Sipoti Pasifiki – Ko e ‘Ai Koa Ke Ha? ^Featured

05 ‘Akosi 2015

‘Eiki Palemia

Fekau’aki: Sipoti Pasifiki – ko e ‘ai koaa ke ha?

‘Oku ou faka’apa’apa ka e toe ‘oatu mu’a ‘a e tohi ko ‘eni fekau’aki mo e Sipoti Pasifiki 2019. Me’apango ‘oku te’eki keke tali mai ‘eku tohi ne ‘oatu he ’eta fakataha he ‘aho 10 Sune 2015 ‘oku ha ai ‘a e ‘uhinga ‘oku ‘ikai keu poupou ai ke fakahoko ‘a e Sipoti ‘i Tonga ni, pea ‘oku ou toe ‘oatu pe moe tohi ni ke poupou ki he ngaahi ‘uhinga ne tomu’a ‘oatu.   

‘Oku ou fiefakamahino heni ‘oku ou poupou pe ki he sipoti ka ‘oku ‘ikai keu poupou ki he hilifaki ‘a e ngaahi kavenga fakapa’anga ki he kakai he ‘oku nau fu’u masiva, pea ‘oku hulutu’a ‘a e ngaahi me’a ‘oku mahu’inga ange ia ki he mo’ui ‘a e kakai masiva ‘oe fonua ke fakamole ki ai ha $133 miliona nai, ka ‘oku ‘ikai ko e Sipoti Pasifiki.

Ko éni kuo ke fakaha faka-pule’anga ‘e fai mai pe á e Sipoti ki Tonga ni he 2019. Ko e me’a ‘oku fai ki ai ‘a e hoha’a he ‘oku te’eki fai ‘e he pule’anga hano vakai’í fakaáuliliki á e ngaahi lelei mo e ngaahi nunuá ‘o e Sipoti. ‘I he taimi tatau, kuo kamata ke launga ‘a e kakai he toó á e seniti é taha mei he $1 kotoa pe he fe’ave’aki pa’anga, pea tanaki atu mo e $100 ki he tikite ‘a e tokotaha kotoa pe ‘e folau vakapuna.  

Ku o ke kole mai ke fetokoniáki ‘a e kakai mo e pule’anga he fua ‘a e kavenga ko ‘eni. ‘Oku faingata’a ho’o kole he ‘oku masiva ‘a e kakai. ‘Oku tonu ke nau tomu’a fakakaukau’i ange ‘enautolu ‘enau fanau pea toki fakakaukau’i ‘a e Sipoti he ‘oku ‘ikai fu’u ‘aonga ia ki he kakai ‘o e fonua ‘o fakatatau ki he fu’u fakamole.   
Óku ou hoha’a áupito ki he ngaahi me’a ne fakaha ‘e he Minisita Paánga he ngalu’ea, tokua é toó á e seniti é taha mei he tupu he fetongi pa’anga á e ngaahi pangike. Ka ‘oku mahino pe ia kiate kitautolu, he’ikai to’o éhe ngaahi pangike ia mei he énau tupu. ‘Oku ‘ikai ko ha siasi pe kautaha ‘ofa á e ngaahi pangike ke toó ‘enau tupu ó áve ki he Sipoti.
‘Eiki Palemia mo e Minisita Paánga – ‘e malava pe ke toó ‘e he ngaahi pangike ia ‘a e seniti ‘e taha mei he pa’anga ne tonu ke totongi ki he kakai he ‘oku nau mohu faiva pe kinautolu ke fai ’a e to’o ko ‘eni ka e pehe pe ‘oku to’o mei he ‘enau tupu. Pea kapau ‘e ‘íkai te nau faiáki ha founga pehe, kuopau ke nau hilifaki ha fo’í totongi fakapangike fo’ou (additional bank fee) ke fetongi ‘aki ‘a e seniti óku nau toó mei he ‘enau tupu. ‘Oku nau mafai pe kinautolu ke fokotu’u ‘a e ngaahi totongi fakapangike fo’ou ko ‘eni, pea ‘oku ‘ikai ha toe ma’u mafai ia ke ne ta’ofi. Ko e ngaahi pangike, ko e ngaahi sino fakatupu pa’anga, he‘íkai te nau toó mola pe ‘enau tupu ó áve ki he Sipoti.
‘Oku fakafuofua ki he $200 miliona ‘oku ‘omai ki Tonga ni ‘e ho tau ngaahi kainga mei muli, mo ho tau ngaahi hoa ngaue, ‘i he ta’u. ‘E fe’unga mo e $2 miliona ‘e tanaki kapau ‘e to’o ‘a e
seniti ‘e taha mei he $1 kotoa pe ‘oku nau ‘omai. ‘Oku fakafuofua ki he meimei $200 miliona kehe ‘oku toe totongi atu mei Tonga ni ‘ehe kakai mo e ngaahi pisinisi (ki he ngaahi totongi koloa ki muli, mo’ua, etc) he ta’u. Ko e toe $2 miliona kehe ia ‘e tanaki mei ai. Ko e $4 miliona fakakatoa ia ‘e tanaki ‘e he pule’anga mei he fe’ave’aki pa’anga ke ‘ave ki he Sipoti.
‘Oku palani ‘a e pule’anga ke hilifaki atu mo ha $100 fo’ou (‘o $165 fakakatoa) ki he tokotaha kotoa pe ‘e folau ki muli ke ‘ave ki he Sipoti. ‘Oku ta’epau pe ‘e tali ‘e he IATA ke nau fai ‘a e to’o fo’ou ko ‘eni, pea ‘e ngalingali ko e puleánga leva tene fai, mahalo pe ‘e hange ko e tukuhau folau (departure tax) ne tau ngaue mai ‘aki he ngaahi ta’u kimu’a atu. ‘E totongi éhe taha folau kotoa pe ‘a e $100 ka e toki óange éne tikite heka ki he vakapuna.
‘Oku fakafuofua ‘e he Tonga Airport Limited ki he toko 80,300 é folau atu mei Tonga ni ki tu’apule’anga he ta ú 2015/16. Ko e $8 miliona ia é maú mei ai he ta’ú mei he kau folau vakapuna. Ka tanaki ki ai mo e $4 miliona mei he fe’aveaki pa’anga, ko e $12 miliona he ta’u ‘e tanaki mei he si’i kakai masiva ‘o e fonua ke ‘ave ki he Sipoti.
‘I he ta’u ‘e 4 ka hoko (2015 – 2019) ‘e fe’unga mo e $48 miliona ‘e tanaki mei he kakai ki he Sipoti. Ko e tokolahi ‘o e si’i kakai ko ‘eni ‘oku nau nofo fakapaea ‘i Nu’usila, ‘Aositelelia mo ‘Amelika. ‘E kau heni ‘a e fanau ako mo e kakai ‘oku nau folau ki Fisi koe feinga visa ki Ámelika. ‘E kau heni ‘a e kau ngaue toli ‘akau ki Nu’usila mo ‘Aositelelia. ‘Oku li’aki ho nau ngaahi famili ka e o ‘o feinga he masiva. Ka kuo ala fakamalohi atu ‘a e pule’anga ia ki ho nau fanga ki’i kato ‘o ‘a’au kitu’a.   
‘E uesia foki mo e Takimamata he Sipoti ko ‘eni.  Ko e ‘uhi ko e mamafa ange ‘a e tikite folau, ‘e folau á e kau éveéva ia ki Fisi, Haámoa, ‘Otu Motu Kuki, Vanuatu mo e ngaahi fonua kehe.  
‘Í he taú 2019, é fiemaú ‘a e Pule’anga ke ‘omai ha $20 - 25 miliona ‘i he uike ‘e lele ai ‘a e Sipoti ‘í Tonga ni ki he nofo’anga, me’akai, fakafiefia, talitali faka-pule’anga, malu’i, me’alele, mo e ha fua. ‘E toó ia mei he Patiseti 2018/19.  Ko e toó ia mei he tukuhau ‘a e si’í kakai masiva ‘o e fonua.
‘Oku fakafuofua ne fakamole ‘e Papua Niukini ‘a e USD 400 miliona (meimei pa’anga Tonga ‘e 800 miliona) ki he Sipoti Pasifiki ne toki fakahoko he mahina kuo ‘osi. ‘I he katoanga fakaava mo e tapuni á e Sipoti, ne fai á e ngaahi fuú fana óne, ko e toki sio ia á e Papua Niukini he fana óne lahi pehe. Mahalo pe ne ofi he miliona ‘a e fakamole ki he ongo fana ’one ko ‘eni. Kuo pau ke fakahoko ‘e Tonga ni ha fana óne pehe ni he Sipoti. Te tau fakamole ha laui kilu ai. ‘E laui miliona ‘a e fakamole á e kakai masiva ke faiáki á e fana óne mo e ngaahi fakafiefia kehe ‘oe Sipoti. Te nau kai laiki ‘a e meákai lelei taha ó e Pasifiki ka e si’i ‘alu fiekaia si’etau fanau ki he ako, faingata’a’ia ‘a e kakai ‘i he ngaahi falemahaki, pea tukuhausia ‘a e kau toulekeleka í he ngaahi kolo moe tukui motu.
‘Oku fakafuofua ‘oku mate á e meimei toko 100 tupu he ta’u kotoa ‘i Tonga ni he mahaki suka mo e kofuua. ‘Oku kau heni ‘a e ngaahi tamai mo e ngaahi fa’e, pea nofo paea ‘enau fanau. ‘E ‘aonga ange kapau ‘e ‘ave ‘a e laui miliona óku fakamole he Sipoti ke tokoni ki he Senita Taialasisi ‘oku fokotu’u ‘e he Tama Pilinisi Kalauni mo e Tonga Dialysis Foundation ke hao mo tolonga atu ai ‘a e mo’ui si’i kakai. ‘Oku ‘ikai mafana ho Pule’anga ke tokoni’I ‘a e Senita pea ‘ikai ha tokoni ki ai he taimi ni neongo ‘oku lolotonga mate ‘a e tokolahi ‘o e fonua ko e ‘ikai ha misini taialasisi. Ka ‘oku mou poupou kimoutolu ke fakamole ha $133 miliona nai ki he Sipoti. Ko e fee ‘oku mahu’inga ange? Mo’ui ‘e toko 100 tupu pe ko e fakauouo he Sipoti?
‘Eiki Palemia, ‘oku mau tangi keke fanongo mai ki ho mau le’o kapau ko e “pule’anga ‘eni ‘o e kakai”.  Kuo to tu’a ‘a e faihia he fonua ni, faito’o konatapu, fakapo, mo e hia kehekehe koe’uhi ko e fakautuutu ‘a e masiva. ‘Oku mau kole atu keke fanongo mai mu’a ki he to’e si’i kakai. Ko e Sipoti ko e fo’i fakauouo ‘ata’ata pe, pea ‘ikai hano fu’u ‘aonga lahi ‘ona ki he fonua ni ‘o fakatatau ki fakamole ai.
‘Eiki Palemia, ko e tokosi’i pe te nau ‘inasi he momona ‘o e Sipoti, ka e fua ‘e he toenga ‘o e fonua hono kanongatamaki. He’ikai lava ke tau tauhi ‘a e ngaahi fu’u fale mo e mala’e sipoti he hili ‘a e Sipoti. Pea te tau hange ko Kalisi kapau he’ikai ke tau tokanga.
Ko ia ai, ‘oku ou fokotu’u atu ‘e lelei ange ke to’o ha $5m he patiseti ‘a e pule’anga he ta’u kotoa ‘o kamata mei he ta’u ni, ‘o ‘ave ki he Academy of Sports, ke langa’aki ‘a e (i) ‘akapulu ‘iunioini (ii) akapulu tautau toko 7 (iii) ‘akapulu liiki (iv) fuhu (v)netipolo mo e (vi) kilikiti. ‘E ‘aonga ange ia, he ko e taleniti ia ho tau to’utupu mo e hakotupu ‘o e fonua. ‘E ‘aonga ange ia he sipoti uike ‘e taha ka e fakamole ai ‘a e $133 miliona nai. Ko e ‘ai koaa ke ha?
Faka’osi, ne ‘osi kamata mai he’e Pule’anga kuo ‘osi ‘a e founga ngaue, ko e lao kotoa pe ‘oku fekau’aki hangatonu mo uesia ‘a e kakai, ‘oku tomu’a ‘ave ia ki he kakai ke nau vakai’i mo talamai ‘enau fakakaukau, pea toki fakafoki ki he Fale Alea ke alea’i aofangatuku. ‘Oku ‘ikai to e fai ‘a e founga ko ‘eni ‘e ho pule’anga. ‘Oku mou fai tu’utu’uni pe kimoutolu ‘o ‘ikai ha to e feongoongoi mo e kakai. Ko e ha leva ‘a e me’a ‘oku hoko ki he “pule’anga ‘eni ‘o e kakai”?  Ko e fe ‘a e Taliui ia ki he kakai, mo e Ho’ata ki Tu’a, mo e Pule Lelei?
‘Eiki Palemia, ‘oku mau tangi atu ke fai ‘a e fakapotopoto taha ‘i ho’o faitu’utu’uni he koe me’a ia ne ke palomesi ki ai, ‘isa, ‘oku mau ‘amanaki ki ai. Pea ‘oku mau lotu ke ‘oua na’a ‘i ai ha me’a, ha taimi, ‘e ‘eke ai ki ho pule’anga ‘a e pupuha, lo’imata mo e toto ‘o e kakai masiva ‘o e fonua.

‘Oku kei taimi pe ke fakafoki mo ‘ave ‘a e Sipoti ki ha fonua kehe. Ko e ‘ai koaa ke ha?

Moe lotu
Lisiate ‘Aloveita ‘Akolo
Vava’u 14