Polokalama Komipiuta Ako $-lau-miliona ke Fakatau mei he Foha ‘o e Palēmiá ^Featured

Konga I

Nuku‘alofa, Tonga: Kuo u faka-māau ‘a e tukuaki‘i na‘e fai ‘e Palēmia ‘Akilisi Pōhiva ‘i he TV Tongá mo e kautaha ‘a hono fohá − Siaosi Pōhiva mo hono kaungā pisinisi ko Paula “Pīveni” Piukala − kā ‘oku ou kei tāfu‘ua lahi.

Na‘a nau tukuaki‘i ‘oku totonu ke fetongi ‘a e polokalama komipiuta (software) sivi tutuku ‘a e ngaahi akó, pea kuo maau ‘a e polokalama komipiuta fo‘oú ‘a e ongo tangata ni ke fetongi ‘a e polokalama lolotonga ‘a e Potungāue Akó ‘a Tongá.   

Ka ‘oku kei ta‘e falala‘anga kiate au ‘enau fakamatala tu‘uakí, tautautefito ki hono ‘uluaki poupou‘i mālohi mai pe ‘e he Palēmiá ‘a e ngaahi fokotu‘utu‘u ‘a Pīveni Piukala kimu‘a pea toki tau mai ki Tonga ni. Tokua kuo ne fai e fua-‘ilo-fo‘ou (discover) ha mele ‘i he polokalama komipiuta ‘a e Potungāue Akó ki he sivi tutuku ‘a e fānau akó.

Ko ia kuo poupou‘i ‘e he Palēmiá, pea mo e Kapineti, ke fakatau mai ‘a e polokalama fo‘ou mei he kautaha ‘a Siaosi Pōhiva mo Pīvení Piukalá.

Kā ‘i he ‘eku taukei mo e ngaahi polokalama komipiuta pehē ni ‘i ‘Ameliká, pea mo māmani lahi:

(a)  ‘Oku fiema‘u ha fakatotolo tau‘atāina ke faka-mo‘oni‘i ‘a e palopalema kuo tukuaki‘i mai ‘e he Palēmia mo hono fohá, pea mo e falala‘anga ‘o ‘enau polokalama fo‘oú.
(b)  ‘I he ‘eku maheni mei he māketi ‘o e ngaahi polokalama komipiutá lalahi ko ‘eni, ‘e laka ‘i he pa‘anga ‘e miliona-tupú ‘a hono mahu‘ingá.
(c)  ‘O kapau ‘e toe si‘iange ‘i he laui-milioná, ko e polokalama komipiuta va‘inga pē ia (computer games) ma‘a e to‘utupú.
(d) Na‘e fakahā ‘e Pīveni Piukala ko hono kaungā ngāue ko Siaosi Pōhivá, ‘oku nofo Fisí, pea ko ia ‘oku totonu ke ne ma‘u e “credit” (melie) ki he ‘ena polokama komipiuta fo‘oú.

‘A ia ‘oku mahino kiate au, ‘oku poupou‘i ‘e he Palēmiá ‘a Pīveni Piukala, mo ‘ene kautaha mo Siaosi Pōhivá. Pea ko e me‘a ‘ilo maheni ia, kuo faka-ma‘ala‘ala ‘e he Palēmiá ‘a e Kapinetí ke fakatau mai ‘a ‘ena polokalama komipiutá ‘a ia ‘e a‘u hono mahu‘ingá ki he lau-milioná.      

Faka-fepaki‘i ‘e Dr. Pongi ‘a e Tu‘uaki ‘a Pīveni Piukalá

Ka kuo faka-‘ikai‘i ‘a e ngaahi tukuaki‘i ‘a e Palēmiá mo Pīveni Piukalá ‘e Dr. Vesisio Pongi, ko e talēkita polokalama komipiuta mālōlō ‘a e South Pacific Board of Examination Assessment (SPBEA). Ko ia na‘a ne fokotu‘u ‘a e polokalma ‘oku lolotonga faka‘aonga‘i ‘i he ngaahi ‘Otumotu Pasifiki, ‘o kau ai ‘a Tonga ni, talu mei he 1989.  
        
Na‘e faka-afe‘i ‘a Dr. Pongi ‘e he Talēkita Potungāue Akó, pea na‘e ‘a‘ahi mai ki Tonga ni lolotonga ‘a e ‘a‘ahi mai ‘a Pīveni Piukalá. Na‘e faka-‘eke‘eke tāautaha ‘e he ta‘ahine faka-mafola lea, Viola Ulakai ‘i he TV Tongá, ‘a e Palēmiá mo e ongo tangata ni.

(‘Oku ma‘u ‘e he tokotaha faiongoongo ni ‘a e tatau DVD ‘o e ngaahi faka-mafola TV ko ‘ení. Kuo ma‘u foki mo e tatau ‘o e tohi faka-tonutonu ‘a Dr. Pongi kia Pīveni ‘ene ngaahi fakamatala fasitu‘u na‘e fai ‘o kau ki he polokalama komipiuta ‘a e SPBEA. ‘E ‘oatu ia ‘i he Konga II ‘o e ongoongo ni ‘a e tohi ‘a Dr. Pongi kia Pīveni Piukalá.)

Na‘e faka-papau‘i ‘e Dr. Pongi ‘oku kei lelei pea fe‘unga pē ‘a e polokalama komipiutá na‘a ne fokotu‘ú talu mei he 1989. Na‘a ne faka-mo‘oni‘i ‘oku te‘eki ai ha palopalema ‘a e polokalamá lolotongá ‘a ia ‘oku faka‘aonga‘i ‘i he ngaahi ‘Otumotu Pasifikí.

Kā na‘e me‘a ‘a e ‘Eiki Palēmia ‘Akilisi Pōhiva ‘i he TV kuo ‘osi liliu ‘a Fisi mo Ha‘amoá. Na‘e pehē ‘e Dr. Pongi ia ko Fisi pē na‘a nau fiema‘u e ngaahi liliu, pea kuo ne ‘osi ngāue mo Fisi ki he ‘enau ngaahi fiema‘ú.          
      
Hala mo ha Fakatotolo Tau‘atāina

‘I hono ‘uluaki fakahā ‘e he Palēmiá ‘a e fiema‘u ke fetongi ‘a e “komipiutá software” na‘a ne ui ko e “mīsini” ‘i he TV. Na‘a ne pehē ko e tupu eni mei he lāunga ‘a e mātu‘a tokolahi – kā na‘e ‘ikai tala pe ko e toko fiha na‘e lāungá; ko e toko 10, pe 100, pe na‘e lau-afe? Tokua na‘e mohu fehālaaki ‘a e sivi ‘o e 2014 ‘i hono faka-‘aonga‘i ‘o e “raw score” (maaka faka-mu‘omu‘a) ‘o e sivi tutukú.   

‘I he tau mai ‘a e ongo taukei ni, na‘e mo‘umo‘ua ‘a Pīveni Piukala ‘i he mītia Tongá ‘i he ‘ene fakamatala faka-ikiiki ‘a e palopalema ‘o e polokalama komipiutá ‘a e SPBEÁ, ‘o kau ‘i he ‘ene fakahā kuo ‘ikai ke sia‘a pea kuo tō palapala ki he tu‘unga ma‘ulalao ‘aupito ‘a e ako ‘a Tonga ní.

Lolotonga ko iá, ‘oku te‘eki ai ‘omai ‘e he Palēmiá, pea mo Pīveni Piukala ha fakatotolo tau‘atāina ke poupou‘i ‘aki ‘ena tukuaki‘í na‘e faí. Ko ‘ena tu‘uaki faka-māketi‘i pē ‘a e polokalama komipiutá ‘a Pīveni Piukala mo Siaosi Pōhivá −‘a ‘oku faka-pone mai ‘i honau kāinga mo e Palēmiá.    

‘I he ‘eku taukei fakatotoló ‘i he Tekinolosia Fakamatalá (IT), ‘oku a‘u ki he pa‘anga lau-miliona ‘a e mahu‘inga ‘o e ngaahi polokalama komipiuta (software) fo‘ou ‘i he tu‘unga mā‘olunga ko ‘ení. Ko e polokalama komipiuta ‘i he tu‘unga fakaako ‘i he onopooní, ki he ngaahi potungāue faka-pule‘angá mo e ngaahi vahe-fonua ‘o ‘Ameliká, ‘oku ‘ikai toe ma‘ulalo ia ‘i he pa‘anga lau-miliona-tupu.  

Na‘e ‘ohake ‘e Pīveni Piukala ‘a e ngaahi setisitika pē ‘a‘ana ki he “Ko e Kele‘a” mo e “Taimi ‘o Tongá.” Na‘a ne fai e ngaahi fakamatala faka-matiketika ‘a ia ‘oku mahino pē ki he kau tohi polokalama komipiutá. ‘Oku ne liliu faka-Tonga ‘a e ngaahi me‘a faka-tekinikalé, ka ‘oku hala ke mama‘o ha‘a nau kāunga ‘e taha ke faka-papau‘i ‘a e mele ‘i he polokalama lolotongá, pe ko e falala‘anga ‘o ‘enau polokalama komipiuta fo‘oú.

Hala‘atā Ha Fakamo‘oni Ako

Na‘e fakatātā ‘e Pīveni Piukala ‘a e mele ‘o e polokalama komipiutá, tokua na‘e laka ‘a e ngaahi maaka mu‘omu‘a (raw marks) ‘i he poini ‘e 100. Pea na‘a ne pehē ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha sivi ‘i māmani ‘e laka ‘i he poini ‘e 100.

Ko e pangó, ‘i he founga ‘o ‘Ameliká, ‘oku a‘u ‘a e ongo sivi tutukú ki he ngaahi kolisi mo e ‘iunivēsiti ‘o ‘Ameliká (ACT, SAT) ki he poini maaka mu‘omu‘a (raw marks) ‘e 800. Pea faka-fehoanaki takitaha ‘a e kau siví ki honau tānaki tu‘ungá faka-hokohoko ‘i hono faka‘aonga‘i ‘o e peseti fika ko e “percentile.”

Fakatātā 1: Ko e maaka mu‘omu‘a (raw marks) poini ‘e 500 ‘oku peseti pē ia ‘e 47% ‘i he tānaki tu‘ungá fakakātoá (percentile). ‘Oku fiema‘u ‘a e tu‘unga “percentile” ‘i he founga ‘Ameliká, pea ko e “standardization” ‘i he founga ‘o e Pasifikí ki hono fili ‘o e tamaiki ‘atamai leleitahá ki he ngaahi sikolasipi ‘a e ngaahi kolisí mo e ngaahi ‘iunivesití.    

“He ‘oku ‘ikai ke mamafa tatau ‘a e ngaahi lēsoni kotoá,” fakamatala ia ‘a Dr. Pongi. ‘Oku ‘ikai mamafa tatau ‘a e poini ‘e 80 ‘i he lēsoni fiká mo e poini ‘e 80 ‘i he tā-fakatātā.  

Fakatātā 2: ‘Oku fakatātā faingofua ‘e Dr. Pongí ko ha‘ate $20 ‘Amelika, mo e $20 ‘Aositelēlia, pea mo e $60 Tonga. ‘Oku ‘ikai ko hono faka-kātoa totonu ko e pa‘anga (raw score) ‘e TO$100.

‘E fetongi ‘a e US$20 ‘Ameliká ki he TO$35 Tonga; ko e AU$20 ‘Aositelēlia ki he TO$30. ‘A ia ko e faka-kātoa totonu ‘o ‘ete siliní ko e pa‘anga TO$125.00 (standardized).   

‘I he faka-mahino ‘a Dr. Pongi, ‘oku faka‘oanga‘i ‘e he polokalama komipiuta ‘a e SPBEA ‘a hono faka-tahataha‘i (standardized) ‘o e ngaahi maaka mu‘omu‘á (raw scores) ‘o fokotu‘utu‘u ai ‘a e tānaki tu‘unga ‘o e kau siví. Ko ia ai ‘e faikehekehe ma‘upē ‘a e maaka mu‘omu‘á (raw marks) mei he maaka faka-tahataha‘i (standardized).

‘Oku mahino kiate au ‘oku lahi e ta‘e mahinó ko e ngāue ‘a Pīveni Piukala ‘aki ‘ene ngaahi fakamatala faka-tekinikalé ke tupu ai e tāufu‘ua ‘a e tokolahí. Na‘e fēfē ‘a e anga ‘o ‘ena ngāue faka-kautahá; ‘Oku ngāue ‘a Siaosi Pōhiva ‘i he SPBEA; ka e fakalele ‘e Pīveni ‘ena kautaha fale‘i polokalama komipiutá ‘i tu‘á:

“Oku ou faka‘amu na‘e ‘i heni ‘a Siaosi (Pōhiva) he ko ia ‘oku totonu ke ne ma‘u ‘a e kuletiti (melie) ‘o ‘ema ngāué,” ko e fakamatala ia ‘a Pīveni Piukala kia Viola Ulakai ‘i he TV.

Kā na‘e ‘ikai ha fakamatala ako ma‘a e ongo tangata ni, mo ha‘a na polokalama komipiuta kuo faka‘aonga‘i ‘i he Pasifikí ‘o hangē ko Dr. Vesisió.

Na‘e kau e taukei ngāue ‘a Pīveni Piukala ‘i he ‘ene ngāue mo e Kautaha Shorelines ‘i he kuohilí. Pea ‘oku ‘iloa faka-hisitōlia ‘ene ‘ave ‘a e ngaahi faile komipiuta ‘a e Shorelines ‘o pulusi ‘i he nusipepa “Ko e Kele‘a.” Ko e pule ‘o e nusipepa “Ko e Kele‘a” ‘i he ‘aho koia koe Palēmia ‘o e ‘aho ni ‘Akilisi Pōhiva.

(Ko e taukei fa‘utohi ‘a Sione A. Mokofisi ‘i he mītia ‘Ameliká mo Tongá ‘i he lea Tongá mo e Ingilisí. Na‘e ngāue ‘i he ngaahi nusipepa faka-‘aho, pea ‘ētita faka-uike mo e ngaahi makasini faka-māhiná. Kuo ma‘u MBA mo e lēsoni poupou ‘i he mītia pea ko e Talēkita ‘o e English, Journalism & Languages Department, ‘i he Tonga International Academy, Haveluloto, Tongatapu, Tonga. Tu‘asila fetu‘utaki E-mail: This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.).