Fakama'ala'ala mei he Eiki Palēmia fekau'aki mo e Paaka Fakafonua 'i Va'epopua Featured
Nuku'alofa 17 Ma'asi 2016. ‘Oku ‘oatu ‘a e fakamatala ni, mei he ‘Eiki Palēmia, Hon. Samuela ‘Akilisi Pohiva, ke fakama’ala’ala mo fakaikiiki ‘a e ngaahi ngāue kuo fakahoko pea ‘oku kei toe ke fai ‘a hono fakahoko ki he Paaka Fakafonua ‘i Va’epopua.
1. ‘Oku kei tu’u pe ‘a e taumu’a ‘a e Pule’anga ke ngaahi ‘a e feitu’u ko eni na’e laku’anga veve fuoloa ‘i Va’epopua ke hoko ko e ‘paaka’ pea ‘iloa ko e Paaka Fakafonua Va’epopua, ke ma’a mo faka’ofo’ofa ai ‘a e matātahi ‘o e feitu’u ni pea ke hoko ko ha feitu’u ke ‘eve’eva mo malolo ki ai ‘a e kakai. ‘Oku ‘i ai e tui ‘e hoko eni ko e matanga ke ‘ahia ‘e he kakai tokolahi ‘o Tonga ni.
2. Na’e ‘osi kamata ‘a e ngāue ki hono teuteu’i ‘o e Paaka ko eni ‘i he ta’u ni, ‘o taki ‘e he Potungaue ki he Ngaahi Ngāue Lalahi pea tokoni ki ai e ngaahi potungaue kehe ‘a e Pule’anga pea pehē ki he Ngaahi Kautaha Pisinisi ‘a e Pule’anga, ki hono fakatoka lelei mo tata ‘a e ngaahi tafa’aki ka ‘oku kei toe lahi ‘a e ngāue ke fai. Na’e fai eni hili ‘a hono savea’i ‘o e anga ‘o e ‘atākai ‘o e feitu’u ni hangē ko e tongo etc.
3. Na’e ‘ikai ke kau ‘a e ngaue ni ‘i he patiseti ngāue ‘a e Pule’anga ki he ta’u ni ko ia ‘oku ‘ikai ha seniti fakahangatonu ke fakahoko’aki ‘a e ngaue ni. Ko e ngaahi fakamole ki he ngaue na’e ‘osi fakahoko, na’e tu’utu’uni ‘a e Kapineti ke vahevahe hono fua ‘e he ngaahi Potungaue mo e Ngaahi Kautaha Pisinisi ‘a e Pule’anga. Ka kuo ‘osi maau ‘a e palani ngāue mo e patiseti ke fakahoko’aki ‘a e ngaue ni. Kuo ‘osi ‘oatu ‘a e palani ngāue mo e patiseti mo e kole tokoni ki he ngaahi hoa ngāue mei tu’apule’anga pea ‘oku ngalingali ‘e ma’u mai e ngaahi tokoni pa’anga. Kuo ‘osi ‘oatu foki mo e palani ngāue mo e patiseti mo e kole tokoni ki he ngaahi kautaha pisinisi fakakomēsiale pea kuo ‘i ai ‘a e ni’ihi kuo nau ‘osi fakapapau (pledge) mai ‘e ‘i ai ‘enau tokoni pa’anga. ‘E toki sio ‘a e Pule’anga he teuteu ‘o e patiseti ki he 2016/2017 pe ‘e malava ke ‘i ai ha pa’anga ‘e vahe hangatonu ki he ngāue ko eni ka ‘oku te’eki ke fakapapau’i.
4. Kuo ‘osi ngaue ‘a e Potungāue Pa’anga mo e Palani Fakafonua ‘o fokotu’u ‘a e vouti fo’ou ke fakahū ki ai ‘a e ngaahi tokoni pa’anga kotoa pē ki he ngāue ni. Na’e foaki ‘e he ‘Eiki Palēmia ‘a e $10,000 ke kamata’i ‘aki ‘a e pa’anga ngāue ni. ‘Oku ‘i ai ‘a e tui ‘e kamata leva hono fakahū hake ‘o e ngaahi fakapapau tokoni (pledge) he na’e fakatatali ke fokotu’u ‘a e vouti.
5. ‘I Tisema 2015 ki Sanuali 2016 na’e ‘i Tonga ni ‘a e ‘ofefine ‘o e ‘Eiki Palēmia mo hono hoa mo e famili ko ‘enau malōlō ‘eve’eva mai ki Tonga ni. Ko e foha ‘i he fono ‘o e ‘Eiki Palēmia ‘oku ‘i ai ‘ene taukei ki he ngaahi ngaue ‘o hangē ko ia na’e fai ki he Paaka Va’epopua, pea na’e tokoni leva ki he ngāue. Ko ‘ene ngāue ni, ko ‘ene ngaue’ofa ‘ikai ha totongi, ko e fie tokoni pe ki he langa ngāue ‘a e ‘Eiki Palēmia mo e fie tokoni pe ki hono fonua tupu’anga ko Tonga. Ko ia, na’a ne fakahoko ai ‘a e tokoni ki hono kamata’i ‘o e ngāue. Kuo foki ‘a e tokotaha ni mo hono famili, ka na’e fai ‘e kole ki ai pe ‘e toe fie foki mai ‘o tokoni, pea ‘oku fiefia pe ke foki mai ‘o tokoni ki he ngaue, ko e fie ngaue ‘ofa pe ki he fonua. ‘Oku te’eki ke ‘i ai ha pa’anga ‘e totongi ki ai ‘e he Pule’anga pea ‘oku ‘ikai ha pa’anga te ne ‘eke. ‘Oku ‘i ai ‘a e tui ‘oku totonu ke ‘oange ha faingamalie hotau kakai Tonga nofo mo ngāue ‘i muli ke nau tokoni mai ki he langa ngāue ‘oku tau fai ‘i Tonga ni he ‘oku nau omi mo ‘enau taukei ngāue mo e ‘ilo. Ko e ngaahi talanoa ‘o pehē ko e tokotaha ni te ne fai mo e ngāue ki Teufaiva ‘oku hala ‘aupito ia, he ko e ngāue ki Teufaiva ‘e taki ia ‘e he Pule’anga Papua Niukini pea ‘oku ‘i ai e ngaahi fiema’u ia ke fakakakato, pea ‘oku ‘ikai ke kau ia ai.
6. ‘Oku ‘oatu ‘a e kole ki he kakai ‘o e fonua mo e ngaahi kupu ngāue fekau’aki kotoa pe ke tau fengāue’aki mu’a, ki he ngaahi me’a ke fakalakalaka ai ‘a e feinga ‘a e Pule’anga ke langa hake mo tauhi ‘a e faka’ofo’ofa mo e ma’a hotau ‘atākai.
7. ‘E faka’osi ‘a e ngāue kuo kamata ki he Paaka Fakafonua ‘o Va’epopua ‘i ha maau ha seniti fe’unga, ngaahi me’a ngāue mo e kau ngāue ke fakahoko e ngāue ni pea ‘e taki ‘e he Potungaue ki he Ngaahi Ngaue Lalahi. Ka ‘ikai ma’u ‘e he Pule’anga ha seniti fe’unga, ‘oku tui ‘a e ‘Eiki Palēmia ‘e lava pe ‘a e ngāue ia ‘i he ngaahi tokoni ‘e ma’u mai he ko hono fakakatoa ko e ngāue eni ma’ae ma’a mo e faka’ofo’ofa ‘a e fonua fakalukufua.
'Ofisi Palemia 15 Ma'asi 2016
10 comments
-
Feinga kemou manatu'i e fakamalanga 'a Lavulavu, "ku fiema'u e fonua ke langa ka kuo fihia ia he fanga ki'iki'i policy, pea ko e me'a pe 'e fai ko hono tuku ki he tafa'aki kae lele 'a e ngaue ia". Koia ai, tuai e toe ai EIA ko e fu'u paaka ku fiema'u ke vaku pea faka'ali'ali'i ai e taukei ngaue 'a e foha 'i he fono 'o e Palemia.
-
'Oku 'i fe 'a e Potungaue 'Atakai mo 'enau EIA he ngaue ko 'eni ngali kuo fakatu'ulu atu e ki'i Potungaue mahu'inga ko 'eni ha loto fihi ke 'oua tenau lea he me'ani mo ta'ofi 'o fakatatau ki he lao kuo fokotu'u kenau ngaue'aki. 'Oku fakaoli e feinga ke hiko veve 'a e Palemia ka ko e kona 'o e tungaveve 'oku me'a atu 'o langa paaka ai 'oku tau fai ai 'a e na'ina'ini he ka uha 'e kei hake pe ki'i paaka ia ko 'eni pea ka 'iai ha fanau tenau va'inga he ano ko ia 'e 50% 'e ala uesia he kona 'o e fu'u tungaveve. Ko e 'uhinga ia ne tanu ma'olunga ai 'e Nu'usila ke ufiufi ha ngaahi ta'u lahi ke lava ke molia ai 'a e ngaahi kona mo e siemu kehekehe he tungaveve. 'Oku tau loto pe ke fanongo mu'a 'e Palemia ki he le'o 'o e kakai ne ako mo taukei ange he ngaahi me'a faka'atakai. Pea kapau ko 'ene 'oho ko e kemipeini ki he teu fili hono foha he fono. Te tau lau nai ia ko e kemipeini 'aki hotau ivi tukuhau ki he lelei fakafamili 'a nautolu. Ko e Sustainable Development Goals tetau a'usia 'okapau 'e fakamalohi'i 'a e 'Atakai. Malie ko Ha'amoa ko e tokoni Palemia ko e Minisita pe ia ki he Atakai mo e ngaahi Koloa Fakenatula. Pea 'oku ne hulu'i mai 'a e mahu'inga 'o e Potungaue ni. Ko e Sustainable Development (pe ko e Langa Fakalakalaka Fakapotopoto) te tau malava ke ikuna'i he'etau feinga ke fakamamalohi 'a e Potungaue 'Atakai. Neongo e tu'umalie 'a Siaina ka he'ikai kenau kai 'e kinautolu ha lau'i pa'anga ko e kai ko ha ki'i fo'ivalu pe blue fin mei he tahi 'o Tonga. Tuku aa mu'a e 'ai me'anoa'ia kae ngaue 'aonga 'aki e pa'anga tukuhau 'a e kakai.
-
Kuo tau fiu he 'ainoa'ia 'a e ki'i famili ko eni. Kuo puli atu e mataotao ko Siaosi Pohiva mo Piveni pea kuo tau fiu he tali ki ha tali mei he Potungaue ako kau ki he ngaahi fehalaaki he maaka sivi. Fakalongolongo ai pe mo fie valeloi 'e Minisita 'Akilisi he kuo 'ikai ke nau toe lava 'o tali mai e ngaahi fehu'i mo e hoha'a 'a e kakai ki he'enau me'a na'e fai ki he sivi 'a e fanau 'o Tonga. Ko eni kluo0 hanga ia he ;ai e me'a mau mau taimi. Mahalo ko ha'ane feinga ke 'ai a ha me'a ke ngali kuo fai 'e he Pule'anga fakalanga lea ni ha me'a. Talu 'enau kamata mo 'etau pango'ia he me'a ko e 'ainoa'ia. Ko e ta'e kau he Budget e pa'ake ko e maumau lao ia.
-
MĀLŌ 'INOKE: Kuo lava 'o fokotu'u 'e he Palēmiá 'a e fo'i ngāue 'e taha; pea kuo ma'u ia 'e Po'oi. Mālie e?
MĀLŌ VIRGINIA: Ko e fu'u kākā ena ke liuaki mai 'a e totongi loi mei he Palēmiá mo hono fāmilí...Kuo totongi nai honau ngaahi mo'ua 'a e Kele'a 'i he loi mo e lau'ikovi 'o e kakaí? 'Oku nau toitoi holopē hangē ko Māteni Tapueluelú, ko ena na'e 'akahi ai ki tu'a mei Fale Aleá ko e ta'e totongi hono ngaahi mo'uá kuo hulu.
MO'ONI IA VAKA'UTA: 'Io 'e iku pē 'o totongi 'e he Pule'angá, pea 'e to'o ia mei ha Patiseti 'a e Potungāue kehe.
KO IA ULUI: Ko e kākā koā 'oku nau pehē 'oku tau valengangau kotoa kitautolu. Ko hono fakahū tavale holo pea toho tavale ke 'asi mai ko e ki'i faiva "magic." Pea tau ofo ai koha fu'u pa'anga lahi.
MO'ONI IA MARK: Ko e vale ngangau ena 'a Po'oi na'a ne tu'u 'i he Press Release koā ko e tongo na'e faka'auha 'i Popua ko e tongo 'uta. 'Oku sio hono ngangaú 'oku 'i ai ha "tongo 'uta?" Ko e tongó ko e 'akau 'oku mo'ui 'i he tahi 'o ne malu'i 'a e fonuá mei hono faka'auha 'e he māsima 'o e tahí, pea 'oku toitoi ki ai 'a e fanga ika fanau ke malu'i honau fanga 'uhikí. 'Oku 'ikai ke 'i ai ha tongo (mangroves) 'oku tupu 'i 'uta. -
Ko e 'eti faiva 'a e Tangata ni 'oku 'ikai ke toe fakseifi'i. Ka ne ke 'i Holywood kuo fana'i koe e he kau Organizer ha'o lohiaki'i mio'i fasi'a'i kinautolu. 'Ai aa mo ke fakapikopiko he 'eti faiva he kuo ofi e 'aho fakamui. Pea ko e fu'u kakava ena e kakai mo'ui 'oku ke va'inga holo ai mo ho famili, teke tolo e fo'i maka 'e taha ka 'e foki atu e fo'i 700.
-
Mo'oni lahi 'aupito Virginia Rose ho'o lau, koe mio'i moe kakaa lahi. Koe ha kuo toki talaki tomui mai ai 'e PA Po'oi he taimi ni he press release 'ae 'ofisi palemia e ngaue 'ae fu'u mataotao ko ena, kae 'ikai sinaki talamai he taimi na'e fai ai e ngaue, pe 'e 'ave ki he kapineti ke fai ki ai ha'anau lau kimu'a pea ala e mataotao ki he ngaahi misini. 'Oku 'ikai fai e fa'ahinga founga ngaue ko eni he ngaue 'ae pule'anga. Ko 'ete ngaue pe hoto 'api 'e fai ai e fa'ahinga me'a ko eni ko hono tali ha fietokoni ta'etotongi 'aha taha. Koe ngaue 'ae pule'anga 'oku 'iai hono ngaahi tu'utu'uni. 'Oku 'ikai 'uhinga 'ene Palemia ke ne 'omai 'e ia hono famili ke 'ohonoa holo he ngaue 'ae pule'anga. Pea talaatu a mu'a kia PA Po'oi ke tuku hono tukuange mai e ngaahi fakamatala noa'ia pehee 'o ngaue'aki e 'Ofisi e Palemia he 'oku 'ikai ko honau 'ofisi fakafamili ke fakamafola mai ai 'enau me'a fakafamili, pea 'oku ngalivale ai e 'ofisi pea mole mo hono ngeia moe molumalu he fa'ahinga fakamatala ma'ulalo 'oku 'omai 'e PA Po'oi he'ene ngaahi press release. Koe ha kuo nau toki 'oho hake ai 'o fakamatala hili hono 'eke 'ehe Media Council e kaunoa holo 'ae foha 'ihe fono he ngaue 'i Popua. Pea tuku e lau ngaue 'ofa ta'etotongi ai moe fakaoli, he kuo mei 'ave ha fu'u "me'a'ofa" 'ae pule'anga ki he fu'u tama mataotao ngaue'ofa ko ena. Koe lau mai 'ene ngaue 'i Hawai'i ko hai 'oku ne 'ilo atu. Koe me'a pe 'oku tau 'ilo 'oku fele e kau 'iate 'i Hawaii 'oku nau poto he ngaue landscape. 'Oku pehe 'e PA Po'oi tokua "‘Oku ‘i ai ‘a e tui ‘oku totonu ke ‘oange ha faingamalie hotau kakai Tonga nofo mo ngāue ‘i muli ke nau tokoni mai ki he langa ngāue ‘oku tau fai ‘i Tonga ni he ‘oku nau omi mo ‘enau taukei ngāue mo e ‘ilo", tuku e kakaa moe fasi'a. Ko ena na'e tohi mai e kau mataotao ngaue 'i muli ki he ngaahi ngaue 'ae pule'anga na'e tu'uaki pea 'ikai tali kinautolu 'ehe palemia ka ne 'ave pe 'e ia e ngaue ki he'ene fanga pone mo hono kainga moe fanga pone 'ae kau minisita. Tuku 'aupito e loi moe kakaa PA Po'oi he 'oku tekeutua mai pe ho'o mio'i mo ho'o tamai he 'ata'ataa loa. Pea talaatu ki he fanau 'ae palemia ke nau 'ofa mai 'o tu'u 'ataa mei he ngaahi ngaue 'ae pule'anga moe fakahalahala. Ha'u e fu'u foha 'ihe fono 'o kaaimumu'a holo he ngaue 'ae pule'anga he 'oku kau ai.
Pea koe faka'osi, koe ha koaa e 'uhinga e fu'u langa paaka taimi hala mo tu'u maumau ko ena, lolotonga ia 'oku tau kei feinga ke fai e ngaahi langa lalahi mo mahu'inga ki he sipoti. Pea kuo tau pango'ia hono talaki holo e foaki pa'anga 'ae palemia. 'Osi atu e hono tala holo e fakafoki 'ene per diem he folau ki NZ, hoko hake eni e fo'i tahamano ki he paaka 'i Popua, kae te'eki ai pe ke tau sio ha fakamo'oni pau kihe ngaahi foaki pa'anga ko eni. Na'e 'iai pe fakamahamahalo 'e finemotu'a na'a ne talamai 'oku sai pe foaki pa'anga ia 'ae Palemia he ko hono 'inasi pe ia meihe ua kilu 'a Piveni 'oku foaki takai holo. -
Asi he nusipepa Talaki ne osi iai e totongi koe 7mano nae ave kihe foi ngaue koeni pea oku iai e felave'i tonu moe famili o Akilisi. Kuo toe asi moe fakahu ene 1mano o fakaava aki e foi vouti taefakalao koeni. Ku hange haane fakaava haane tohi pangike taautaha ene founga. Tuku kehe na koe ai pe ena ke taataa fakafoki e 7mano kihe foi vouti. Koe LOI oku ikai holo ka kuo kaka ia he fuu piini a siaki ki langi toki patuu pe ki heli
-
E kei totongi pe he pule'anga....sio ki he tu'a puipui
-
'Oku ou tokanga ki he mio’i ‘a ‘Akilisi fekau’aki mo hono foha he fono. Ko e ha nai e me’a na’e mei hoko kapau na’e fai e fie tokoni ‘a e foha ‘i he fono ‘o e Palemia pea iku ‘o maumau e misini na’a ne ngaue’aki ‘i ha’ane ta’etokanga? Ko hai tene ngaahi pea ko hai tene totongi? Pea ne mei fefe’ kapau ne mafuli e misini ‘o lavea lahi pe mate ai? Ko ha ‘eke ‘e fai ‘e hono famili (tamai, fa’e’, fanga tokoua mo e tuofafine) tatau ai pe pe ‘e kau atu e mali moe fanau, ‘e totongi ‘e hai?
‘Oku ‘i ai e founga ke fou ai ha taha pea ne toki faka’uli he me’angaue ‘a e pule’anga. Ko hai nene sivi e taukei koe ni? Na’e ha’u mo ha’a ne tohi fakamo’oni taukei ngaue he ngaahi misini mamafa? Na’e ma’u ha’ane laiseni pe ngofua ke ngaue’aki e misini? Na’e ‘ilo ‘ehe Potungaue ‘ene ngaue’aki e misini? Ko e case eni ‘o e pule fakaleveleva, fa’ifa’iteliha pe famili ‘o e palemia he me’a ‘a e Pule’anga. Kuo tau pahia he faka’alingalelei ‘o ‘ave ‘ene $10000 ke fakapulou’i’aki e fo’i faihala koe ni ne tala mei he Potungaue na’e puli e misini mei hono tau’anga ‘ihe MOI pea ne launga’i pea toki ma’u mei Patangata ne lele holo ai e taukei koe ni mei Hawaii.
Ko hai tene pehe’ ko ha founga lelei mo totonu eni, ke ha’u pe ha taha pea faka’ata’ ke kau ha ngaue ‘a e pule’anga te’eki tu’uaki e ngaue, pe kole ngaue? ‘Oku holo mai hotau kakai ako lelei mei muli moe kakai taukei ngaue he taimi kotoa pea koha founga totonu nai eni ke tau fakangaue’i kinautolu ho nau mala’e taukei ta’e fou he founga kete hoko ai ko ha tokotaha ngaue fakapule’anga? ‘Oku ‘iai e nunu’a ‘o e fa’ahinga vale ta’emahino ko eni malo pe ‘ikai holoki ‘ehe taukei Hawaii ha fale he koe pule’anga tene totongi huhu’i. Pea kapau nene moloki ha taha ‘o mate ko hai ‘e tukuaki’i?
Mou ‘ofa kainga ‘o ‘a ‘o fanongo ki he ngaahi tohoaki ‘a e palemia ke fakatonuhia’i e faihala pea fakahalaia’i e faitotonu. Kuo mei 40 ta’u ‘ene founga mio’i ko eni ‘oku kei ngaue pe, kei tokolahi pe si’i kakai ‘oku te’eki ke nau lava ‘o sio ki honau kakaa’i. Mo’oni e Kananga “pe ‘e fēfee’i hano fakamaau’i e pule käkaa ni ‘i he ‘aho fakamui?” -
Akilisi nake tafului e Puleanga motu'a tautautefito kihe Potungaue Ako heikai fokotuu ha career path kihe Tamaiki Ako Tonga he kuo tuuna e kau graduate mai mei he Univesiti ikai mau ha ngaue. Keke sio mai eku nasinasi keke Minisita mai pe teke Palemia keke fai aa e koe foi mea koia. Koeni alu hake koe o ai meanoaia. E mau ha ngaue ha toko 100 he faahinga mea koena？Maumautaimi fakapiko lahi.
Ai pea tuku e loi he ko hoo taahine ena ko ana oku ikai foki mo e konga e fanau koe mali pe nae foki. Fokotuu ha project e mau ai ha foi ma ikai koha project e lahi ai e palopalema he e hoko ena koe faianga inu moe mihi penisini.