‘Ikai faka-Konistūtone 'a e ngaahi tu'utu'uni 'a e Pule'anga: Clive Edwards Featured
Palēmia 'Akilis Pohiva
14 Sanuali, 2018. Kuo a’u ‘eni ‘a e tu’unga fakaloloma mo’oni ‘oku ‘i ai ‘a e fonua ‘i he mahino mai ‘oku te’eki ke mahino ‘a e tu’unga mo’ui lelei ‘oku ‘i ai ‘a e Palēmia pea ‘ikai ngata ai ‘oku mahino mai hono kei fakahoko ‘e he Pule’anga ‘a e ngaahi ngāue ‘oku ‘ikai muimui ia ki he lao mo e Konisitūtone ‘o e fonua.
Ko e tu’unga ‘o e fonua he ‘aho ni ‘oku te’eki ke fakahoko hano fakafuakava’i ‘o e Palēmia pehe ki he kau memipa ‘o e Kapineti kuo ne fili ke makatu’unga mei ai ha’anau ma’u ha mafai fakalao ke fakahoko ha tu’utu’uni fakatatau ki honau ngaahi fatongia.
‘Oku hā ‘i he Tepile ‘i he Konistūtone ‘o Tonga fekau’aki mo e Founga Ngāue ki hono Fakanofo 'o ha Palēmia ‘a ia 'oku hā 'i he Kupu 50A (4) ‘oku fakalea o pehe: “Kuo pau ki he Palēmia ke ne fakahoko 'ene fuakava ki hono lakanga 'i he 'ao 'o e Fale alea 'i he 'uluaki fakataha 'a e Fale Alea.”
‘I he’ene tu’u ‘i he ‘aho ni ‘oku te’eki ke mahino ‘a e tu’unga mo’ui lelei ‘o e Palēmia neongo ‘a e feinga ‘a hono kau muimui ke fakai’ikai’i ‘oku ‘ikai fakatu’utamaki ‘a e tu’unga ‘o ‘ene mo’ui. ‘I he taimi tatau ‘oku mahino lelei pe ‘oku ‘i he tu’unga ta'emahino ‘ene mo’ui ‘i he ‘ikai kene lava ke me’a mai ki he huufi fakalotofale ‘o e Fale Alea ‘i he ‘aho Tu’apulelulu 11 ‘o Sanuali pea ‘oku tala mahino mei ai ‘a e hokohoko hono lohiaki’i ‘o e fonua.
Oku fai ‘a e faka’apa’apa lahi ki he Palēmia ka ‘oku ‘i ai ‘a e poini mahu’inga heni ‘oku totonu ke fai ha vakai kiai ‘a e mafatukituki ke fili ha taki ‘oku mo’ui lelei pea kene malava ke fakahoko ‘a e fatongia ki he fonua ka ‘oku ‘ikai koha taki ke foaki kiai ‘a e lakanga kae ‘ikai malava ‘a e fatongia he ‘oku totongi ‘eni mei he pa’anga tukuhau ‘a e kakai.
‘Oku toe fehu’ia foki ‘a e founga ‘oku fili ‘aki ‘e he fa’ahi ko’eni honau taki ‘i he’enau ‘ilopau ‘oku ‘ikai si’i mo’ui lelei pea toulekeleka ‘a e taki ka nau kei fili pe pea ko hono ola ‘eni ko e te’eki malava ke fakalao’i ‘a e fatongia ‘o e Pule’anga pea iku ki hono fakahoko ‘a e ngaahi tu’utu’uni ‘oku fepaki lahi ia mo e lao pehe ki he Konisitūtone ‘o e fonua.
'Oku 'i ai mo e fifili pe koe me’a ni ‘e a’u nai ki ha taimi ‘e tautoloi ai ‘a e ngāue ‘a e fonua mo hono fakalele kae ‘oua kuo ‘i he tu’unga mo’ui lelei ‘a e taki.?
Ko ‘ene tu’u koia ‘oku malava pe ketau pehe ‘e fakapotopoto ange ke fakafisi ‘a e Palēmia pea ke momoi ‘a e fatongia kiate kinautolu ‘oku nau ma’u a e mo’ui lelei ke tataki mo fakalele ‘a e fonua pea ‘oku ‘ikai ke fo’ou ‘eni ia he koe founga ‘oku hoko anga maheni pe ‘eni ia he ngaahi fonua lahi.
Kuo hā mahino mai ‘i he ngaahi ‘aho ni kuo ‘osi fakahoko ‘a e ngaahi fakataha faka-Kapineti pea ‘oku fehu’ia heni ‘a e tu’unga fakalao ‘o e ngaahi tu’utu’uni Kapineti lolotonga ia ‘oku te’eki ke fakafuakava’i ‘a e Palēmia pehe ki he’ene Kapineti ‘o fakatatau ki he tu’utu’uni ‘a e Konisitūtone ‘o e fonua.
Na’e faka’eke’eke ‘e he ongoongo ni ‘a e Loea ‘iloa ‘i Tonga ni mo e Ministā Lao Malōlō ko William Clive Edwards fekau'aki mo e tu'unga faka-Konistūtone 'a e lele 'a e Pule'anga pea na’a ne fakamahino ai kuo ‘osi ‘i ai foki ‘a e ngaahi tu’utu’uni Kapineti ia kuo fakahoko ‘a ia ‘oku mahino mai koe ngaahi tu’utu’uni koia ‘oku lele ia ‘i tu’a laini pea ‘oku fakalilifu ke hoko ‘eni.
Na’e tuku mai foki ‘i he mītia fakasosiale ‘a e tatau ‘o e tu’utu’uni ia ‘a e Kapineti ‘i he ‘aho 3 ‘o Sanuali ke fakangofua ‘a hono fakafolau faka-Falemahaki atu ‘o taha ‘o e kau memipa ‘ Kapienti ki Tu’apule’anga lolotonga ia ‘oku te’eki ke faka-Konisitūtone hono fakafuakava’i ‘o e Palēmia mo e Kapineti pea ke fakalao’i ha’anau fakahoko ha tu’utu’uni.
Kuo ‘osi kamata ngāue atu mo e kau Minisitā ia ki he’enau ngaahi takitaha Potungāue pea kuo fakahoko mo’enau ngaahi tu’utu’uni ‘a ia ‘oku fehu’ia lahi hono tu’unga fakalao.
Fakatatau ki he fakamatala ‘a Edwards ‘oku ‘ikai faka-Konisitūtone ‘a e ngaahi tu’utu’uni ‘oku fakahoko ‘e he Pule’anga 'i he ngaahi ‘aho ni he ‘oku te’eki ke fakakato ‘e he Palēmia mo ‘ene kau Minisitā ‘a e tu’utu’uni ‘a e Konisitūtone hange koe Kupu 50A pea ‘oku fiema’u ke fakahoko ha ngāue ia ki he me’a ni he ‘oku ‘ikai fakapotopoto ‘eni pea ‘oku faikehe.
"Ko e tu’unga ia ‘oku ‘i ai ‘a e fonua ‘i he ngaahi ‘aho ni pea ‘oku ‘i ai ‘a e fifili pe koe fē ‘a e taulanga ‘oku hu’u atu kiai hotau vaka", koe fakamatala ia 'a Clive Edwards.
3 comments
-
'Oku mo'oni fau 'a e vakai 'a Kalafi Moala ki he pule'anga fo'ou 'oku to e palemia mo minisita ai 'a e tokolahio tatau pe 'o kei hokohoko atu pe 'enau founga pule mo e sipinga taki motu'a hono fai ta'efakakonisitutone mo ta'efakalao ke kuo hoko ia ko honau kakano mo honau konga.
Na'a nau potopot'i hono lau 'a e me'a kehe he'enau kemipeini falealea ka e fakavalevale hono fai 'a e me'a kehe he'enau hoko 'o pule'anga. Na'e tefito 'enau kemipeini falealea he fa'unga 'o e pule-lelei mo e taki-lelei 'oku taku ko e 'atakitu'a, taliui, vahevahetatau mo e fakamaautotonu pea ko 'enau hoko pe 'o pule'anga 'oku nau tafokifua mo liliu faka'aufuli 'o pule-kovi mo taki-kovi .
'Oku 'uhinga totonu 'a e 'atakitu'a, taliui, vahevahetatau mo e fakamaautotonu ko e fakakonisitutone mo fakalao 'a e pule mo e taki 'a e pule'anga pea 'uhinga leva 'a e pule-kovi mo e taki-kovi ko e ta'efakakonisitutone mo ta'efakalao 'a e pule mo e taki 'a e pule'anga..
Na'e tupu mei he'enau pule-kovi mo taki-kovi 'o ta'efakakonisitutone mo ta'efakalao 'a e foungafai mo e foungangue honau pule'anga hono veteki faka-Tu'i 'e he Tu'i 'a e falealea pea 'oku 'ikai pe ke nau poto ai ka e fai pe 'enau ta'emangoi mo ta'efieauna 'o hokohoko atu pe mo fai ke fakalalahi 'a e me'a tatau.
'Oku nau taukave 'o taki ai 'a e palemia (mo 'Etuate Lavulavu) talu mei he pule'anga motu'a) ke tuku 'a e konisitutone mo e lao ki tafa'aki ka e fai 'a e ngaue tokua ka tau faka'uta ange ki hono nunu'a kovi 'o e felekeu mo e ta'emaau 'e hoko he fonua!
'Oku tatau 'eni mo e felekeu 'e hoko hono to'o 'a e lao 'o e fefononga'aki he hala pule'anga ka tau takitaha pule mo fa'iteliha pe ki he'ene fononga 'o hoko ai 'a e lavelavea lahi mo e mate 'a e tokolahi. 'E iku pehe 'a e fonua mo Tonga he founga pule mo e founga taki siokita mo fakapo'uli 'a e pule'anga fo'ou ko 'eni! -
Koeha leva e mea oki fakalongolongo ai e Ateni Seniale moe Minisita Moui ikai kenau fokotuu atu ki he Palemia ke malolo aa ki api he oku ikai ko hono lotofale ke puke faiteliha pe kae tali atu e fanau ke fai mai haane lau kiha mea fakafamili ke ai? E tuku ai pe ia ke pehepehee ai pe ia? Mea fakaulia mooni osi ange mea ni nau ilifia kotoa ka Akilisi. Fai mo ai aa e lao fili fale alea o amend ke ai ha sivi moui lelei e kau kanitititi fili fale alea koe atunga ena e osi e paanga ia nae patiseti kihono fakalele e fonua he nau vahe taengaue he lahi ange taimi tokoto falemahaki ia.
-
'Oku fai heni e fakatauange 'e vave ni pe ha toe hokoatu e fai fatongia 'a e Eiki Palemia 'o Tonga hili ha'ane mo'uilelei mei he faingata'a'ia fakasino kuo ne fekuki mai ai. 'Oku mahino nai heni 'oku 'iai e kaunga e ta'u motu'a e Tangata'eiki PM ki he tolonga mai 'a 'ene faingata'a'ia fakasino. 'Oku totonu pe ke tokanga leva e Fale Alea ke fokotu'u faka-Lao ha ta'u motu'a papau ke ngata ai e fai fatongia ha PM 'o Tonga. Ko e kuonga eni e pule faka-temokalati 'o Tonga pea 'e hohoatatau ai heni e ngaahi fiema'u e temokalati ke 'I ai ha fakangatangata ki he ta'u motu'a e kau PM 'o Tonga he leleatu ko eni. 'Oua toe sio kimui ki he kau 'Eiki PM kimu'a he ko e vaa;ihala fakapolitikale kehe ia, ka 'I he kuonga ko eni hono pule'i faka-Temo 'o Tongaa, 'oku totonu ke 'oua toe over he 65 e ta'u motu'a 'o ha PM 'o Tonga. Ko e kau ngaue fakapule'anga ena pe 'I he sekitoa taautahaa 'oku tu'utu'uuni kenau pension pe he ta'u 65. Saipe e kau faifekau ia kenau 'I he ta'u 70 pe kenau pension leva he kuo nau fatakimai honau fatongia he ngaahi ta'u lahi ko e kau Tauhi Sipi Faka-Laumalie. Fakatauange pe ke fai hano fakatokanga'i e fokotu'u fakakaukau ni ke kei fakapapau'i 'e kei ma'u aipe 'e he PM 'o Tonga ha sino, 'atamai mo e laumalie 'oku kei malava ke fataki'aki e fatongia mafatukituki mo'oni kohono tataki e Pule'angaa.