Faka’uhinga hala’i ‘o e Temokalati ^Featured

Ko hono fakanunu ‘a e fakakaukau ‘o e pule lelei pe taki lelei na'e fuofua kamata ia hili ‘a e kuonga na’e ‘ilo lahia ko e Tau Momoko (Cold War) ‘a ia na'e to e 'iloa pe ko e Tau Ngutu pe Tau Lau (War of Words) hili ‘a e tau lahi 'a Mamani hono ua. Ko e 'uhinga foki hono ui ko e Tau Momoko he na'e 'ikai ko e tau tamate 'o hange koe angamaheni 'o e tau pe ko hano ngaue’aki ‘a e me’atau faka'auha 'o hange ko e pomu mo e ‘atomi 'i ha fepaki 'a ha ongo fa'ahi fakakautau 'o hange na'e hoko he tau lahi 'a mamani hono ua.

'Oku malie he na'e tupu ‘a e Tau Momoko mei he fehangahangai ‘a e ngaahi tui faka’ikonomika mo faka-politikale 'a ia ko e kominusi (communism) mo e ‘olikaki (oligarchy [pule fakamalohi mo e pule fakatikitato]) mo e tui faka‘ikonomika mo fakapolitikale 'oku 'ilo koia ko e kepitalisi (capitalism) ‘a ia ‘oku ne faka’ai’ai ‘a e fakatupu koloa tau’atāina pea poupou kiai 'a e tui faka-temokalati (democracy).

Makatu'unga 'i he fu’u malohi ‘a e fehangahangai ‘o e ongo tui faka’ikonomika mo fakapolitikale ko'eni na'e fakafa'afa'ahi leva 'a mamani pea na'e fakasino mai ia 'i he fehangahangai 'a e ngaahi fonua ‘Iulope lotoloto mo ‘Iulope Hahake (Eastern Bloc), ni’ihi ‘o e ngaahi fonua 'i  ‘Esia hange ko Siaina mo Kolea Tokelau mo e ngaahi fonua ‘Iulope Hihifo ‘a ia na‘e takimu‘a ai ‘a Lūsia 'i he fa'ahi 'e taha pea ‘Amelika leva 'i he fa'ahi 'e taha.

Kaikehe, neongo ‘a e felavai  mo e fekau’aki vāofi ‘a e ‘ikonomika mo e politikikale pea mo e 'amanaki 'e tolonga 'ena tu'u, na’e kamata kena mavaeua hili 'a e tau lahi 'a mamani hono ua. Na’e fakamavahe'i leva ‘a e ‘ikonomika mei he politikale pea na'e taku 'a e 'ikonomika ko e fakalakalaka faka’ikonomika (economic development) pea faka-tefito hono teke ‘a e fakakaukau faka’ikonomika ‘o e fakatupu koloa tau’atāina (capitalism).

Ko e taumu’a tefito foki 'o e fakakaukau ‘o e fakalakalaka faka’ikonomika ke fulihi ‘a e ngaahi anga faka-fonua mo e ngaahi lea ‘a mamani 'a ia 'oku kehe mei he Uesite mo ‘enau ngaahi founga angamaheni faka’ikonomika ke pusiaki'i mo fakakake 'a e to’onga faka-Uesite 'i he tapa kotoa 'o e mo'ui. 'Oku makatu’unga foki 'eni he fakakaukau 'o e tau'ataina faka-'Ikonomika 'a ia 'oku ne faka'ai'ai 'a e langa fakalakalaka faka-'ikonomika. 'Oku toe mahino foki mei heni kuo pau ke 'alu fakataha 'a e temokalati ia mo ha 'ikonomika 'oku mo'ui 'o hange 'oku taukave'i 'e he kepitalisi (capitalism) kae malava ke tu'uloa mo tolonga.

'Oku mahino pe foki 'a e ikuna ‘a e kepitalisi he kominusi he’ena fehangahangai he vaha’a ‘o e ngaahi fonua ‘Iulope Hihifo mo e ngaahi fonua ‘Iulope Hahake hange kuo hoko 'i he hisitolia pea toe mahinoange foki  'i he vā ‘o ‘Amelika mo Lūsia. Ko e  kamata';anga foki 'eni 'o e Tau Momoko (cold war) mo hono to e fakatoka ‘a e fakakaukau ‘o e pule lelei pe taki lelei 'a ia 'oku tukutuku'au mai 'o a'u ki he ngaahi 'aho ni pea 'oku mahu'inga ke mahino foki hono piupuitu'a.

Na'e tupu mei heni hono ngāue’aki ‘a e fakalakalaka faka’ikonomika ko e me’angāue faka’ikonomika ki hono fakamafola ‘o e kepitalisi mo hono fakafepaki'i kominusi kae ngaue’aki ‘a e pule lelei pe taki lelei ko e me’angāue faka-politikale ki hono fakamafola ‘o e temokalati mo hono fakafepaki'i 'a e pule fakaaoao.

'Oku mahu'inga foki heni ke 'ilo'i  ko hono teke ko ‘eni ‘a e temokalati na’e toki kamata pe hono fakamamafa'i he ngaahi ta’u ‘e 100 tupu kuo hili talu hono fofoa’i ‘i Kalisi ‘i ha ngaahi senituli kimu’a ‘ia Kalaisi. Na’e tupu fakataha foki ‘a e saienisi mo e temokalati ‘i Kalisi ko e liukava mei he pule fakaaoao ‘a e lotu ‘i he taimi koia mo e hou’eiki (aristocracy) pea tukua'u mamalie mei ai ki onopooni.

Ko e me'a tatau na’e hoko ‘i Tonga ni 'i hono fakahū mai ‘a e fakakaukau ‘o e temokalati he liukava ‘a Siaosi Taufa’ahau Tupou I 'o hā sino 'i he Ngaahi Lao ‘o e 1839 mo e 1862 ‘a ia na‘e tumutumu 'i he Konisitūtone ‘o e 1875. Na'e 'uhinga ia ki hono faka-tau’atāina'i 'a e fonua pea kamata pe 'i he pule ‘a e Tu’i Kanokupolu (mo e kau Ha’amoa) 'a ia ko hono liliu ia 'a e founga pule 'a e Tu’i Tonga talu mei ono'aho. Ko e fuofua taimi 'eni na'e huhu'i mai ai 'a e ngaahi 'elemeniti 'o e temokalati ki he fa'unga 'o Tonga 'a ia 'oku 'ikai ke fo'ou 'a e temokalati ia ki Tonga ni.

‘Oku ui faka-Tonga foki ‘a e temokalati ‘i Tonga ko e tau’atāina kae ui faka-Uesite ‘a e tau’atāina he Uesite ko e temokalati. Na’e fakalea ‘a e temokalati ‘i Kalisi ko e pule ‘a e kakai ‘e he kakai ma’ae kakai ‘a ia ko e fili ‘e he kakai honau kau pule pe kau taki ‘o nau feongoongoi mo e kakai he’enau pule’i ‘enau mo’ui mo e anga 'enau nofo ‘i he fonua. Ko e tefito'i anga tatau 'oku pusiaki mai ki onopooni ka 'oku liliu foki hono ngaahi naunau.

‘Oku mahino mai ‘a e tefito ‘o e pule pe taki 'i he anga 'o e tufotufa ‘a e koloa ‘a e fonua. 'Oku fepikitaki leva heni ‘a e politikiale, ‘ikonomika mo e fonua ‘a ia ka vahevahe tatau, maau mo potupotutatau 'a e koloa 'a e fonua pea ‘e vālelei, melino, nonga, fiefia mo tu’umalie pea ka ta’etatau, ‘e hoko ‘a e vākovi, mo e feke’ike’i pea ‘e tumu’aki ‘aki ‘a e mamahi mo e tu’utāmaki ‘a e fonua.

'Oku 'i ai foki 'a e fepaki ‘a e fakakaukau hono fili ‘o e pule pe taki he funga ‘o e temokalati. Ko e me'a tatau pe 'oku hoko 'i hono fili ‘a e pule pe taki he tefito ‘o e fakamalohi pe tau mo e tukufakaholo hange ko e hou’eiki mo e lotu. 'I he'ene pehe leva 'oku  ‘i ai leva ‘a e ngaahi polopalema ‘oku hoko ‘i hono faka’uhinga’i ‘o e temokalati ‘a ia ko hono tefito’i ‘uhinga ko e pule ‘a e kakai ‘e he kakai ma’ae kakai.

‘Oku 'ilonga lelei ‘eni 'i hono faka’uhinga ‘a e pule lelei pe taki lelei ‘o tefito he ’Atakitu’a,Fetaliui’aki, Vahevahe Taau mo e Fakamaautotonu ‘a ia tokua ko e ’Atakitu’a, Fetaliui’aki, Vahevahe Taau mo e Fakamaautotonu ki he kakai mo e fakamaautotonu ki he kakai. ‘Oku fu’u mahu’inga fau ke fakatokanga’i ‘oku palopalema’ia ‘a e faka’uhinga ko’eni ‘eni he ‘oku ‘ikai ke tatau ‘a e ngaahi fiema’u ‘a e kakai. ‘Oku kehekehe ma’u pe ‘a e fiema’u ‘a e kakai tukukehe ange ‘a e kehekehe ‘enau mahino’i ‘a e ngaahi me’a ‘oku hoko honau ‘atakai faka-sosiale, faka-‘ikonomika mo faka-politikale.

‘Oku toe lōmatolu ‘a e polopalema hono liliu ‘a e ngaahi lea ‘Ingilisi ko e “transparency,” “accountability,” “equality” mo e "justice” ki he ngaahi lea Tonga ko e ’Atakitu’a, Fetaliui’aki, Vahevahe Taau mo e Fakamaautotonu. ‘Oku polopalema foki ‘a e liliu lea ko’eni he kuo pau ke to e liliu ‘a e ‘uhinga mo e ngaahi ‘elemeniti tupu’a ‘etau tukufakaholo mo hotau anga faka-fonua ke hōhōa tatau mo e ta’au ‘o e liliu ko’eni ‘a ia ‘oku fiema’u ‘a e ‘ilo, mahino mo e taukei ki heni.

‘Oku hanga ‘e he fa’ahinga faka’uhinga hala mo palopalema’ia ni ‘o to’o ‘a e ‘uhinga fakasaienisi mo fakatekinikale ‘o e ’Atakitu’a, ’aki, Vahevahe Taau mo e Fakamaautotonu ka e si’aki honau ‘uhinga totonu ‘a ia kuopau ke fai ‘a e tulifua ki he makatu’unga fakalao ‘o e ngaahi tu’utu’uni mo e ngāue kotoa ‘a e pule pe taki 'o tatau he tapa kotoa 'o e sosaieti kae tautautefito ki he Pule’anga. 'Oku 'ikai koe ngaahi 'ulungaanga ko'eni ke faka'uhinga fakatatau ki hono 'uhinga fakafo'ilea (literal meaning) he 'oku 'i ai 'a e faka'uhinga loloto mo mo'oni ia 'oku muimui mai ai.

‘Oku ‘uhinga leva ‘a e ’Atakitu’a,Fetaliui’aki,Vahevahe Taau mo e Fakamaautotonu ko e malava lelei ‘a e kakai ‘o e fonua mo e kau pule pe kau taki pe pule’anga ‘o ‘ilo mo mahino’i ‘a e makatu’unga fakalao mo totonu mo’oni ‘o e ngaahi tu’utu’uni ‘oku nau fakahoko. ‘I he’ene pehe leva ko e ngāue kotoa pē ‘e fakahoko ia ‘o fakatatau ki he lao mo e Konisitūtone ‘o e fonua 'o kau ai mo hono ngaahi tu'utu'uni..

‘I hono fakalea ‘e taha ko e ’Atakitu’a, Fetaliui’aki, Vahevahe Taau mo e Fakamaautotonu ‘oku ‘uhinga ki hono fakahoko ‘a e ngaahi fatongia faka-Taki ‘o fakatatau ki he lao ‘o e fonua. 'Oku 'ikai ke 'uhinga 'eni ke lele 'a e ngaahi ngāue 'a e fonua mo e ngaahi tu'utu'uni faka-Taki he tafa'aki ka e li'ekina 'a e pule ia 'a e lao. 'Oku 'i ai 'a e taimi lahi 'oku 'omai 'a e kakai 'o fakamu'omu'a mai ke toitoi atu mei ai 'a e ngaahi tu'utu'uni 'oku 'ikai ke muimui ki he lao pea tala leva koe loto 'o e kakai. 'Oku toe fakatu'utamaki pe foki he taimi tatau hono ngaue'aki 'a e kakai ki he ngaahi fiema'u faka-politkale, fakafo'ituitui moe ngaahi 'asenita ta'efakalao 'a e kau taki.

Ko e poini heni koe ngaahi 'elemeniti tupu'a faka temokalati 'oku fakamatala atu 'i 'olunga 'oku nau mate kotoa pe ki hono fakamu'omu'a 'a e lao pea muimui leva kiai 'a e fakahoko fatongia 'i he tapa kotoa 'o e mo'ui. Kapau 'e loto 'a e tokolahi ki ha ngaue 'oku 'ikai ke fakalao 'e kei maumaulao pe ia. 'Oku fu'u mahu'inga leva ia heni ketau malava 'o sio ki he 'uhinga totonu 'o e ’Atakitu’a, Fetaliui’aki, Vahevahe Taau mo e Fakamaautotonu ka 'oku 'ikai koe ngaahi 'uhinga takihala 'oku tu'uaki 'e he tokolahi pea tau iku faingata'a'ia ai.