau fua tautau 'a e ngaahi me'a 'oku hoko 'i hotau 'atakai 'o fakatatau mo hono taimi pea hili leva ia ki he me'afua 'o e takilelei pehe ki he pule lelei mo e malu 'o e nofo pea lava mei ai ketau fakamo'opo'opo 'a e ngaahi makatu'unga tetau lava mei ai ke tala ko e Pule'anga tōnunga 'eni mo fakapotopoto pea hoa mo e taimi.

'Oku te'eki ke tau ma'anu mei he fakaakeake hili 'a e tō 'a e sunami 'i he puna 'a e mo'ungaafi Hunga Tonga Hunga Ha'apai pea koe kamata pe 'a e Pule'anga 'o e 'aho mo e tō 'a e po'uli ko'eni 'i he funga 'o e fonua pea mahino ko e 'uluaki ta'u ko e fakatonu ke kumi ha solova'anga telia e fonua mo e kakai.

Na'e hoko mai 'i he taimi tatau mo e hake 'a e Koviti-19 'i he fonua pea hoko mo e fakataputapui pea tāpuni mo e kau'āfonua pea ko e pole ne felemofafo hono ngaahi faingata'a kae tautautefito ki he'ene lave hangatonu ki he me'a mahu'inga taha 'i he'etau nofo koe mo'ui.

Na'e ta'ota'o atu ai 'a e pekia 'a e toko ua 'i he Kapineti pea tafia mo e memipa 'e toko 3 hili 'a e ngaahi hopo 'i he Fakamaau'anga fekau'aki mo e ola 'o e Fili Fale Alea 2021 pea neongo 'a e ngaahi pole ni na'e kei fakahua pe 'a e vaka 'o e Pule'anga mo lau matangi 'o lūsia pe ki taulanga.

Na'e ngāue'aki 'e he Fale Alea 'o Tonga 'o taki mai 'e he fa'ahi fakaanga 'a e me'a fua faka-Konisitūtone koe Fili Fakahā Loto hili 'a e mahina 'e 18 'a e fuafatongia 'a e Pule'anga 'i he ta'u 2023 ke tukuhifo 'a e 'Eiki Palēmia mo e Pule'anga pe na'e ikuna 'a e  'Eiki Palēmia mo e Pule'anga 'o fakamahino ai 'oku tu'utai 'a e pule lelei mo e lao hili hono ngāue'aki 'a e me'afua kuo fatu 'e he Konisitūtone pe tuku mai ke ngaue'aki 'e he Fale Alea.

Ko e kei ma'anu 'a e vaka 'o e Pule'anga leva hili 'a e ngaahi pole 'i 'olunga 'oku ne fakamahino mai 'a e kei pule 'a e Lao pea malu mo e anga 'etau nofo 'o fakatatau mo e fatu ne tonu mo hao 'i he tukufakaholo mo e lotu pea fakasino mai 'i he Konisitūtone pea koe mape folau ia moe kapasa 'oku tulifua kiai 'a Tonga mo hono kakai.

'I he vakai ki he vā faka-vaha'a Pule'anga mo e vā fengāue'aki faka-Tipilometika mo e ngaahi fonua muli 'oku mahino 'a e ola lelei 'o e fengāue'aki 'a e Pule'anga 'i he lēvolo ko'eni pea 'i ai mo hono fakatoakaga'i makehe ia 'o Tonga makatu'unga 'i he taukei mo e tauhi vā 'i he levolo fakapalofesinale 'a ia 'oku lau ai 'a e kai mo e taumu'a 'o e fonua.

Kuo fakaava 'a e ngaahi matapā 'i he tokoni pea ma'ui'ui 'a e vā fengāu'aki mo e ngaahi hoa ngāue pehe ki he ngaahi kautaha tokoni fakavaha'a Pule'anga pea tu'utai 'a e 'unuaki fonua 'i he fonua 'o Tupou.

Kuo fokotu'u 'a e fuofua 'Univesiti Fakafonua 'a Tonga, fakaava e ngaahi matapā fakaako ki tu'apule'anga, hokohoko atu 'a e langa poloseki 'i he ako, mo'ui mo e fakalakalaka faka-'ikonomika pehe ki he hono faka lelei 'a e ngaahi ngāue lalahi (infrastructure) 'i he uafu, hala Pule'anga mo hā fua 'i he taimi 'oku fele mo fafo hono ngaahi pole pehe ki hono ngaahi fakafele'au.

Ko e fo'i mo'oni ia ko'etau langa fakalakalaka 'i he tapa kotoa tautau tefito ki he tafa'aki faka'ikonomika mo e ngaahi ngaue lalahi 'e fakangatangata pe 'o fakatatau ki he'etau si'isi'i, mo e 'ikai ha'atau hu'unga pa'anga hūmai 'oku lahi mo pau pe maka koloa pea toe mahulu atu ko 'etau tu'u lavea ngofua ki he ngaahi fakatamaki fakaenatula pea mo e feliuliuaki 'a e 'ea.

Ka 'oku ho'ata ia mei he ngaahi polisī mo e ngaahi tu'utu'uni ngāue 'a e Pule'anga 'a hono fatu 'o fakatatau ki he ngaahi pole 'oku fehangahangai mo e fonua pea ke muimui ki he ngaahi ta'au fakamamani lahi.

'Oku 'ikai foki ke ngalo heni 'oku malu pea hao 'a e fonua neongo 'oku lahi hono ngaahi pole pea mahino lelei 'a e Pule 'a e Lao 'i he 'Otu Tonga 'a ia koe faka'ilonga 'oku tau taka 'i fonua malu.

'Oku fakama'opo'opo leva 'e he Lotu pea mo'oni leva ai 'a e lau 'a Toketā Molitoni ki he ongo 'olive koe Pule'anga mo e Siasi kae Malohi ha Fonua hota monū 'eta ma'u ha Hau Kaukaua.

Ko e Pule'anga Tōnunga Hoa mo Hono Taimi pea 'oku 'i ai leva 'a e 'uhinga ia 'oku tui ai 'a e Kolomu ni 'oku hoko ai 'a e ngaahi mo'oni'i me'a pea mo e ngaahi makatu'unga 'oku hā atu 'i 'olunga 'a ia 'oku tupu mei ai 'a e ngaholo ai 'a e vaka 'o e fonua.

Ko e 'ata ia 'o e 'aho ko e Pule'anga tōnunga 'eni mo fakapotopoto pea hoa mo e taimi pea neongo 'oku 'ikai ha Pule'anga 'e haohao ka 'oku ha'u 'a e 'amanaki lelei mei he laumalie 'o e melino mo e mateaki pea sio ki tu'a foki.

'Oku tuhu 'eni ki he faa'i kavei koula 'a e Tonga 'a ia ko e Faka'apa'apa, Mamahi'ime'a, Fakatōkilalo mo e Tauhi Vaha'a 'a ia 'oku ho'ata ia mei he fua fatongia 'a e Pule'anga 'o e 'aho pea ko e mape folau koia 'etau tukufakaholo 'oku hoa ia mo e ta'au faka-Kalisitiane pea 'oku totonu ke muimui kiai 'a e Tonga kotoa 'i he lēvolo kotoa 'o e sosaieti.

'I he'ene pehe leva 'oku totonu mo taau ke tu'u fakataha 'a e fonua 'o poupou ki ha ngāue 'oku lelei mo ola pea tau takitaha tu'u hono fatongia mo hono laini 'o fepoupouaki mei ai ki he lelei fakalukufua 'a e fonua moe kakai.

Ke tau kafataha 'o umouma taha pea tākanga 'etau fohe ke 'alofi 'a e vaka 'o Tonga he koe malohi 'anga 'o 'eni fonua pea ke monimonūmonitonu ai pe 'a e pule 'a Tupou 'o tuputupu'a.