He’ikai Pē Toe Tuku 'A e Loi & Faka'amanaki: Faka’ofa Lahi Kaha'u 'O e Takimamata Featured
Nuku'alofa, 17 Sune, 2015. ‘Oku a’u mai foki ‘eni ‘a e feme’a’aki ‘a e Fale Alea ki he Patiseti ‘a e Potungāue Takimamata ‘a ia kuo hiki ki he Potungāue Ki he Ngaahi Ngāue Lalahi pea ‘oku fakalilifu ‘a hono ‘omai ki he kakai ‘o e fonua ‘a e me’a koe loi, faka’amanaki mo e fakangalingali.
‘Oku hangē ‘eni ia ‘oku me’ava’inga ‘aki pe ia ‘e he Minisitā ko’eni ‘a e falala ‘a e fonua pea tuku mai mo e ngaahi setisitika ta’e mo’oni mo ta’efalala’anga ‘o ‘ikai ke mahino kiate ia ‘oku me’a atu kiai ‘a e Hou’eiki pea fanongo kiai ‘a e kakai ‘o e fonua.
‘Oku ‘i ai heni ‘a e ngaahi ‘isiū mahu’inga na’a ne ‘ohake ‘i he feme’a’aki pea ‘oku fiema’u ke fakahoko ha vakai kiai he koe sekitoa ‘eni ‘oku lahi taha ‘a e pa’anga ‘oku ne ‘omai ki he fonua pea ‘oku tupu mo kaka ki ‘olunga ka ‘oku ‘ikai hangē ko’ene fakamatala taki hala ‘oku fakahoko ki he fonua.
‘Oku fakafiefia ko hono lekooti tonu ‘a e fakamalanga ko’eni ‘i he Miniti ‘a e Fale Alea pea ke ‘ilo ki ai ‘a e kakai ‘o e fonua ‘o ‘ikai malava ke toe haka’i.
‘Ikai Ha Poto Fe’unga mo ha Taukei Kau Ngāue Potungāue Takimamata
Na’e fakahā ‘e he Minisitā lolotonga ‘a e feme’a’aki koe kau ngāue ‘a e Potungāue ‘oku ‘ikai ha taha ‘e fe’unga mo ma’u ‘a e taukei ki hono fakalele ‘a e Potungāue. Ko e fo’i siolalo mo tukuhifo lahi ‘eni ‘o ‘etau fānau mo e kakai ‘o e fonua ne mole si’i kakava ‘enau ngaahi matu’a mo e Pule’anga hono ako’i kinautolu pea na’a nau tataki mai ‘a e Potungāue ‘i he ta’u lahi.
‘Ikai Ngata ai ka na’a nau kau atu ki he ngaahi ako fekau’aki mo e Takimamata pea mo e ngaahi Konifelenisi, seminā, uekasopu ‘a ia ‘oku fakapa’anga ‘e he ngaahi kautaha tokoni mo e ngaahi fonua ‘o e pasifiki makatu’unga ‘i he loto taha ‘a e kau taki ‘o e ngaahi fonua ‘o e Pasifiki ke teke ‘a e Takimamata he koe mo’ui’anga.
‘Oku hā mahino mai mei he setisitika ‘a e fonua ‘o kau kiai ‘a e lipooti ‘a e Pangikē Pule (Tonga National Reserve Bank) pehē ki he seitsitika ‘a e Pule’anga mo e ngaahi lipooti fakakautaha ‘oku ‘oku kaka mo tupu ‘a e Takimamata pea toe lahi ange ‘a e pa’anga ‘oku ne ‘omai ki he fonua. ‘Oku ‘ikai ke mahino pe ‘e malava fēfē ke fakatonuhia ‘a e takihala mo e tukuhifo ‘oku fai ‘e he Minisitā ko’eni fekau’aki mo e kau ngāue.
‘Oku toe fehu’ia pe koe hā ‘ene taukei ‘i he Takimamata ‘o fakatatau ki he’ene fakamatala ‘i he Fale koe ta’u ‘eni ‘e 16 ‘ene muimui’i ‘a e Takimamata. ‘I he ’etau ‘ai mahino, ko e me’a pe ‘oku ‘ilo kiai ‘a e Tonga kotoa ko hono tu’utu’uni ‘e he Fakamaau’anga ‘i he ta’u 2014 ke mavahe mei he Senitā Fakafonua ‘a Tonga ‘a ia ‘oku taumu’a lahi ki he Takimamata.
Ko e tu'utu'uni ko'eni na'e makatu'unga 'i he ‘ikai ke malava ‘e hono poto mo ‘ene taukei ‘oku taukave’i ‘o fakalele 'a e Senitā pea iku ki he tu'unga ma'ulalo mo'oni. 'Oku hā mahino heni 'a e "kehe 'a e ngutu moe tuhu" hange koe lea 'oku taka.
‘Oku ‘i ai ‘a e ‘ofa lahi ki he kau ngāue ‘a e Potungau ni mo e ‘ilo pau ‘oku ‘ikai ha mou ivi ke kumi ‘aki ha’amou totonu he ko homou taki pe ‘eni kuo ne tukuhifo kimoutolu. 'Oku mahino ki he taha fakakaukau lelei kotoa ko hono sauni'i 'ena ho'omou fai 'osikiavelenga homou fatongia.
Poate Ma’umafai Ki he Takimamata (Tourism Tonga)
Na’e tali foki ‘e he Fale Alea ‘i he ta’u 2012 ‘a e Lao Takimamata 2012 ‘a ia na’e makatu’unga ai hono fokotu’u ha Poate Takimamata kene tokanga’i ‘a e ngāue ki hono tu’uaki atu ‘a e fonua ‘i he Tafa’aki faka Takimamata kae nofotaha ‘a e Potungāue ki he ngaahi me’a faka tu’utu’uni ngāue (policies) mo e lao (Regulatory Roles). Na’e makatu’unga ‘eni ‘i hono liliu (review) ‘a e Lao Takimamata ‘o e ta’u 1978 ke toe ‘unuaki ‘a e Takimamata ke hōhōa tatau mo e laka ‘a e kuonga.
Na’e takimu’a ‘i he ngāue ko’eni ‘a e kau mataotao he mala’e ni ‘o kau kiai ‘a Dr. Semisi Taumoepeau koe mataotao ‘i he Takimamata pehē ki he kau mataotao kehe na’a nau fakahoko ‘a e ngaue tatau ki Fisi, Cook Islands mo e ngaahi motu ‘oku tu’ukimu’a ‘enau Takimamata ‘i he Pasifiki.
Na’e poupou lahi ‘a e Pule'anga Nu’usila ki he ngāue ko’eni pea na’a nau faka pa’anga ‘a e ngāue ni ‘i he’enau tui koe founga pe ‘eni ‘e hakeaki’i hake ai ‘a e Takimamata ‘i he fonua ni.
Na’e fokotu’u leva ‘e he Pule’anga ‘o fakatatau ki he Lao ha komiti kenau fili ha kakai fe’unga ‘i he fonua kenau hoko koe kau memipa ‘i he Poate ko’eni. ‘Oku toe hā pe foki he Lao Takimamata 2012 ‘a e ngaahi taukei mo e ‘ulungaanga mo e natula ‘o ha kakai ‘oku totonu kenau kau ki he Poate ko’eni. Na’e malava ‘o fili ‘a e kau memipa ‘o e Poate pea na’e kamata fakapa’anga mai leva ‘e he Pule’anga Nu’usila ‘a e Poate ko’eni.
Na’e fakamo’oni leva ‘a e Pule’anga Tonga mo e Pule’anga Nu’usila ‘i ha aleapau faka Takimamata (Tourism Partnership Agreement) ‘oku mahu’inga laulau miliona ke fengāue’aki ‘a e ongo fonua ni pea ke fakapa’anga ‘e Nu’usila ‘a e Poate ko’eni.
Kuo fakamoleki ‘a e lau miliona hono langa ‘o e ngāue ko’eni pea kuo kamata ke tu’u lelei ka ‘oku faka’ohovale ‘a hono ‘ohake ko’eni ‘i he Fale Alea ‘e toe liliu (review) ‘a e Lao Takimamata 2012 ke fakafoki ki he tu’unga motu’a.
‘Oku ‘i ai ‘a e fakame’apango’ia ‘i he ‘unu ‘a e ngaahi fonua ‘i he Pasifiki ki he me’a totonu ‘oku teke mo poupou kiai ‘a e kau Taki ‘o e Pasifiki ‘o kau ki ai ‘a hotau ongo hoa ngāue tupu’a ko Nu’usila mo ‘Aositelelia ka toe nga’unu faka holomui ‘a e fonua ‘o makatu’unga ‘i he ‘ikai maa’usia ‘e he Minisitā ko’eni ‘a e mo’oni ‘o e ngaahi fokotu’utu’u ‘a e fonua pea ‘oku poupou ki heni ‘a e ni’ihi tokosi’i ‘i he sekitoa Takimamata ‘oku nau sio pe ma’a kinautolu ka ‘oku ‘ikai koe fakalukufua.
Kautaha Taki Mamata ‘a Tonga (Tonga Tourists Association)
‘Oku memipa foki ‘a e Minisitā ko’eni ‘i he kautaha ko’eni ‘oku hā atu ‘i ‘olunga pea na’a nau teke mui ‘i he toutou feinga ke fakahiki ‘a e Potungāue ‘i he Pule’anga kuo hili mei he’ena fakataha mo e Potungāue Fefakatau’aki ki he ‘Ofisi ‘o e Palēmia.
‘I he hihiki hake pē ‘a e Pule’anga ‘o ‘Akilisi kuo nau toe feinga ke fakahiki ‘a e Potungāue mei a Dr. Pōhiva Tu’i’onetoa kia Palōfesa Dr. ‘Etuate Lavulavu ‘a ia (Hiki mei he Toketā Filōsefa mo'oni ki he Toketā Filōsefa pelesitiki) koe Minisitā fo’ou ia ‘o e ‘aho ni. Ko e fetongi malie mo'oni 'eni pea lesoni he koe hiki mei he Toketā Filōsefa mo'oni ki he Toketā Filōsefa pelesitiki. Ko ‘eni kuo lava honau loto pea kuo kamata ke ‘asi māmālie mai ‘enau ‘asenita ‘i he fakamalanga ‘a e Minisitā ‘i he Fale Alea (kakato ‘i he miniti ‘a e Fale Alea ‘aho 16 Sune, 2015).
‘Oku ‘ikai kenau poupou ki he Poate tau’ataina ko’eni koe ‘uhi he ‘oku ‘ikai kenau mapule’i. Ko e tokolahi ‘o kinautolu na’a nau tohi kole kenau hū ‘o memipa ‘i he Poate ko’eni pea koe ni’ihi ne malava pē ke fili kinautolu pea toe fakata’e’aonga’i ko e mahino mai ‘oku ‘i ai honau ngaahi fu’u mo’ua lalahi ‘i he ngaahi pangikē pea ‘oku fepaki ia mo e tu’utu’uni ‘a e Lao.
‘Oku toe ma’u foki mo e fakamatala falala’anga na’e tohi kole pē foki mo e hoa ‘o e Minisitā ‘i he ‘aho ni ki he Poate ko’eni pea na’e toe a’utonu mo e Minisitā ki he Minisitā ‘o e ‘aho koia ‘o kole ke fakakau atu hono hoa ki he Poate ka koe pango ne ‘ikai ha kaunga ‘a e Minisitā koia ki he Poate ko’eni he ‘oku tu’utu’uni kiai ‘a e Lao ia.
Ne toe fakamafola mai foki he ngalu’ea ‘o fanongo kiai ‘a e kakai ‘o e fonua ki he fakataha ‘a e Minisitā fo’ou ko’eni mo e kautaha ni pea ne toe e’a mahino ki he fonua ‘a e ‘asenita fakaholomui mo e siokita ko’eni ‘i he toko ni’ihi ‘oku nau taukave koe sio ki he fonua mo e kakai masiva fakalukufua tokua. ‘Oku toe mālie he ‘oku ‘ikai ke hoha’a ‘a e konga lahi ‘i he sekitoa ko’eni ‘oku lele lelei mo mo’ui pe ‘enau ngaahi pisinisi faka takimamata ‘a kinautolu pea ‘oku nau fakame’apango’ia ‘i he nga’unu ko’eni.
‘Oku tokolahi foki ‘i he kakai ko’eni koe kau muli ‘a ia ‘oku ho’ata mai mei he fakamalanga ‘a e Minisitā ngali ‘oku fai hono teketeke’i tokua kae ‘oange ‘a e faingamālie ki he kakai Tonga. ‘Oku faka’ofo’ofa pe ia kā ke fakatokanga’i ange ‘a e ngaahi lelei ‘oku nau fakahoko ‘i hono langa ‘a e sekitoa ko’eni ‘i he fonua ‘aki ‘enau pa’anga pe ‘a kinautolu ka ‘oku ‘ikai koe fakafalala pe ki he Pule’anga.
‘Oku si’i longo ‘a e kau ngāue ‘o e Potungāue he ‘oku nau ‘ilo lelei ki he ngaahi me’a ni ka ‘oku nau manavasi’i ko’enau ngāue pea ‘oku ne toe ‘omai mo e ‘ata fakatikitako ‘o e temokalati ‘i he ‘uhinga ko’eni.
Na’e fakamalanga ‘a e Palēmia ‘Akilisi Pōhiva lolotonga ‘a hono alea’i ‘o e Patiseti ‘a e Potungāue Fefakatau’aki ‘aneafi 16 Sune ki he ‘uhinga ‘a e tō lalo ‘a e ngaahi pisinisi Tonga pea ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi poini mahu’inga ai ke fakatokanga’i. ‘Oku ‘uhinga heni ‘a e Palēmia ki he ‘ikai fakapotopoto’i hono fakalele ‘enau ngaahi pisinisi ‘o fakahoa ki he kāinga Siaina mo kau muli foki.
‘Oku kau foki ‘i he ‘uhinga ‘a e Palēmia ki he fakatamaiki, konā pe paati mo e ‘eve’eva holo ‘o kau kiai mo e ngaahi ‘uhinga fakatukufakaholo mo faka sōsiale ‘a ia ‘oku mahu’inga vakai lelei kiai ‘a e fonua.
Tu’u ‘a e ‘Ea Ki he Kaha’u
Ko ‘ene maliuliu ko’eni ‘oku ho’ata mai ai ‘a e tu’unga ta’epau (instable) ‘i he sekitoa ko’eni ‘o fungani ‘aki ‘a e ngaahi fokotu’utu’u ‘oku ongomālie ka ‘oku ‘ikai ke mo’oni (realistic) pe 'e malava ke hoko.
‘Oku kau atu ki he fakamalanga ‘a e Minisitā ‘a ‘ene ‘omai ‘a e ngaahi setisitika loi ‘o fakakaukau ia ‘oku vale (hūfanga he fakatapu) ‘a e kakai ‘o e fonua. ‘Oku fakatātā ‘aki ‘ene fakamatala koe ta’u ‘e 20 kuo hili koe ‘avalisi ‘o e vakameili ko e 12 ki he ta’u ka koe ‘avalisi totonu ‘oku laka hake ia ‘i he peseti ‘e 100% ‘o ‘ene fakamahamahalo.
‘Oku kau ki heni ‘ene fakahā ‘oku fiema’u ‘a e Uafu Vuna ke ta’anga maea ‘e 6 kae toki lava mai ‘a e kalasi Vakameili kalasi lalahi taha ‘o no’o ‘i he Uafu. ‘Oku ‘ikai tene si’i mea’i kuo ‘osi no’o ‘a e Vakameili Kuini ‘Elisapesi ‘i Vuna ‘i he ta’u kuo’osi 2014 ‘a ia koe ‘oku kau ia ‘i he kalasi lalahi taha ia ‘o e Vakameili kuo fo’u ki he maama ko’eni.
Na'a ne toe fakamatala foki ki he 'uhinga 'o e fakafisi 'a e ongo papālangi na'a na ngāue ki he Poate Takimamata ka 'oku ma'u 'e he ongoongo ni 'a e fakamatala falala'anga ki he 'uhinga 'ena mavahe mei Tonga ni.
‘Oku ‘i ai ‘a e fakame’apango’ia ‘i he nga’unu ko’eni mo e ngaahi fakamole kuo fokotu’u ‘i he ngaahi ‘uhinga langafonua pea poupou kiai ‘a e ngaahi fonua hoa ngāue kuo nau taaimu’a ‘i he mala’e ni ka kuo fakahoko ‘a e fokotu’utu’u ko’eni ke holoki ‘o makatu’unga pe ‘i he siokita.
'Oku toe fehu'ia foki pe 'e kei hoko atu 'e he Pule'anga Nu'usila 'a e polokalama fengaue'aki ko'eni mo 'enau tokoni faka pa'anga he 'oku nau 'osi 'ilo pau 'a e 'alunga 'e iku kiai.
‘Oku toe fakamamahi ange ‘o hange koe lau ‘iloa ‘a Edmund Burk ‘i hono ‘ai ki he lea Faka Tonga ‘a ia ‘oku pehe; “’Ko e ngaahi me’a ‘oku ne fakangofua ke ikuna ‘a e kovi koe fakalongolongo ‘a e kakai lelei ‘o ‘ikai fakahoko ha me’a kiai”.
‘Oku ‘i ai pē ‘a e faka’amu ‘oku fanongo mai ‘a e Pule’anga ‘oku taku koe Pule’anga ‘o e Kakai.
Teu toki hoko atu...
6 comments
-
Kuo a'u pe va'inga 'a e tama ia 'o va'inga he loto'i Pule'anga. Ko e fakatu'utamaki taha ko 'ene va'inga he kato 'o e masiva. Ofa pe tene fakatokanga'i ko'ene me'a 'oku fai 'e ha ngali lelei ki he kakai, ka ko e mala ia kiai mo hono hako, 'emeni.
-
Tulou atu mo e paenga ni kau kau fakataha mo e lave ni ki he motu'a TA'E-ufi ko 'eni ko Lavulavu mei he Lolo-'a-Halaevalu 'oku fakatupu ngangau pea fakatupu TA'E-maau mo fakatupu maumau ki he FONUA 'O TUPOU, pea 'oku tuha pea tonu ke puke mai 'o halu fakataha mo 'ene fu'u MA loi na'e hilifaki ai hono PALOFESAA. hoooi tetau fasi tautolu 'e heeee. malie LAVU.
'Oku 'ikai ke tau 'ilo pe ko e ha e 'uhinga na'e fili mai ai 'e Vava'u 'a e kakai TA'E-ta'epau ko honau fakafofonga pea mei FANGATONGO ke taki he potungaue mahu'inga ni.
Na'e ongona mai pe 'a laulau 'a kau ngaue 'a e takimamata 'i he'enau TA'E-FIEMALIE ki he hiki kinautolu kia Lavu 'o Vava'u he kuo lahi fe'unga pee 'a 'ene fakalangalea pea mo e potungaue 'oku lolotonga 'i aii. -
Me'a faingta'aa foki koe lea pe e fo'i topai ia 'a Mr.Minisitaa lavu iaa,lol heko folofola eni," 'OKU 'AUHA HOKU PIPOLOO KOE MASIVA 'ILO".[silly].Pea kuo pule lahi pe vouti ia ha toe le'o eh. 'O toki 'ahake ka kuo i kilisitahi 'O FULUTAMAKIA.lol.
-
Mahalo kuo lahi Pe ene ilo maliuana kuo oho ulu he Minisita koena. Mea fakama Ki mamani lahi ae Minisita ha taha ikai ilo pe nae ako koaa Pe ikai..... Nofo Pe aa kita I Niua ni o siosio langi Pe mo fiemalie! He koena koe Palemia oku toe amo atu e lahi etau lea ai. Ikai toe kehekehe Palemia moe Minisita koena! Ko Tonga Pe oku hoko ai Mea pehena...
-
Koe 'Eiki Minisitaa koena ne fkhuu 'ia 'I Salt Lake ni ihe 'ene folau mai koe 'alu kihe fakataha 'o puke'i ai koe ngaahi palopalema meihe kuohili na'e te'eki ke solova. Me'a fkmamahi ko'emau fanongo atu kuo kau mai 'ihe kau fala'anga 'oe Pule'anga 'o Tupou. Mou toe ki'i fekumi mo 'ai ke mahino he koe ngaahi fonua muli ko pau ke kau 'ae tokotaha 'oku kanititeiti, ke 'oua 'e 'iai hano lekooti 'e fk'alonga2 pe ha me'a 'e levei ai e ngaahi fkkaukau 'ae kakai 'oe fonua kae toki kau he fili kihe tu'unga 'oku ne feinga kiai. Tuku aa 'ae huu lalo uaea ka mou feinga ke hu he matapa hu'anga na'a fihia ha taha ha lalo uaea talatala. Malo, 'ihe fekau
-
Na'e pea 'oku 'ikai ke puli e tokotaha ko eni mo 'ene ngaahi to'onga kakaa, siokita moe ta'eufi he ngaahi me'a kehekehe 'oku kau ai 'i Tonga. Ka koe ha koaa na'e 'oange ai ki ai e potungaue mahu'inga ko eni? hange eni hano taki atu ha lami kihe fale fahimanu.
Si'i faka'ofa koe kaha'u 'oe fonua !!!!!!!!!