Ko e hā e makatu’unga ‘o e teu Fili Fakahāloto ke Tukuhifo 'a e Palēmia?

‘Oku mahino ‘oku fakahoko ‘a e fokotu'utu'u ‘a e ni’ihi ‘o e Hou’eiki Mēmipa ‘o e Fale Alea 'o Tonga ke fakahoko ha Fili Fakahāloto (Vote of No Confidence) ke tukuhifo ‘a e Palēmia mo ‘ene Kapineti.

'Oku 'i ai 'a e fifili he 'oku mahino mai 'oku ‘ao’aofia 'a e 'uhinga pea fai mo e vavanga pe koe hā koā ‘a e makatu’unga ‘oku fakahoko ai ‘a e nga’unu ko’eni.

'Oku mahu'inga leva ketau vakai ki he 'atakai 'o e fakakaukau ko'eni he 'oku fakatupu fifili pea 'oku ne toe 'omai mo e ngaahi fehu'i 'oku fiema'u ha tali kiai.

Ko e ha e Makatu’unga?

‘Oku ‘ikai fu’u ho'ata lelei mai ha tu’unga fakatu’utamaki ‘oku tu’u ai ‘a e fonua ‘o kau ai ‘oku mole ha pa’anga?, pekia ha kakai tokolahi ko e hala e fai tu’utu’uni ‘a e Pule’anga?, tō ha mahaki faka’auha ko e ‘ikai lava ‘e he Pule’anga fakahoko hono fatongia?, hake ha fakatamaki ‘ikai malava ke ta’ofi, hoko ha moveuveu pe talangata’a faka-sivile tupu mei he ngāue hala ‘a e Palēmia mo e Pule’anga, totu’a e faihala ‘o mole kotoa pa’anga ‘a e fonua (bankruptcy), mo'ua 'i he Fakamaau'anga 'a e Palēmia mo e Pule’anga mo e hā fua.

‘Oku mahino ia ko e totonu faka-Konisitūtone pea ‘oku ‘i ai ‘a e totonu kiai ‘a e Hou’eiki Memipa ‘o e Fale Alea ke fakahoko ha Fili Fakahāloto ka koe totonu foki ‘oku foaki ‘e he Konisitūtone ‘oku totonu ke ngāue fakapotopoto ‘aki ka ‘oku ‘ikai ko hano ngāue’aki ki ha fiema’u faka-politikale 'a ha kulupu pe ni’ihi ki he’enau taumu’a fakataautaha.

‘Oku ‘i ai ‘a e ni’ihi ia ‘o e Hou’eiki Fakafofonga Nōpele ‘oku nau teke mui ‘i he feinga ko’eni pea ‘oku nau tu’u fakataha mo e kau Fakafofonga Tau’atāina ‘e ni’ihi pehē ki he kau Fakafofonga ‘a e PTOA.

'Oku ne toe 'omai leva 'e ia mo e fehu'i fakatupu fifili he 'oku 'ikai malava ke faka'uhinga'i lelei 'a e tu'u fakataha 'a e ngaahi kulupu ni ka 'oku 'ikai kenau tui tatau faka-politikale tukukehe ange 'a e fepaki faka-tukufakaholo.

Taki 'e he PTOA?

Ko e me’a ia ‘oku malie heni he koe PTOA ia ‘oku ‘asi mai kimu’a ‘o taki ‘a e nga’unu ko’eni pea ngāue lahi ‘aki ‘a e mītia ke tataki 'a e tokanga 'o e kau muimui pea ko e Hou'eiki Nōpele leva 'oku fakamu'omu'a mai 'i he laini.

‘Oku fakaleleloto he ‘oku tokosi’i ‘a e kau memipa PTOA ia ‘i he Fale Alea ka koe me’a ni kuo tafoki e ni’ihi ‘o e Hou’eiki Nōpele ia ko’eni mo e kau Fakafofonga Tau’atāina 'o ului 'i he PTOA?.

‘Oku fepaki nai ‘eni mo e ‘uhinga na’e fili mai ai kinautolu 'a e kau Fakafofonga Tau'atāina ‘e honau ngaahi Vāhenga Fili takitaha ki he Fale Alea ‘o Tonga pea 'ikai fai ha lau ia ki hono tapalasia 'e he PTOA ta'e fakaongonoa ma'u pe mo honau kau muimui 'a e Hou'eiki.

Kapau leva koia pe ‘oku mahino mai leva ‘oku toe ‘alu ‘a e fa’ahi PTOA ke malohi ange ‘i he Fale Alea ‘o Tonga ‘o kehe ia mei he ola ‘o e Fili Fale Alea mo hono setisitika ‘a ia na’e hoko ‘i he mahina ko Nōvema ta’u 2021.

Totonu ‘a e Memipa Fale Alea (Privilege) ‘oku ‘oange ‘e he Fale Alea

Ko ‘isiū ia ke fakatokanga’i heni ‘oku ‘i ai ‘a e totonu (privilege) ‘oku ‘oange ‘e he Fale Alea ki he ni’ihi ko’eni kenau lea ‘aki ha me’a neongo ‘oku ‘ikai mo’oni pe ‘i ai ha fakamo’oni pau kiai ka ‘oku faka’atā pe ia ‘e he ngaahi totonu ko ‘eni pea ‘oku iku ke tāpalasia ai ‘a e fa’ahi ‘oku tukuaki’i neongo ‘oku ‘ikai mo’oni pea ‘i ai ha fakamo’oni mālohi kiai.

Na’e hoko 'eni 'i he Fili Fakahāloto ‘e ua kuo ‘osi hoko ‘i he hisitōlia ‘o e Fale Alea ‘o Tonga 'i he ta'u 2012 mo e ta'u 2016 pea neongo hono tāpalasia ‘a e fa’ahi na’e feinga’i ke tukuhifo ka na’e 'ulungia ‘a e ongo feinga ko’eni pea iku ki he mole taimi ‘o e Fale Alea tukukehe ange ‘a e mole mo e pa’anga tukuhau ‘a e fonua.

Ko e halafononga tatau nai 'eni 'oku tau toe fou atu ai?

Makatu’unga vaivai ‘oku tuku mai

Ko e ‘uhinga ‘oku ‘omai tokua ‘oku Houhau 'a e Tama Tu’i ‘i he Palēmia mo e Pule’anga ka ‘oku ‘ikai ha fakamo’oni kiai ka koe ngaahi fanongo talanoa pe.

‘Oku toe ‘omai mo e ‘uhinga koe lahi ‘a e folau ki muli 'a e Palēmia pea ‘oku fehu’ia pe ko e hā ‘a e lao ‘oku maumau ‘i he folau,? pea koe hā ‘a e fakamo’oni ‘oku 'omai 'oku 'ikai ha ola lelei mei he folau he koe folau 'oku fakahoko ko e kumi ha lelei ma'a Tonga pea 'oku fai pehe 'a e fonua kotoa he mamani ko'eni he 'oku langa ai 'a e fengāue'aki moe fetokoni'aki.

'Oku 'i ai 'a e 'uhinga 'e taha tokua koe fe'amokaki 'a e Patiseti ka kuo fakamahino 'e he Palēmia mo e Pule’anga 'i he uike si'i kuotau situ'a kiai kuo tapuni mai 'e he ngaahi hoa ngāue 'a e fe'amoaki 'i he Patiseti pea kuo malava ke ma'u mo e pa'anga ki he ngaahi poloseki kehe 'a e fonua ma'a hono kakai.

Ko e patiseti 'oku 'ikai koha me'a fo'ou 'ene fe'amokaki talu mei he ngaahi Pule'anga ki mu'a pea 'oku anga maheni 'aki ki he ngaahi fonua masiva ange mo fakafalala he tokoni.

‘Oku mahu’inga foki ke mahino ‘a e ngaahi makatu’unga ka ‘oku ‘ikai koe fanongo talanoa mo e fakamahamahalo ‘o kau ai mo e hu’uhu’u he ‘oku matu’aki fiema’u ha fakamo’oni (evidence) 'oku malohi (concrete) ke makatu’unga mei ai pea ‘ilo ‘a e kakai ‘o e fonua ki he me’a mo’oni ‘oku hoko.

Lahi e founga ka 'oku 'ikai ko e Fili Fakahāloto pe

Kapau leva 'oku 'i ai ha palopalema 'o e Pule'anga 'o e 'aho pea 'oku 'i ai 'a e ngaahi founga ke fou ai 'o hangē ko hono Faka'ilo Faka Alea Alea (Impeachment,) Faka'ilo pea 'ave ki he Fakamaau'anga, Kole ki he Fakamaau'anga ke toe vakai'i e ngaahi tu'utu'uni 'a e Pule'anga (Judicial Review), pe ko hono Faka'ilo Fakataautaha.

'Oku 'i ai foki 'a e fifili ia na'a ko hono ngāue'aki 'a e Fili Fakahāloto ke me'angāue'aki 'a e ngaahi totonu (privlege) 'a e Fale Alea ke tukuhifo 'aki 'a e ngeia 'o e Palēmia mo ‘ene Kapineti pea ke veiveiua tokua moe fakakaukau 'a e kakai.

'Oku mahino ka hoko 'eni 'e tu'u 'a e ngāue 'a e Pule'anga mo e Fale Alea ki he fonua mo e kakai kae fakahoko 'a e polosesi 'o e Fili Fakahāloto pea ka 'ikai ola lelei pea koe fakamole 'o e taimi mo e tukuhau 'a e fonua.

Ngaahi me'a malie ke tau vakai kiai

1. Fokotu'u Faka Fale Alea 'a 'Aisake Eke (Fakafofonga Fale Alea Tongatapu 5) 'i he ta'u 2014 ke fili 'e he Kakai 'a e Hou'eiki Nōpele ki he Fale Alea ka ko'eni kuo nau tu'u fakataha mo e ni'ihi 'o e Kau Nōpele. Ko e fokotu'u ko'eni ko hono to'o e mafai e Tu'i 'o 'ave ki he kakai.

2. Faka'ilo 'e he Pule'anga na'e Ministā Polisi ai 'a e Fakafofonga Fale Alea Tongatapu 4 pea iku 'o Fakahū Pilisone 'a Lord Tu'ivakano (Fakafofonga Nōpele 'o Tongatapu) 'o tukuaki'i ki hono ngāue hala 'aki hono mafai mo fakatau atu 'a e Paasipooti pea iku 'o hopo pea tukuange ka kuo maumau hono ngeia pehe ki hono  ongoongo 'i mamani ka ko'eni kuo nau tu'u fakataha mo e PTOA.

3. Ngaahi lea tukuhifo 'oku ngāue 'aki 'e he Fakafofonga Fale Alea Tongatapu 7 ki he Hou'eiki Nōpele pea 'oku lolotonga lāunga'i ai ia ki he Kōmiti ki he Ngaahi Totonu 'a e Fale Alea ka ko'eni kuo nau tu'u fakataha mo e ni'ihi 'o e Hou'eiki Nōpele.

4. 'Oku 'ikai tui tatau 'a e Hou'eiki Nōpele ki he fakakaukau ko'eni ka koe ni'ihi pe pea koe ni'ihi koia 'oku fai hono fehu'ia pe kuo nau ului kinautolu 'o memipa he PTOA.

5. Ko e tokolahi taha 'o e Kau Fakafofonga Tau'atāina 'oku kau ki he Kapineti pea poupou ki he Pule'anga 'o e 'aho pea 'oku tatau pe ki he Hou'eiki Nōpele ko e konga 'o kinautolu 'i he Kapineti pea mo e ni'ihi 'oku poupou ki he Pule'anga.

6. Ko e lahitaha 'a e ngaahi poloseki fakalakalaka 'a e fonua 'oku hopoki, huufi, fakaola pea kamata talu mei he kamata mai 'a e Pule'anga 'o e 'aho pea 'oku lahi mo e tokoni 'oku taa'imalie ai 'a e fonua 'i he mo'ui, ako, 'ikonomika, fakalakalaka kehekehe mo e hā fua.

7. Kuo fakamahino 'e he Palēmia mo e Pule’anga 'oku 'ikai ke toe fe'amokaki 'a e Patiseti 'a e fonua ki he Ta'u Faka-Pa'anga 2023-2024 he kuo tapuni mai 'e he tokoni mei muli mo e ngaahi Kautaha Faka-Vaha'a Pule'anga 'oku nau tokoni mai.

8. Ko hai 'oku ne 'ave 'a e ngaahi fakamatala ki he Tama Tu'i 'o makatu'unga ai 'a hono talaki 'e he kau tekemui 'i he teu Fili Fakahāloto 'oku houhau e Tama Tu'i pea ke tukuhifo ‘a e Palēmia mo ‘ene Kapineti?

9. 'Oku me'angāue'aki nai 'e he PTOA mo e Kau Fakafofonga Tau'atāina 'a si'i ni'ihi 'o e Hou'eiki Nōpele 'a ia na'a nau tukuhifo he kuohili pea toutou tukuhifo he lolotonga ni ke 'ausia ai 'enau 'asenita?

10. Mo e ngaahi me'a malie mo e fehu'i lahi 'oku fekaukau'aki ketau vakai kiai