‘Ikai mavahe taumu’a ngāue Palēmia mei hono tukuaki’i ‘a e kakai kae haohaoa pe ia Featured
'Eiki Palēmia Samuela 'Akilisi Pohiva
12 November, 2016. ‘Oku ‘i ai ‘a e lea Tonga ‘oku taka hotau fonua ni ko e tōnoa ‘a e ‘amanaki ‘a ia na’e pehē tofu pe ‘a e ‘amanaki ki he fakaafe ‘a e Palēmia ki he kau faiongoongo ‘o e fonua.
Ko e fakaafe ko’eni na’e tufaki ki he kau Faiongoongo ‘i he ‘imeili pea na’e fakalea ‘o pehe ni –
'Oku ou faka'apa'apa mo fakahoko atu 'a e fakaafe mei he 'Ofisi 'o e Palēmia ki ha me’a ‘a e 'Eiki Palēmia 'o Tonga, Hon. Samuela 'Akilisi Pohiva ki he kau faiongoongo fekau’aki eni mo e kaveinga: “Faa’i Kavei Koula”.
‘E fakahoko eni ‘i he:
'Aho: Tu'apulelulu 10 Novema 2016.
Taimi: 12 ho'ata,
Feitu'u: Fale Fakataha'anga Fa'onelua,
Kaveinga: Faa'i Kavei Koula
Na’e fakahoko foki ‘a e fakataha ni pea na’e fakaloloma he na’e fai atu ‘a e ‘amanaki hangē ko e fakalea ‘o e kaveinga “Faa’i Kavei Koula” ‘e tuku mai ha ngaahi fokotu’utu’u ngāue pe koha ngaahi polisī kuo fatu ki he langa fakalakalaka faka-‘ikinomika ‘a e fonua, sipoti, feliuliaki ‘a e ‘ea, ako, mo’ui mo e ngaahi fokotu’utu’u ngāue ‘o makatu’unga he uho ‘o ‘etau nofo faka-fonua mo e “Faa’i Kavei Koula”.
Koe 'amanaki 'e fakafenapasi 'e he taki 'a e “Faa’i Kavei Koula” mo e langafonua pe tufunga fonua. Ko e me’a pango he koe kaveinga kehe ia na’e fakahoko ai ‘a e me’a ‘a e taki pea ‘asili ai he na’e toe fakamafola fakahangatonu mai ‘i he ngalu’ea pehe ki he ngaluope. ‘Oku langa e manatu ki he fakahua ‘a e kau mamata hele’uhila koe fakapipiki ‘a e fakatātā faiva kehe pea hulu e faiva kehe ia.
Koau pe ‘oku poto mo faitotonu
Ko hono mo’oni ia ‘o e polokalama ko’eni koe polokalama tukuaki’i ‘ata’atā pe pea ‘oku faka’uhinga ‘eni hangē koia ‘oku toutou ‘oatu ‘i he paenga ni ‘o pehe ni. Ko e talu ‘a e hoko ‘a e Palēmia ‘o e ‘aho ni ki he fohe ‘oku kovi ‘a e tokotaha kotoa ‘o a’u ki he kau taki mo e kau ma’u tu’unga he kuohili ‘o tatau he tapa kotoa he fonua kau ai ‘a e Tu’i mo e Hou’eiki, ngaahi Pule’anga kimu’a tukukehe pe ‘a e Palēmia ‘o e ‘aho ni he koia pe ‘oku lotu, poto mo faitotonu.
Ko e natula ia ‘o e polokalama ko’eni mo e mītia pea ‘oku ‘ikai toe fakahela ke fakamatala he ‘oku toutou hoko pea ‘oku mahino mai he’ikai toe ‘osi. ‘Ikai ngata ai ka na’e fanongo kiai ‘a e kakai ‘o e fonua hono fakamafola ‘i he letiō.
Ko e founga ngāue pe foki ia ‘a e Palēmia ‘o e ‘aho ni lolotonga ‘ene tataki ‘a hono fakaanga’i mo tukuaki’i ‘a e kau taki ‘o e fonua ni pea kuo hoko ki he fohe ‘oku ngalo ai ko hono fatongia ke langa mo palani pea fokotu’utu’u ‘a e ngaahi taumu’a ngāue (policies) ka e tuku aa hono tukuaki’i ‘o e kakai. ‘Oku ‘ikai ngata he hala ‘a e tukuaki’i ka ‘oku lahi ange a e taimi ‘oku mo’ua ai ‘i he Fakamaau’anga pea iku totongi ‘e he fonua mo e tukuhau ‘a e kakai.
Ko e fatongia mahu’inga ‘a e fakaanga pea ‘oku fakahoko ia ‘e he kakai kehe ‘o hangē koe vilo ‘o e saliote ‘o e taimi. ‘Oku totonu ke mahino ki he Palēmia koia ‘e fakaanga’i pea kuo pau ke fakahoko lelei hono fatongia pea tali mo e fakaanga he ko e 'elemeniti tupu'a ia 'o e Temokalati. ‘I he taimi tatau ‘oku mahu’inga ke fakahoko ‘a e fakaanga ‘i he mo’oni mo e totonu pea tokoni ki he langa hake ‘o e fonua ka ‘oku ‘ikai fakahoko ‘i he laumalie taufehi’a mo e loi.
Ngaahi ‘isiū kuo ‘osi fakahoko ‘a e ngāue mo e tu'utu'uni kiai kae kei ‘ohake pe
‘Oku mahu’inga ke fakatokanga’i ‘e he kakai ‘o e fonua ko e ngaahi ‘isiū na’e ‘ohake ‘e he Palēmia ‘i he polokalama ko’eni ‘oku ‘ikai ha me’a ia ‘e fo’ou ai pea kuo ‘osi fakahoko ‘a e fakatonutonu faka-Fakamaau’anga kiai pea fakahoko mo e tu’utu’uni kiai. ‘Oku mahino mai leva ia koe taumu’a ia ke tataki ‘a e tokanga ‘a e kakai mei he ngaahi ngāue palopalema ‘oku lolotonga fakahoko ‘e he Pule’anga ‘o e ‘aho ni pea ke tafunaki ‘a e fehi’a mo e ‘ita honau loto ki he kakai ‘oku tukuaki’i.
‘Oku fakatātā ‘aki heni ‘a ‘ene tukuaki’i ‘a Lord Sevele fekau’aki mo e ngaahi ngāue na’e ‘osi fakahoko ‘i he taimi na’e Palēmia ai ‘a Sevele ‘o kau ai ‘a e Tongasat, keisi ‘a Busby Kautoke, moe hā fua pea koe lava ‘eni e ta’u ‘e 6 ki he 10 mei ai ‘oku kei fakahoko pe. Na’e ‘osi fakahoko ‘a e ngaahi fakatonutonu kiai ka ‘oku fehu’ia pe koe hā ‘a e ‘uhinga ‘oku kei ‘ohake ai.
Ko e fakatātā ‘e taha ko’ene ‘ohake mo tukuaki’i ‘a e Tu’ilakepa fekau’aki mo e me’atau hili koia kuo ‘osi fakahoko ‘a e tu’utu’uni kiai ‘a e Fakamaau’anga pea fakahoko mo e tautea pea koe tu’utu’uni ia ‘a e Lao. ‘Oku mahino foki mei he faka’uhinga ‘a e paenga ni ko e Palēmia tokotaha pe ‘e tonu ha’ane tu’utu’uni ‘e fakahoko pea ‘e laka ange ia he kau Fakamaau kuo nau ma’u faka’ilonga faka-lao mo taukei ‘a e fonua.
Na’a ne fakahoko foki ‘a e tu’utu’uni ‘i Tīsema 2015 fekau’aki moe kākā mo e faihala ‘a Lavulavu pea na’a ne me’a ‘aki ‘oku ‘ikai toe kehe ia mo e tu’utu’uni ‘a e Fakamaau’anga kae hili koia ‘oku hala fakalao pea na’e ‘ikai mo’oni ‘ene tu’utu’uni he na’e ‘ikai hoko 'a e tautea ko'eni pea 'oku tau ui leva ia koe loi mo e takihala. Na’a ne toe fakahoko foki ‘a hono ‘ohofi ‘a e ‘Ateni Seniale Le’ole’o ‘Aminiasi Kefu ko ‘ene ta’efiemalie ki he tautea na’e fakahoko ki he Tu’ilakepa.
Vaivai ‘a e fatongia faka-fale’i pe koe vilita’e’unua?
‘Oku fakame’apango’ia ‘a e malava ‘e he Taki mo hono kau fale’i ke tukuange mai ‘a e faka’ahinga tukuaki’i pehe ni ‘o ‘ikai ngata ‘a e ‘ikai tatau ‘a e kaveinga “Faa’i Kavei Koula” na’e tu’uaki mo e kakano ‘o e fakamatala na’e fakahoko ‘e he Palēmia ‘a ia ‘oku ho’ata mei ai ‘a e ‘ikai mateuteu pe koe ‘ikai ‘ilo ki he kaveinga pea iku ki he ala ki he malohinga ko hono tukuaki’i mo tukuhifo ‘a e kakai ‘ikai ha ‘uhinga.
‘Oku ‘ikai sola foki ia ki he fonua ni ‘a e natula ‘o e Palēmia mo e ‘ikai malava ke ngāue mo e tokolahi ‘o kau ai ‘a e kau taukei, ako lelei, lotu ‘i he kuohili pea nau iku ‘o matuku kovi ai pea 'oku 'ilo kiai 'a e Tonga kotoa. Kapau na’e lava ‘a e fatongia ‘o e kau fale’i ‘a ia ‘oku totonu ke taaimu’a ai ‘ene Kapineti mo e Sekelitali ki he Kapineti mo e kau CEO pea ‘oku mahino mai pe ‘oku ‘ikai pe fie ongo ‘a e Palēmia ia ki ha taha ‘o hangē ‘oku talamai mahino ‘e hono hisitōlia ngāue.
‘E malava ke toe hoko heni hano faka’ilo ki he lau’ikovi’i pea fua ‘e he Pule’anga mo e kau totongi tukuhau
‘Oku malava pe foki ‘i he tu’u he taimi ni ke fakahoko ‘e he ni’ihi ko’eni kuo tukuki’i ha ‘eke fakalao fekau’aki mo e ngaahi tukuaki’i ko’eni ‘o kinautolu he kuo ‘osi fakahoko ‘a e fakatonutonu faka-Fakamaau’anga kimu’a pea kuo ‘i ai mo e ngaahi tu’utu’uni ‘a e Fakamaau’anga.
Ko e me’a pe ‘oku fai kiai e hoha’a he ‘e toe iku foki mai pe ki si’i kakai masiva ‘o e fonua kae pehe ki he kau totongi tukuhau lalahi ‘a ia koe tokolahi ‘o kinautolu ‘oku fai hono tukuaki’i.
‘Oku muimui atu heni moe fehu’i pe ‘oku kei fe’unga nai ‘a e Palēmia mo e fatongia?
9 comments
-
ofa atu akilisi ta ku ke mouilelei aupito pe koe ia kae tala ia ku mei mate. fakamonu atu kihe toenga ho term
-
'Oku kei longo pe kau paipa 'a e Potungaue Ako te'eki ke nau lea he fo'im tila ko eni 'a e minisita ako, 'Akilisi, mo Piveni. Kuo 'osi totongi foki kia Piveni 'a e pa'anga ko e mahu'inga 'ene software, tokua, polokalama fakakomipiuta ki hono fakamaaka e ngaahi sivi fakafonua.
Kuo fakamahino foki mei he EQAP kyuo toe fakafoki ange kia kinautolu 'a e sivi ke ngaue'aki 'a 'enau software he 'oku 'ikai lava 'e he polokalama, quick fix, 'a Piveni 'o fakahoko e ngaue na'e fiema'u 'e 'Akilisi ke ne fai.
Ko e fehu'i leva. Ko e ha ne tomu'a totongi ai e software 'oku te'eki sio ha taha ki ha me'a pehe? Ko e fe feitu'u ne tesi ai e polokalama ko eni?
'oku malie pea toe lelesoni e ngaahi ngaue kaakaa fakapolofesinale kuo tau sio mata ai he Pule'anga ko eni.
Ka 'oku fiema'u ha fakaikiiki te u toki 'oatu 'amui ange. -
Mahamahaki tama e 'Eiki Palemia te'eki a'u 'ene misiona ke hoko ko e Tu'i, pea kuo mahamahaki mo e Kele'a 'ikai toe loko lau me'akovi mo e kakai. Koeha kuo mou mahamahaki pehee ai kau 1611
-
Malo Palemia e ngaue pea neongo kotoa ka ko koe pe foki 'oku pule he ko koe 'oku taki..'iooooo
-
'Oua temou tokanga kia Hepeti he koe tangata koniseti pe ia. Koe le'o pe moe mata 'oku malohi mo malie ka 'oku 'ikai puli ha la'i va'e ia he loloto 'a e 'uhinga.
-
Kau 'eni he fakamatala mo'oni mo lelei pea 'oku mahino ngofua 'a e tuktuku'au mai 'a e fakamayala. 'Ikai koia pe ka 'oku mo'oni hono 'omai e (facts) ke poupou pea 'oku mo'oni. Kapau leva 'oku mo'oni 'a e fakamatala 'o hange ko'eni pea tau ui leva ia koe fakaanga 'oku langa hake (constructive criticism) 'o kehe ia mo hono 'omai 'a e loi. 'Oku lele pe fakamatala ko'eni he laini 'oku mo'oni pea poupou mai kiai 'a e ngaahi me'a kuo hoko. Malo e fakamaama pea 'oku 'ikai 'uhinga 'eni ia 'oku kovi kotoa 'a e ngaue 'a e Palemia ka 'oku 'i ai e matavaivai moe 'uhinga 'oku malohi kiai.
-
Koia Tokai 'oku totonu ke tukuange ha faingamalie 'o e PM hange koe tautapa hono kau poupou ke fakamahino 'ene taumu'a ngaue. Ko'ena kuo si'i mahamahaki koe lahi hono fakaanga'i.
-
Ko e founga taki pe 'ena ia 'a e Palemia moe founga na'e a'u ai ki he fohe. 'Oku takitaha pe tangata mo ;ene founga ka 'oku 'i ai pe 'a e ngata'anga 'oe founga takitaha. 'Ofa atu ki he Tonga kotoa..
-
Na'e anga fefe 'a e 'alu 'a Hepeti Takeifanga 'o lea he raw marks 'i hono faka'eke'eke 'i NZ 'e he letio TNews. Na'a ne pehe ko e palopalema ko e loto. 'ikai fie tali 'e he ni'ihi e liliu kuo fai 'e he minisitaa. Mahino e nounou 'a e motu'a ni he 'oku 'ikai mahino ki ai e issue ko e me'a fakapolofesinale ka 'oku 'ikai ko e ha me'a fakaloto. 'E fakaloto kapau ko ha isiu fakapolitikale. Na'e totonu ke kole 'e Hepeti ki he tokotaha interview ke ne fehu'i ange pe he issue 'o e solopani he 'oku 'ikai ke ne 'ilo ha me'a ki he assessment. Na'e taku foki ko e pule ia 'o e va'a 'oku ne tokanga'i 'a e ngaahi fakamatala 'a e Potungaue. 'oku mo'oni eni ka ko e pango he ko e me'a ia 'oku 'ikai poupou ai ki he standardised he na'e pehe 'e interview ko e me'a ia 'a Ana Taufe'ulungaki. 'Oku ghala eni ko hono mo'oni mahalo 'oku ai hano loto kia 'Ana he na'e ma'u 'e 'Ana 'ene liliu e data pea hiki ai ki he procurement pea 'ilo ai 'oku kei kalasi 6 'ene English pea hiki mei ai ki Pahu 'o puli ki ai. K a ko eni kuo toe 'omi 'e 'Akilisi ki he EMMIS ke toe fai e kaakaa. Koloa pe ke fai ha fo'i komeni poupou loi kia 'Akilisi kae promotr koe. 'Io ko 'isikeli Oko ena kuo fakapale'i pea kuo ne Deputy ko 'ene poupou kuikui. 'Ana Voi te ke pehepehe ai pe koe mo ho'o tu'u he totonu.