Koha solova'anga 'o e fehangahangai faka-politikale 'i Tonga
7 Fepueli 2024. Kuo hoko 'a e fehangahangai 'a e Kapineti mo e Fakataha Tokoni ko e kaveinga talanga'i taha ia 'i Tonga ni he ngaahi 'aho ni pea 'oku mahino pe foki 'a e tu'u ia 'a Kupu 51 'o e Konisitūtone 'o Tonga 'a ia 'oku mahino ngofua pe ki he tokolahi pea 'oku 'ikai ke fihi.
'Oku mahino pe foki 'oku kei mo'utāfu'ua 'a e tokolahi ia 'i he hoko 'a e fehulunaki ko'eni 'a ia 'oku hā mahino mai ia 'oku fepaki 'eni mo e tukufakaholo mo e fa'unga 'o 'etau nofo ka 'oku 'ikai ke malava foki ia ke ta'ofi 'a e teka 'a saliote ia 'o taimi pea neongo pe 'oku tau loto kiai pe 'ikai ka koe me'a kotoa pe ia 'oku liliu fakatatau mo e laka 'a e taimi.
'I he taimi tatau pe foki 'oku matu'aki mahu'inga ke tauhi mo fakatolonga 'etau tukufakaholo mo hotau anga fakafonua he koe 'uhinga pe ia 'oku tau kei Tonga ai pea 'oku hoko 'a e fa'unga koia ia ke kei tu'uloa mai ai 'a Tonga 'o a'u mai ki he 'aho ni.
Ka koe fa'unga fakapolitikale foki ia 'o e 'aho 'oku fai fakatatau pe ia ki he Konisitūtone 'o e fonua pea kuopau ke muimui kiai 'a e kau taki, kakai mo e fonua 'i he levolo kotoa kae malava ke hoko 'a Tonga koha fonua malu pea fakatokanga'i fakavaha'apule'anga pea ma'u mo e faka'apa'apa fakamamani lahi.
Neongo 'e faka'uhinga 'a e ni'ihi ke tau 'ai 'e kitautolu 'etau me'a 'oku tau anga maheni moia ka 'oku 'ikai ke malava ia ke tau mavae mo e tu'u faka-kolope he ko kitautolu koe ki'i kolo si'isi'i pe ia 'i he kolope mo e ta'au fakamamani lahi.
'Oku mahino na'e fakahoko mai 'a e Tu'utu'uni 'a e Fakataha Tokoni ki he Kapineti 'oku to'o 'a e falala 'a e Tama Tu'i mei he'ene fakanofo 'a e 'Eiki Palēmia Hu'akavameiliku ki he lakanga ko e Minisitā 'a e Kau Tau 'a 'Ene 'Afio pehe kia Fekitamoeloa 'Utoikamanu mei he lakanga ko e Ministiā Ki Muli mo e Takimamata.
Ka ko e fetaliui'aki ko'eni 'a e ngaahi mafai kuo pau ke fakahoko ia 'o fakatatau mo e Konisitūtone 'o Tonga 'a ia koe Lao Ma'olunga taha ia 'i he fonua pea 'oku tuhu hanagtonu mai ki he laini 'oku 'i ai 'a e ngaahi mafai 'i he fa'unga faka-politikale.
Ko e Kupu 51 'o e Konisitūtone 'oku anga pehe ni pea ko e 'elito 'o e fehulunaki 'oku nofo he Kupu 51 (3):
51 Fatongia, fa‘ahinga ‘oku kau ki he pea mo e ngaahi mafai ‘o e Kapineti
(1) Kuo pau ke ‘i he Kapineti ‘a e mafai pule ‘o e Fonua, ‘a ia kuo pau ke nau ma‘u ‘a e ngafa ‘o e fengaue‘aki fakataha mo e taliui ki he Fale Alea ‘a e ngaahi fatongia pule ‘o e Pule‘anga.
(2) Kuo pau ke kau atu ki he Kapineti ‘a e Palemia mo e kau Minisita kehe ko ia kuo fokotu‘u ‘e he Palemia pea fakanofo ‘e he Tu‘i:
(a) ‘e ngofua ke fokotu‘u ‘e he Palemia ‘o ‘ikai lahi hake ‘i he toko 4 ‘a ia ‘oku ‘ikai ko ha kau fakafofonga kuo fili ko e kau Minisita ‘o e Kapineti;
(b) ko e Palemia mo e Kapineti ke si‘i hifo honau tokolahi ‘i he vaeua ‘o e tokolahi ‘o e kau memipa ‘o e Fale Alea kuo fili, ‘o ‘ikai ke kau ai ‘a e Sea.
(3) Kuo pau ke tauhi ‘e he Minisita hono tu‘unga ko e Minisita kae ‘oua —
(a) kuo fakata‘e‘aonga‘i ‘e he Tu‘i ‘a hono fakanofo ‘i ha fokotu‘u atu ‘e he Palemia pe fakatatau ki he kupu 50B;
(b) kuo pekia, fakafisi pe kuo tuku ki tu‘a mei hono lakanga hili hono faka‘ilo ‘i he kupu 75; pe
(c) kuo ne hoko ‘o ‘ikai malava ke ma‘u lakanga ‘o fakatatau ki he Konisitutone ko eni pe ko ha toe lao kehe:
Kuo mahino e tu'u ia 'a Konisitūtone 'o e fonua ka 'oku 'i ai pe mo e ngaahi matapā ia 'e malava ke fai ha vakai kiai pea ke pelulā 'a e ongo tafa'aki kapau 'oku tau kei loto ke ma'u 'a e Tonga 'oku tau anga kiai mo mate kiai pea melino ai mo 'etau nonofo.
'Oku 'ikai ke 'uhinga ia ke si'aki 'a e Konisitūtone ka 'oku mahu'inga 'a e takitaha tu'u hono tu'unga pea fakahoko 'a e ngaahi fale'i 'i he laumalie lelei mo e sio atu kiha kaha'u 'e malu ai 'etau nofo pea fakama'u ki he lotu ko e mata'ikoloa ia 'a e Tonga.
'E veteki pe foki 'eni kapau 'e fofola e fala alea e kainga ke fakafoki 'a Tonga ki he mape folau 'oku tau kei laukau'aki mai 'aki 'o a'u ki he 'aho ni.
'Oku fakafaingamalie 'a e halanga 'o e talanoa 'i he taimi kotoa 'o fakafou 'i fe fefolofolai mo e Tama Tu'i ka 'e toki lava 'eni kapau 'oku faka'atā ma'u pe 'a e matapā faka-Tonga mo faka-Tukufakaholo koia pea ke lava ha talanoa he koe konga mahu'inga ia 'etau nofo 'i he fonua ni.
Ko e matapā faka-Tonga mo faka-Tukufakaholo koia 'oku faka'ata mai pe ia 'e he Kupu 50A (3) 'o e Konisitūtone hange koia 'oku hā atu 'i lalo;
Kupu 50A
(3) Kuo pau ki he Palemia ke toutou lipooti ki he Tu‘i pea ‘i hono fiema‘u ‘i he ngaahi me‘a kuo hoko felave‘i mo e pule‘anga pea mo e tukunga ‘oku ‘i ai ‘a e fonua.
'Oku mahino 'a e faingamalie ia 'oku 'omai 'e he Konisitūtone ke fakahoko ai 'a e fakataufolofola ki he'ene 'Afio ka koe fehu'i pea koe hā 'oku 'ikai hoko ai 'eni?
'Oku tapuni mai 'a e faingamalie ko'eni 'eha ni'ihi?
'Oku fakafaingata'a'ia'i nai 'a e Palemia 'i ha feinga atu ke fakataufolofola ki he Tama Tu'i?
Hange pe koia na'e fakahoko atu 'aki 'a e fakalavelave 'i 'olunga 'a e matu'aki mahu'inga pea mafatukituki 'a e fatongia fakafale'i 'o tatau ki he Fakataha Tokoni mo e Kapineti pea fakahoko ke tonu mo taau mo e Konisitūtone mo e Lao.
Ko e kau fale'i 'oku totonu kenau ma'u 'a e taukei lahi pea malava kenau sio loloa ki he kaha'u mo e malu 'a e fonua pehe ki he ngaahi tukituki tupu'a 'i he nofo 'a e Tonga he koe malu 'a e fonua mo e 'imisi 'o e Hau e fonua 'oku pelepelengesi pea matu'aki mafatukituki.
'Oku fiema'u mo mahu'inga ke fakahoko 'eni 'i he laumalie 'o e totonu mo e mo'oni pea hoa mo e lotu faka-Kalisitiane kae melino mo ma'uma'uluta 'a Tonga.
