Laka fakahā Loto mo Tohi Tangi Kakai Fefine Katolika Fakafepaki ki he CEDAW Featured
Nuku'alofa, 19 Mē, 2015. Kuo fakahoko ‘e he Fekau’aki ‘A Fafine Katolika ha laka fakahāhā loto melino ‘i loto Nuku’alofa ko e fakahā mahino ‘a ‘enau ta’efiemalie mo ta’eloto ki he teke ‘a e Pule’anga ke fakamo’oni ‘a Tonga ki he Konivesio Fakavaha’a Pule’anga ko e CEDAW.
Na’e kau mai foki mo e kakai feifne pehe ki he kakai pe ‘o e fonua mei he ngaahi fungavaka kehekehe ke poupou ki he fakahā loto ko’eni ‘a kakai fefine ‘o e Siasi Katolika Loma. 'Oku fakahoko 'a e laka ni mo fakahū atu ai pe 'enau tohi tangi ki he 'Eiki Sea 'o e Falealea 'o Tonga Lord Tu'ivakano mo e Fale Alea 'o fakahā 'enau ta'eloto ki he teu fakamo'oni 'a e Pule'anga ki he CEDAW.
Kau Laka he Matapā Fale Alea
Na'a nau laka pe mo hiva 'a e ngaahi himi pea ko e laka ko’eni na’e kau kiai ‘a e kau faifekau ‘o hangē ko Vika Seniale Lutoviko Finau, Patele Seluini ‘Akau’ola, Faifekau Dr. Ma’afu Palu pehē ki he kau faifekau tokolahi na’a nau kau mai koe poupou ki he fakahā loto ko’eni.
Ko e laka foki ‘eni na’e fakahoko mei he Pasilika ‘o Sangato ‘Atonio Patua ‘o fou faka Tokelau ‘i he hala Taufa’ahau ki he Fale Alea ‘o Tonga mo fakahū ai pe ‘enau tohi tangi ki he ‘Eiki Sea ‘o e Fale Alea ‘a ia ‘oku ha kakato ai ‘enau ta’efiemalie ki he founga fai koeni ‘a e Pule’anga.
Taha 'ena 'o e ngaahi pena ke Fakafisi 'a e Palemia mo 'ene Kapineti
Na’e pau heni ke toloi fakataimi ‘a e Fale Alea ‘o Tonga ‘i hano fokotu’u ‘e Lord Nuku kae me’a mai ‘a e Hou’eiki ke talitali ‘a e kakai ko’eni ‘o e fonua mo ‘enau tangi. Na’e fakahū atu ‘a e tohi tangi ko’eni ki he ‘Eiki Sea ‘o e Fale Alea Lord Tu’i Vakanō pehē ki he Tokoni Sea Lord Tu’i’afitu ‘e he Vika Seniale Lutotviko Finau, Pātele Seluini ‘Akau’ola pehē ki he kau fefine mei he Siasi Katolika Loma.
Faifekau Ma'afu Palu & Pātele Seluini 'Akau'ola mo e Kau Laka
Na’e kau foki ki he laka ni ‘a e kau fefine takimu’a ‘o e Siasi Katolika Loma hangē koe kau Taupo’ou, ko ‘Ainise Sevele, Seketi Fuko, Lātū Patolo moe kau fefine tokolahi ‘o ‘ikai ngata pe he siasi ka koe ngaahi siasi kehe foki. Na’e kau atu foki ‘a e kau fefine hangē ko Fusi Kaho, ‘Elaona Niumeitolu, Kololiana Naufahu mo e kakai fefine tokolahi mei he ngaahi siasi kehe pe. Neongo na’e tō e ki’i tāpuaki ka na’e ‘ikai tuka ai ‘a e vivili atu ‘a e konga ko’eni ‘o e kakai ‘o e fonua ke fakahā honau le’o.
Tālolo 'a e Kau Laka he Hala Pule'anga mo Hiva Himi Pe
Na’e hā pe foki he ngaahi pena na’a nau to’oto’o mo fakahāhā ‘a e ngaahi fekau fefeka ‘o fakafepaki’i ‘a e CEDAW pea kau kiai mo hono fekau’i ‘a e Palēmia mo ‘ene Kapineti kenau hifo mei lakanga taki ‘o e fonua. ‘Oku ‘amanaki foki ke toe fakahoko 'a e laka lahi ‘a e katoa ‘o e ngaahi siasi ‘o e ‘Otu Tonga ni ‘i he ‘aho Falaite ko hono 22 ‘o Mē ‘a ia koe fakahā loto ai pe ki hono tali ‘e he Pule’anga ke fakahūmai ‘a e CEDAW.
Lord Tu'ivakano Sea Fale Alea, Tokoni Sea Lord Tu'i'afitu, 'Eiki Minisitā Lao Sione Vuna Faka'otusia 'i hono Talitali 'o e Kau Laka
Seketi Fuko, 'Ainise Sevele, Tiulipe Tekiteki 'i he Hu'anga Ki he Fale Alea
Ongo Faifekau mo e Kau Laka Lolotonga 'a e 'Uha
'Elaona Niumeitolu
Tālolo 'a e Kau Laka
"'Oku māfana homau loto pea 'oku mau laka mo e 'Otua ke fakahā 'emau ta'efiemalie ki he fokotu'utu'u ta'efieauna 'a e Pule'anga ka 'oku fai pe he melino pea 'ofa 'oku nau fanonga mai", koe fakahā ia 'e he taha 'o e kau fine'eiki na'e kau mai ki he laka. Na'e fakafofonga mai 'e he 'Eiki Nopele Tu'i'afitu 'a ia koe Tokoni Sea ia 'o e Fale Alea 'a e 'Eiki Sea 'i hono tali lelei 'a e fononga 'o e kau laka.
‘Oku ‘ikai foki koha me’a si’i ‘eni ki he fonua pea ‘oku mahu’inga fau ‘o hā pe ia ‘i he ngaahi fakahā loto ‘oku lolotonga faka hoko ‘i he mītia ‘o a’u ‘eni ki he laka pea ‘oku ‘ofa ‘e fou kotoa pē ‘i he founga melino.
13 comments
-
Fahina 'oua teke pehe 'oku fakakauleka 'a Talamatangi. Ko e feinga pe 'a Talamatangi ke fakaloloto atu 'ene uku ki he moana 'o e me'a 'oku talanoa kiai 'a e Kau Takilotu mo e kakai mahino ange he Fonua. Ko e me'a ia Josh na'aku pehe atu ai 'oku too broad 'a e ngaahi Article ia 'o e CEDAW. Kataki pe 'oki ikai keu kote loloa he 'oku momoko. Kataki ange fakatokanga'i ange ko e 'etau lafo ko'eni ki he kaha'u ho 'ofefine mo e kaha'u 'a hoku 'ofefine. Fahina he'ikai ke u lava ia 'e au.
Malo -
Tokoni mai mu'a Fahina...Give us an example of the things that we can benefit from accepting CEDAW ?
-
Koe ngaahi me'a ko ena 'oku taukave'i mai 'ehe kau poupou 'oe CEDAW 'oku 'osi 'i loto kotoa pe he lao moe konisitutone 'a Tonga, pea 'oku lolotonga fakahoko lelei pe 'ehe lao hono fatongia ko ia ko hono malu'i mo tokangaekina e kakai fefine 'o hange koe me'a 'a Kanitali Soane Patia Paini Mafi. 'E lava nai 'e 'Ofa Likiliki pe Lepolo Taunisila mo hai fua e kau poupou 'o CEDAW 'o talamai ha fonua 'i mamani kuo ne 'osi ratify e CEDAW pea kuo 'osi faka'aufuli ai hono fakamamahi'i e kakai fefine? Ko e tali kiai 'IKAI !!!! 'oku kei hokohoko atu pe ia he koe CEDAW ia koe ki'i la'ipepa pe ia mei he UN na'e fa'u 'ehe kakai ta'etui 'Otua mo ha'u mei he ngaahi fonua 'oku fu'u ma'ulalo fau ai e tu'unga e kakai fefine. Ko Tonga ni e fonua 'oku ma'olunga taha ai, ngeia lahi taha ai moe molumalu taha ai e kakai fefine he sosaieti. Koe 'etau toe holi ki he ha? Koe feinga mai ko ena 'ae CEDAW he tatau (equal) e kakai fefine moe kakai tangata te tau holoki leva e kakai fefine ki he ma'ulalo 'oe kakai tangata he tu'u 'ae sosaieti. Tonu leva ke 'oua toe 'iai ha ngaahi naunau makehe ki he kakai fefine (e.g. public toilets etc - toilet fakataha pe fefine moe tangata), 'ikai toe 'oange 'uluaki faingamalie ma'a fafine ("ladies first"), moe ngaahi ngeia moe langilangi kehekehe 'oku ma'u 'ehe fefine Tonga he taimi ni, 'e to'o kotoa ia. Neongo 'oku 'iai e ngaahi case fakafo'ituitui hono ngaahi kovi'i 'ehe matu'a tangata e finematu'a fefine, fakasotoma, fakatotama ka koe me'a fakafo'ituitui ia 'ikai ke fakalao'i pe fakatokanga'i (recognise/endorse) fakapule'anga, pea 'oku hoko ia he fonua kotoa moe feitu'u kotoa, pea he'ikai lava 'eha la'ipepa (lao pe convention) 'i mamani 'o ta'ofi he koe natula fakaetangata (human nature) moe natula fakame'amo'ui (living things) ke malohi e malohi pea fo'i e fo'i, pea fili e fa'ahinga ke maumau'i e lao 'oe fonua, fili e fa'ahinga ke makehe mei he lao 'o natula, moe ha fua e ngaahi me'a faikehe kehekehe he'ikai pea he'ikai lava 'eha lao pe ki'i la'ipepa 'o ta'ofi. 'Oku 'iai e kakai fefine ia 'e ni'ihi 'oku nau fakamamahi'i honau ngaahi husepaniti (physical abuse, kapekape'i, tono fakapulipuli etc), ta 'enau fanau (na'e toki faka'ilo atu ha fa'ee 'i Tonga ko 'ene ta 'ene ta'ahine 'o mate), fakamamahi'i e kakai fefine kehe, fakaehaua'i e koloa 'ae kakai kehe etc. etc. , pea he'ikai 'osi e me'a ia ko ai mei he mamani ko eni pea he'ikai lava 'e 'Ofa Likiliki ia mo Lepolo 'o ta'ofi. Ka 'oku 'uhinga foki e holi koena 'ae ki'i kau finematu'a hange ko 'Ofa, Lepolo etc. ke 'omai e CEDAW ki Tonga ni he koe konga ia 'enau ngaue ke ma'u ai 'enau pa'anga koe tu'uaki e ngaahi totonu fakavalevale ko ia 'ae tangata, he ka 'ikai ke nau tu'uaki e ngaahi me'a ko ia, 'e 'ikai toe 'omia 'ehe kau donors ('aia koe ngaahi kautaha fakamamani lahi 'oku nau taukave'i e ngaahi totonu fakavalevale ko eni) ha'anau pa'anga ke nau vahe'aki. Koe me'a leva 'oku hoko ko 'enau feilaulau'i honau fonua mo e hako tupu e fonua kae ma'u ha'anau pa'anga. 'Oku nau pehe mai tokua 'oku 'iai e ngaahi reservations, ka koe ha hono fuoloa hono faka'apa'apa'i 'ehe UN e ngaahi reservations ko ia? tatau ia mo hono fakahu mai e topuva'e e kameli ki he loto teniti.
Ko hono fakanounou, koe me'a 'ae CEDAW 'e fai ko hono holoki e fefine Tonga mei hono tu'unga ma'olunga mo molumalu ke tu'unga ma'ulalo tatau moe matu'a tangata. -
ko e fananga ta'emahino ke nofo pe kau taki lotu 'o lotua ka e tuku ki he pule'anga ke nau fa'iteliha.. kuo 'ilo 'e he leka kotoa pe kuo pau ke tau lotu mo ala atu ki he maea 'e fusi ke ngaue e saliote ki mu'a pe ki mui, hema pe ki mata'u... 'oku tau fakamalo'ia e kau taki lotu 'enau fakahoko honau fatongia totonu ko e faka'ilo 'a e hala totonu ki he kau ta'etaukei 'i he fohe ke fakataukei'i..tauange ke 'oua 'e hoko 'ete fu'u sai'ia ha tangata fakafo'ituitui ke te fakatonuhia'i ai pe 'ene fakanafala ka e 'a hotau mata 'o fili ki he totonu
-
Talimatangi kataki talanoa pe he CEDAW kae oleva ho'o kamata keke ohofi fkfo'ituitui e fkkaukau 'oku oatu he oku fkkauleka ia.. oku 'iai e me'a lelei mei he CEDAW ke to'o 'ehe Pule'anga takitaha ke tokangaekina e kakai fefine... ko hono toe tuku ia ki he tafa'aki o hange pe oku talamai koe ngaahi exception oku fepaki moe Konisitutone o ha fonua... Ko ho'o talanoa 'oku fotu mei ai e sipinga 'a e kote loloa.. talanoa he poini please...
-
Josh Fahina Kuo ke nofo 'eni ke fai ha tokanga kiho 'ofefine ki hao ki'i 'api fefe kapau 'e mali ho ki'i 'ofefine lahi 'o 'o'ou moha 'ofefine lahi ha ki'i tamai 'e taha 'oku ui ko Pohiva. Kuo lava nai ke fakakakato 'e he fonua 'a e lao ke foaki ha kelekele ma'a e tangata tonga kuo ta'u 16 ki hano 'api kolo pe tukuhau fefe kapau 'e to e tanaki mai mo ho ki'i 'ofefine ke ma'u api. Mahalo na'a 'ikai ke lava ha fale ia ka koha ki'i fale lekeleka pe.
Malo -
Malo kau tangata e talanga pea oku fkmafana... Oku taku ko USA koe taha 'o e ngaahi fonua oku teeki kenau fakamooni ki he talite ko'eni....Sai oku ngofua e mali a e tangata moe tangata pe fefine moe fefine ai??? ..'IOOOO.. oku 'ikai ke pehe koe ikai fkmo'oni pea tapu ai pe 'ikai ngofua... Oku ngofua pe ia fkmo'oni pe ta'e fakamo'oni.. Oku tau tui tatau ka fakamooni koe me'a tatau ai pe ka 'ikai e kei hoko mai pe ia ki Tonga... Oku ou pehe ke tau to'o e me'a oku 'aonga ki he fonua pea tuku atu e toenga he ko'ena oku fk'ataa mai pe 'ehe talite.. Tuku ki he Pule'anga ke fai 'enau ngaue kae nofo hifo e kau taki lotu 'o lotua.. He'ikai uesia e he CEDAW e tefito'i tui moe konisitutone 'a e ngaahi siasi fkkalisitiane.. Tau nofo ma'u ai pea lotua.. moe ofa atu
-
Josh Fahina 'oku ke mo'oni 'aupito koe ai ..kelekele ia 'o'ou ke ke fa'iteliha ai..ka tau 'alu ki he fakakaukau ko ia kou tui 'oku si'isi'i fau e kelekele 'o Tonga ki ha liliu pehe pea 'e iku pule'i he kakai 'oku ma'u 'enau pa'anga e kelekele pea 'e lahilahi leva e me'a ko e "homeless" 'i Tonga ni...'oku malava ke lisi he kakai fefine 'a e kelekele pea ka toki 'i ai ha fanau tangata pea toki tukufakaholo ai..he 'e lahi e longoa'a he mole 'a e ngaahi 'api tukufakaholo fakafamili he founga 'oku ke taukave'i ..ke toe 'ai mahino ange ko e ngaahi 'asenita pe eni ia 'a e Palemia mei fuoloa ke veuki'aki e tukufakaholo 'a Tonga 'i he nofo 'a kainga 'aki hono veuki e lao kelekele he na'a ne 'osi 'ohake eni he ngaahi ta'u kimu'a pea toe holomui ko e kamata longoa'a ai e fonua , he na'e taumu'a 'ene feinga ke to'o mo e mafai ko ia mei he Tu'i mo e hou'eiki ma'u tofi'a , he ko e mafai ia 'oku malohi ..pea koe sio ki he CEDAW koe founga ia ke ngaue'aki ke fulihi'aki 'etau lao kelekele ke ma'u e taumu'a 'oku kikivi ki ai he 'e pule mai leva e mafai ia 'oku toe ma'olunga ange ( UN ) ki he'etau Konisitutone.....pea te ne faka'ai'ai e fakafo'ituitui 'oku pule ai 'a pa'anga lahi ia , pea ko 'ene faka'ai'ai ia e faihala ke toe lahiange..ko e kei ma'uma'uluta 'etau nofo 'i Tonga he mahino 'oku 'i ai hotau 'api tonu fakafamili 'a ia he'ikai pule mai ki ai ha taha ..faka'ofa ha 'aho ho fanau ki lalo ha ha'u ha taha ia mali mo ho 'ofefine 'o pule ia homou 'api..manatu'i ko e liliu pe pea liliu aipe koe tukufakaholo 'ia tangata tatau aipe 'okapau 'oku ai ha'o foha si'isi'i 'e pule pe ho 'ofefine lahi 'o koe he kuo 'oange ki ai e totonu ko ia..think again!
-
Josh Fahina...'Oku 'i mamani kotoa 'a e faka-sotoma. Ka 'oku 'ikai ke tuku e fatongia 'o e kau taki lotu ko e kau Tauhi Sipi. Tatau mo e ngaahi matu'a, kenau tauhi mo malu'i 'enau fanau mei he fakatanga 'a Setane. 'O kapau 'oku ke poupou'i 'a tukuange kia Setane mo 'ene kau tisaipale, ta kuo ke kau koe mo e tevolo.
-
Josh Fahina, Me'apango pe ko e tapate holo pe ho ki'i fohe he ma'uto'uta ka e 'ikai ke ke uku hifo ke loloto ke malava ke ke sio lelei ki he loloto mo e moana 'a e me'a 'oku vakai kiai 'a e kau taki lotu mo e kakai 'ofa fonua ange. Teke ongo'i fakalata 'ia ka 'iai ha 'aho 'e pehe mai ai ha taha faimali koau Josh Fahina (jr) kuou 'omai ko e Pohiva ko hoku hoa. Mo o aa pea ka 'iai ha 'aho pea kemo tokanga ke tauhi 'a ho'omo fanau. Kapau te ke toe ki'i taha hifo ki he too broad 'a e ngaahi Article 'o e CEDAW 'e mahino ki a ko e 'a e 'uhinga 'oku fai ai 'a e taukave 'a e kakai tokolahi fau 'o e fonua. Ke fakahaofi homau kaha'u mei he nunu'a 'o e ngaahi me'a ko 'eni 'oku hoko. Josh 'aonga ke mou foki pe ki Fakakai 'o fai kiai 'a e CEDAW. Pea tuku homou feinga ke tuku ki he 'umata he ko e ko e tefito ia 'a ho'omou poupou ke veteki 'a 'emau me'a fakafonua mo Tukufakaholo. 'Oku mau ke i loto pe ke ke i Tu'i pe 'a Ha'a Moheofo pe a ke i 'Otua pe 'Otua 'i Tonga. Mou foki leva ki motu.
Malo