Toe lahi ange e faihala 'i Tonga he 'aho ni - Kalafi Moala Featured
Kalafi Moala
26 Siulai, 2016. ‘Oku tukuaki’i ‘e he tangata faiongoongo fuoloa mo ‘iloa ‘i Tonga ni ko Kalafi Moala ‘oku kei hokohoko atu pe ‘a e faihala mo e ngᾱuehala’aki e mafai ‘i he Pule’anga Tonga ‘o a’u mai pe ki he ‘aho ni.
‘I ha fakamatala ‘a Moala ki he Letiō Nu’usila na’a ne fakahᾱ ai ‘oku ‘ikai fu’u liliu ha me’a ‘i he ta’u ‘e 20 kuohili ‘o a’u mai pe ki he ‘aho ni kae tautautefito ki hono ngᾱuehala ‘aki ‘a e mafai.
‘Oku ‘uhinga ‘a Moala heni ki hono kei hokohoko atu pe hono fakatau ‘a e paasipooti tipilometika ‘o a’u mai pe ki he ‘aho ni ‘a ia ko e fakatᾱtᾱ ia ‘i he’ene fakamatala ‘a e kei hokohoko atu pe ‘a e faihala ‘i he fonua.
Na’e fakamatala foki ‘a Moala ‘o pehe ‘oku ‘i ai ‘a e ni’ihi ‘oku tali hopo pea ‘i ai mo e ni’ihi kuo fakahῡ pilīsone lolotonga ia ‘oku ‘i ai ‘a e ni’ihi ‘oku te’eki pē ke fakahoko ha ngᾱue kiate kinautolu.
Na’e hoko atu ‘a Moala ‘o pehe ‘oku te’eki ke lava ‘o solova ‘a e ngaahi palopalema ‘o e kuohili pea ‘oku toe tanaki atu mo e ngaahi founga ta’ota’ofi ‘o e ‘aho ni ‘oku kaunga lahi ia ki he toe fihi ange ‘a e palopalema ‘i he fonua.
Na’e toe fakahᾱ foki ‘e Moala na’e ‘i ai ‘a e ‘u kautaha fakavaha’a pule’anga kuo ‘osi ngᾱue mai ki Tonga ni hangē ko e Transparency International ka ‘oku ‘ikai ke malava ke fakahoko ‘enau ngaahi taumu’a.
'I he fakamatala ‘a Moala ‘oku ‘i ai ‘a ongo matu’a Siaina ‘oku ‘iate kinaua ‘a e paasipooti tipilometika ‘e 7 ka ‘oku ‘ikai fakahoko ha ngᾱue kiate kinaua.
Na’e a’u foki ‘a e fakamatala ‘a Moala ki he liliu faka-politikale ‘o e 2010 ‘a ia na’e taumu’a ke toe fakatemokalati ange hono pule’i ‘o e fonua ka ‘oku hᾱ mahino mai ‘oku te’eki ke a’usia ‘a e ngaahi lelei ‘o e temokalati na’e fai kiai ‘a e ‘amanaki.
2 comments
-
Malie mua Kalafi.
Ha e mea oku ikai keke vahevahe ai ka Mateni kemo pulusi e ngahi ngaue hala koia i hoomo Kolomu 'Ke hoko mai ho Pule'anga'. Mo talanoa kiai pe koeha ku ikai puke ai e Akilisi e ongomatua koia kae vevene pe ia ka Tuivakano moe otu？Koe ai pea te tau mahalo kovi kuo ange ehe ongomatua Siaina ia koia haane kato paanga. -
'Oku tau mahino'i kotoa pe mo feangai moe ngaahi fakamatala 'a Kalafi fekau'aki moe faihalaa, ngaue hala'aki e mafaii, pule kovii moe haa fua. Pea 'oku 'ikai koe 'isiu pe 'o e Paasipooti, ka 'oku toe 'iai moe ngaahi 'isiu kehe ia mo natula fo'ou 'oku kamata ke e'a hake he loto'i Pule'anga ko 'eni. 'Oku kau heni 'a e femalu'i'aki 'i he loto Kapineti, hange koia na'e 'asi hake 'i he case 'a Lavulavu. 'Aia koho'o vakuvaku mai hoku tu'a he 'ahoni, kau toki vaku'i 'eau ho fu'u velia lahi 'i ho'o faihala hoko mai. Kaikehe koe poini mahu'inga henii, pe koeha e 'uhinga 'oku 'ikai malava ai ke fakahoko ha ngaahi fakalelei fakamaatoato ki he ngaahi me'a ni?. Koe fatongia nai 'o e kakai (kau voters) pe koe Pule'anga 'o e 'aho, kenau fai 'a e fakalelei koia? He na'e palomesi 'a e Pule'anga ko 'eni, ko 'enau heka pe ki he Sea, koe 'osi ia 'a e pule kovi, faihala, moe ngaue hala 'aki e mafai etc. Ka ko 'eni ia 'oku toe kovi 'ohua ange taimini ia, talu mei hono tali e liliu faka-temokalati he 2010. 'Oku tau 'ilo kotoa pe he'ikai matafi faka'aufuli e faihala ia mei Tongani, 'o hange pe koia 'oku hoko 'i he ngaahi Pule'anga kehe. Ka koe fehu'i ki he Pule'anga ko 'eni, pe koeha ha'anau ngaahi me'angaue (policy) pe lao ke fakafepaki'i 'aki 'a e ngaahi faihala & pule kovi 'o e 'aho ni? Hange koe lau 'a Kalafi, kuo 'osi ngaue mai 'a e ngaahi kautaha fakavaha'apule'anga hange ko e "Transparency International" ki Tonga ni, ka na'e 'ikai malava ke fakahoko 'enau ngaahi taumu'a ngaue 'i Tonga ni. Koeha nai hono 'uhinga? Na'e 'iai 'etau Lao Komisoni Fakafepaki Faihala (Anticorruption) na'e 'osi tali 'i he 2007. Na'e mafai lahi ange ia mo tau'ataina ange he ki'i Lao Public Relations (kulii kalou ta'enifo) 'oku talamai 'e he Pule'anga ko 'eni ketau 'ave kiai 'etau launga. Pea toe talamai 'e he Minisita Lao ia tokua 'oku fakamole pa'anga ka toe fokotu'u ha Komisiona Fakafepaki Faihala. Kae hili koiaa, 'oku fakamole pa'anga lahi ange 'a e toutou fokotu'u Royal Commission ia mo 'ai Task Force kenau fai 'a e ngaahi ngaahi fakatotolo pelepelengesi he fonua ni.
Na'e toe 'iai moe policy "Freedom of Information" (FOI) na'e fokotu'u 'e he Pule'anga 'o Tu'ivakano, kene fakaho'ata mai kitu'a ki he kakai 'a e faifatongia kotoa 'a e loto'i Pule'anga. Na'e 'osi kamata 'a e ngaue kiai 'a e ngaahi Potungaue 'a e Pule'anga kimu'a. Kae talu e huu mai 'a e Pule'anga ko 'eni, moe 'ikai pe ha toe ongona mai 'a e FOI koia. 'I he anga leva 'etau vakai atuu, mahino 'oku ilifia e Pule'anga ko 'eni, telia na'a ma'u ai e kau faihala 'a e kau taki 'i he Kapineti mo Fale Alea, kae ngaue 'aki pe 'a e Faka'ilo Faka-Fale Alea kae lava kenau fakahaofi 'aki honau kaunga Kapineti. Pea kuo pelupelu atu moe policy FOI ia 'o fa'o he kapaveve, telia na'a ho'ata mai ai ha faihala 'a e Pule'anga ia kitu'a. Ka koeha ha nai ha sio ia 'a Kalafi ki heni, he koia na'e a'u tonu ki he fakataha na'e fai 'i Nu'usila, pea na'e toe a'u tonu 'o ngaue 'i 'Ofisi Palemia 'aki 'ene fale'i e Palemia.?