Tangane Hon. Tevita Lavemaau E Ngāue Pea Ko e Sīpinga Lelei Ia Ki he Pule’anga Featured
Minisita Tanaki Tukuhau Tevita Lavemaau
Nuku’alofa, 30 Siulai 2015. Kuo ma’u ‘e he ongoongo ‘a e Nepituno ‘a e tatau ‘o e ‘imeili ‘a e ‘Eiki Minisitā Tanaki Tukuhau mo e Kasitomu Hon. Tevita Lavemaau ki he’ene kau ‘ofisa ngāue ma’olunga ‘o 'i he mahina ko 'Epeleli 'o fakahoko atu ai ‘ene tu’utu’uni fekau’aki mo e founga ke veteki ‘aki ‘a e fo’i fakapona kuo fuoloa mai ‘a e nofo mo e Potungāue ‘i honau vā mo e kau pisinisi ‘o e fonua.
‘Oku kau 'eni he tu’utu’uni fakapotopoto mo lelei mo’oni tatautefito ki he laumalie ‘o e fengāue’aki ‘a e Pule’anga mo e sekitoa taautaha ‘a ia ‘oku tu’uaki ko e (public-private sector partnership) pea ‘oku toe hā pe foki he siate folau ‘a e Pule’anga ki he mileniume.
‘Oku hā atu heni ‘a e tatau ‘o e tu’utu’uni ‘imeili koia.
‘Oku ‘uhinga ‘a hono viki'i 'o e tu'utu'uni ko'eni 'a e Minisitā he ‘oku ho’ata mai mei heni ‘a e laumalie ‘o e fengāue’aki fakataha mo e kakai mo e fiema'u ke fakahoko hono talanoa’i ‘a e ngaahi founga ‘e kau lelei ki hono langa 'o e fonua kae tumu’aki’aki 'aki ‘a hono langa ha vā fengaue’aki vāofi mo fefalala’aki ‘i he Potungāue mo e Pule’anga mo e kau pisinisi.
‘Oku ‘i ai ‘a e faka’amu foki ke ‘ilo ‘e he kakai ‘o e fonua ko e kau pisinisi ‘oku nau ha’amo ‘a e mamafa ‘o e totongi tukuhau pea ko’enau mo’ui mo lele lelei pea ko e matangi ange ai pe ia ‘a e tānaki tukuhau ki he lepa ‘a e fonua pea malavalava ai 'a e ngaahi fatongia 'o e Pule'anga ki hono kakai.
Ko e laumalie ‘oku fokotu’u mai ‘e he Minisitā ko’eni ‘i he’ene tu’utu’uni ko 'eni 'oku ho'ata mei ai 'a e toka'i mo e fetauhi'aki 'a e ngaahi vaha'a ngatae ka ‘oku ‘ikai koe tuli tēvolo mo e vave peke faka’ilo mo tukuaki’i 'a e kau pisinisi mo e ngaahi kautaha ‘i he ngaahi makatu’unga ‘oku te’eki ke fakamo’oni’i. 'Ikai ngata ai ka kuo 'osi leipolo'i (label) mai pe 'oku nau kākā 'o kau ai foki 'a hotau kāinga muli 'o hange koe kau Siaina.
Ko e tu’utu’uni foki ‘a e lao tukuhau ko e kau pisinisi ‘oku nau hū koloa ki muli kapau ‘oku ‘ova he pa’anga ‘e tahakilu ($100,000) ‘a e mahu’inga ‘o e koloa ‘oku nau hū atu pea ‘oku totonu leva kenau lesisita ke totongi ‘a e CT pe koe tukuhau ngaue’aki. 'I he taimi tatau 'oku 'i ai 'a e ngaahi pisinisi 'oku te'eki lesisita 'a ia 'oku 'uhinga kiai 'a e Minisitā.
Ko e me’a tatau mo e ngaahi pisinisi ‘i he fonua ko’ene a’u pe ki he pa’anga ‘e tahakilu 'oku tanaki pea kuo pau ke kau ia ‘i he totongi tukuhau. ‘Oku ma’u foki ‘a e fakamatala falala’anga ‘oku lahilahi ‘a e ngāue atu ‘a e Potungāue ke faka’ilo pea fakahoko mo e ngaahi ngāue fakalao pea toki ‘ilo ki mui hili hano faile mai ‘e he ngaahi kautaha koia ‘a ‘enau fakamatala tukuhau (tax return) ‘o ‘ilo ai ‘oku mole ‘a e ngaahi kautaha ko’eni ka kuo mao ‘a e fakamole ‘a e Pule’anga ki hono tā tikite ke fakahoko ‘a e ngaahi ‘eke fakalao.
‘Oku mahino pe foki ‘a e ngaahi kautaha ia ‘oku nau taumu’a pe kinautolu ke pa’usi’i ‘a e sisitemi pea ‘oku ‘ilo ngofua pe ia ka ’oku ‘ikai ke ‘uhinga ia kenau heka mai kinautolu he vaka ko’eni ‘oku ‘uhinga mai kiai ‘a e Minisitā pea ‘oku totonu pe hono muimui’i ke tautea’i kinautolu ‘o fakatatau ki he lao. ‘Oku ‘uhinga heni 'a e Minisitā ki he ngaahi pisinisi ‘oku ‘uhinga lelei (genuine) ‘enau ngaahi kole pea ‘oku nau totongi tukuhau lalahi mo hokohoko lelei 'a ia 'oku nau langomaki ki he ‘ikonomika ‘o e fonua.
Ko e fakatātā ke tau vakai kiai 'i he ngaahi ta'u ki mu'a atu ko hono faka’ilo ‘e he Potungāue Tukuhau ‘a e kautaha nai ‘e 10 ‘a e Palēmia Malōlō Dr. Feleti Sevele lolotonga ia na’e ‘ikai ke lele pe ngāue (operate) ‘a e ngaahi kautaha ko’eni. Na’e iku ‘o mole ‘a e pa’anga ‘a e Pule’anga ‘i he faka’ilo ko’eni hili hano faile mai ‘a e fakamatala tukuhau ‘a e ngaahi kautaha ko’eni ‘oku nau mole. 'Oku mahino pe foki kapau 'oku fakahu mai 'i he fakamatala tukuhau 'a ha kautaha 'oku lele mole pea 'oku 'atā leva ia mei he totongi 'o e ngaahi tukuhau.
Ko e fakatātā ‘e taha ko hono kole ‘e he ‘Akauniteni ‘a e ‘Alatini Fisheries ‘i he ngaahi ta’u ki mui ni mai ke ‘oange mu’a ha taimi ke faile mai ai ‘enau fakamatala tukuhau (tax return). Na’e 'ikai tali 'eni pea na'e 'asesi (access) ‘e he Potungāue ‘a e kautaha ni pea hili mai ai mo e fu’u tukuhau fakavalevale fakataha mo e totongi tautea mamafa mo'oni. Na’e ma’u foki ‘i he taimi ko’eni moha tohi hili ha kole ‘a e kautaha ko’eni ki he Chamber of Commerce ‘o fakahā mei ai pe koe hā ‘oku pehe’i ai ‘a e ngaahi pisinisi. Kaikehe na’e hili hano faile mai ‘a e fakamatala tukuhau ‘a e kautaha ko’eni ‘o ‘ilo ai ‘oku mole ‘a e kautaha ka kuo ‘oatu ‘a e fu’u ‘eke fakavalevale hili 'a e ngaue kiai 'a e Potungāue.
Ko e fakakaukau ko’eni ‘oku vaka mai ‘i he tu’utu’uni ‘a e Minisitā ko’eni ‘oku hā mai ai ‘a ‘ene taukei mo ‘ene ‘ilo ki he pa’anga mo e pisinisi pe ki he tauhi vā pea ‘oku fai ‘a hono faka’apa’apa’i ‘a e tu’utu’uni ko’eni he ‘oku natula fakapotopoto ke talanoa’i pea ōmai ‘a e Potungāue ki he kau pisinisi ke hōhōa tatau mo e Pule’anga ‘o e kakai pea langa ai 'a e fetauhi'aki ngāue fakataha.
Kai kehe kuo kamata mafola foki ‘a e talanoa ‘o e tu’ut’uni ko’eni ‘a e Minisitā ko’eni pea ‘oku tokolahi ‘a e pisinisi mo e kau Politikale malōlō na’a nau ‘i he Pule’anga ‘oku nau poupou peseti ‘e 100% ki he ‘aliaki ‘a e Minisitā ko’eni. “‘Oku kau ‘eni he tu’utu’uni fakapotopoto mo’oni ‘oku fai ‘e Lavemaau pea 'oku totonu ke muimui kiai 'a e toenga”, ko e fakahā ia ‘e William Clive Edwards ko e Minisitā malōlō ‘i he Potungāue ko’eni.
‘Oku hā pe foki he tu’utu’uni ko’eni ‘a e Minisitā ke ta’ofi kotoa ‘a e ngaahi faka’ilo mo hono ‘ave ki he Fakamaau’anga faka Potungāue 'a e ngaahi faka'ilo 'oku kiu atu 'i he Potungāue kae ‘oua leva kene ‘uluaki vakai kiai mo fai ha talanoa mo si'i kau pisinisi.
Kaikehe ko e ngāue lelei kotoa pe ‘oku totonu ketau poupou kiai mo viki'i 'o tatau ai pe pe ‘oku kehekehe ‘etau tui fakapolikale he koe 'osi ange 'a e 'aho ko hotau fonua 'oku tau 'ofa ai.
8 comments
-
Koe 'atunga ia hono 'omai e kau conman tutuku ke taki he potungaue ko eni. Fakatouloua e minisita mo 'ene CEO, 'oku iai hona ki'i hisitolia fakangaue, pea na'e 'ikai ke na mavae lelei mo ngaue'anga na'a na faifatongia fakamuimui ai. Ka 'iai ha taha na'e fakatotolo'i koe mole pa'anga laulau kilu mo miliona he ngaue'anga na'e taki ai, ko ha toki pule'anga vale pe tene fakangaue'i ha taha pehee ke pule ki hono tanaki 'enau pa'anga fakafonua. Tatau pe mo ha taha na'a ne ngaue'aki hono mafai kene abuse 'ene kau ngaue, koe valee pe tene toe fakangaue'i.
-
'E Latu mo Mark ko e poini mah'inga ena 'oku mo talanoa kiai. 'Oku 'ikai maau e tanaki tukuhau kae employ e toko fiha ngofulu mo fokotu'utu'u policy fo'ou. Mou uluaki feinga ke implement 'a e u tu'utu'uni motu'a pea tanaki ke maau e tukuhau mo e fakatuta.
-
kapau na'e lele mole e pisinisi 'ae kau siaina kuo fuoloa 'enau fetukutuku mei Tonga ni. Ka koe fa'ahinga lele mole faikehe eni ia, koe mole pe pisinisi ka nau 'aukolo mai pe mei Siaina. 'Uhinga leva ia 'oku 'ikai maau e process sivi 'ae potungaue ko eni, pea toe lahi hono totongi 'ehe kau siaina e kau accountant Tonga ke nau fakamatala loi.
-
oku ta'e 'uhinga 'a e tu'ut'uni ko 'eni - he kapau 'oku loi 'a e fakamatala 'a e ngaahi pisinisi 'oku nau mole, pea nau ta'e totongi tukuhau ai pe. 'Oku anga fefe 'a e mole 'a e kautaha 'e 7 'a Feleti Sevele ka nau kei lele pe? Ka mole ha kautaha 'oku holo 'o 'auha 'a e working capital pe mate 'a e pisinisi koia. pea kapau 'oku talamai he 'enau fakamatala pa'anga 'oku nau mole pe nautolu he ta'u kotoa ka e kei lele pe - ko e kaakaa mo e pau'u lotu. ko e me'a 'oku fai 'e Lavemaau ko e va'inga mo e afi - pusiaki'i 'a e corruption mo e kaakaa 'a e ngaahi pisinisi. 'Oku meimei peseti 'e 80 'a e pisinisi 'a e kau Siaina 'i Tonga ni 'oku mole enau fakamatala pa'anga - ko e fa'u pe 'e he kau 'akauniteni Tonga ka e totongi kinautolu - pea ko ho tau palopalema ia - ko e kaunga kaakaa mo e kakai muli.
-
Ne ha homou ki'i fo'i 'aliaki ke hiki e totongi lisi e ngaahi 'iote 'i Vava'u? Koeha ne mou toe holomui ai.
Mou laka kole tokoni ki muli ke 'aonga e 'u konivesio eni e fiha under he UN oku tau memipa ai. Pea 'oku ava mai a e matapa ketau kole tokoni kae fakamahino oku tau pakupaku. Ka kuo mou omai o sisina tavale e kakai ke fai 'aki hoomou kemipeini. Pea 'ai mo e lao fakamole taimi ki he levy pea koeha 'ikai ke apply ai? Kuo ngavaivai ho'o mou tu'utu'uni kotoa pea hange 'oku mou hee ha loto potanga mo'osipo. Fepaki pe homou fakamatala he pongipongi mo e fakamatala he efiafi. Fepaki pe fakamatala 'a e Palemia mo 'ene kau Minisita. Fepaki pe 'a e Tu'utu'uni Kapineti 'o e mahina kuo'osi mo emahina ni, 'o e falaite kuo'osi mo e falaite hoko .... pea 'oua na'a mou pehee ko ha faka'ilonga lelei, hala'ataaa! Ko ho'o mou fepakipaki pe ena 'o a'u ki ha'a mou hu ki tu'a. Pango'ia he kau muimui 'oku nau kei poupou'i kimoutolu pe oku ikai kenau sio ki he aata mai a e bankrupt? Fai mo tau bankrupt ka e 'osi ia ... -
Tau fakamalo ka Lavemaau pango pe ko ho'o ngaue 'au he Pule'anga 'o Lavu mo 'Aki he 'e maumau ho'o ngaue lelei 'au ia
-
Poupou atu ki he ongoongo ko'eni pea 'oku tau salute kotoa ki he ngaahi me'a lelei kotoa 'oku hoko. Malo Lavemaau.
-
"oku tau fkmalo kotoa pe kihe 'unu;unu mamalie 'oku fkhoko 'ehe Pule'anga mo'ene fo'unga ngaue, peakoe Laumalie ia 'oe Mo'oni 'ae loto'aki ke fkhoko'aki 'ae fatongia kihe Lelei taha, ma'ae Fonua pea pehe ki hono kakai. 'Oku tau tui kotoa pe 'oku 'iai 'ae ng lelei 'oku tu'unuku mai ke fkhoko ma'ae Fonua pea tau nofo moe fktu'amelie kihe fua fatongia 'ae Pule'anga 'o PM Akilisi Pohiva