‘Oku ‘ikai koha fakalotokovi ka koe fatongia faka-faiongoongo pea 'oku mo'oni Featured
6 Sanuali, 2016. Kuo fakaha ‘e ‘Etuate Lavulavu ‘i he ongoongo ‘a e Letio 87.5 koe fakalotokovi tokua ‘a hono paaki atu ‘e he ongoongo ni ‘a ‘ene ngaue kakaa mo ‘Akosita Lavulavu fekau’aki moe penisini na’e fakafolau ki Vava’u lolotonga 'a e honge penisini 'i he mahina ko Sepitema 2016.
‘Oku ‘ikai foki kene ‘omai ha fakamo’oni ke fakahalaki ‘aki ‘a e ongoongo ko’eni ka ko 'ene tala pe koe fakaloto kovi mo 'ene feinga ke takihala'i 'a e kakai mo fai ai pe si'onau lohiaki'i.
Na’e ma’u hangatonu ‘e he ongoongo ni ‘a e fakamatala mei he Fakafofonga Vava’u 14 fekau'aki moe tokoni 'a Vava'u 14 ki hono fakafolau atu 'a e ngaahi talamu penisini ki Vava'u. Na'e toe ma'u moe fakamatala mei he Potungaue Leipa fekau’aki mo hono fakatau ta’efakalao/'ikai ha laiseni ‘o e penisini.
Ko e tokolahi ‘o e kakai 'o e Vahenga Vava’u 16 moe kakai 'o Vava'u kuo nau fakamo'oni fekau’aki moe mahu’inga na’e fakatau’aki ‘a e penisini ko’eni ko e $4.00 ki he $5.00 ki he lita ‘o kau ai moe ngaahi ‘ata mei hono fakatau ‘o e penisini mei he ‘api ‘o e ta’okete ‘o Lavulavu ‘i Leimatu’a pehe ki he'enau lipooti hangatonu mai ki he ongoongo ni moe mitia fakasosiale.
Na'e toe lele'i atu pe 'e he ngaahi mitia 'o kau ai 'a e Nusipepa Kele'a moe ngaahi mitia fakasosiale 'a hono fehu'ia 'o e ngaue pango ni 'o kau ai 'a e ngaahi fakamatala fakamo'oni ki he tu'unga moe mahu'inga na'e fakatau'aki 'a e penisini ko'eni moe founga na'e fakahoko 'aki pehe ki hono fehu'ia 'a e tu'unga fakalao.
Na'e toe tali ki heni 'a Akosita Lavulavu 'i he feisipuka 'i he mahina pe ko Sepitema 2016 pea paaki atu 'e he ongoongo ni 'i he mahina tatau 'o fakamahino kuopau ke mamafa ange 'ena penisini he 'oku lahi 'ena fakamole kiai pea ke ma'u mo 'ena fakamole ka koe mahu'inga 'a e tokoni ki Vava'u. Na'a ne toe fakamahino foki 'i he tali tatau 'oku 'ikai ke fai ha hoha'a ia ki he 'isiu ko'eni he na'e lahi hono 'ohake 'e he mitia.
‘Oku fifili ‘a e ongoongo ni pe ‘e ngata ‘afe hono takihala’i ‘o e kakai mo e ‘ikai ufi ‘a e tokotaha ni ('Etuate Lavulavu) hono fakakikihi’i ‘a e ngaahi ongoongo ‘oku talaki 'i he founga tau'ataina pea na’e fakahoko he founga totonu faka-faiongoongo pea mahu'inga ke 'ilo kiai 'a e kakai 'o e fonua.
Na’e tukuaki’i foki ‘e Lavulavu ‘a e ongoongo ni pehe ki he ‘Etita Dr. Viliami Latu ki he’ene fekau ‘a e Potungaue ‘Atita ‘i he funga 'o e fakalotokovi ke ‘atita’i ‘a e ‘Apiako ‘Unuaki ‘o Tonga ‘o ‘ilo ai ‘a hono ngauehala'aki mo kakaa'i 'a e tokoni 'a e Pule'anga na'e 'ova he vaeua miliona.
Na’e fakamahino mei he Potungaue ‘Atita ‘oku ‘ikai mo’oni ‘eni pea ‘oku ‘ikai ha mafai ‘ia Dr. Latu kene tu'utu'uni ki he Potungaue ke fakahoko ha ngaue faka-'atita pehe ni hange koe tukuaki’i na'e fai ‘e Lavulavu.
‘Oku ‘i ai foki ‘a e feitu’u ke fakatonutonu kiai koe Fakamaau’anga kapau koe fakalotokovi mo e loi ‘eni ka koe me’a ‘e hoko foki heni koe toe ‘asi mai ai mo e ngaahi me’a kehe mo lahi mo pango ange ‘o hange kuo ‘osi hoko ki mu’a pea iku ai pe ki he lesoni faka'osi koe kole fakamolemole moe tangi laulau pea koe lesoni anga maheni ia 'oku ngaue he taimi lahi ki he ongo 'a e si'i kakai 'oku 'ikai kenau mahino'i lelei 'a e founga 'a e to'a ni.
Ko e me'a tatau na'e hoko 'i hono faka'ilo faka-Fale Alea 'a e tangata pau'u ni 'i he ta'u 2015 na'a ne tala mo lea ta'e maloloo mai he Letio moe feme'a'aki 'a e Fale Alea koe fakaloto kovi ka na'e iku ai pe ki he tangi mo 'ene kole fakamolemole koe mo'oni pe 'a lipooti 'a e 'atita.
Na'e toe hoko moe me'a tatau 'i he fakatonutonu hili 'a e fili Fale Alea 'o e 2014 pea lele mu'a 'a e tangata ni he mitia 'o tala ai pe fakalotokovi ka na'e 'iku ai pe ki he tu'utu'uni aofangatuku 'a e Fakamaau'anga ke to'o hono sea mei he Fale Alea pe ki mu'a ia na'e fai ai pe 'a e tangi laulau moe kole fakamolemole pea ne 'ilo kiai 'a e tokolahi he mitia fakasosiale.
Koe fatongia faka faiongoongo ke fakatotolo (investigative journalism) mo fakahoko ki he kakai ‘o e fonua ‘a e ngaahi ngaue hala ‘a e kau taki pea ke fakatokanga foki mo tu’uaki ‘a e pule lelei he koe laumalie ia ‘o e Temokalati pea 'oku 'ikai ko Lavulavu pe ka 'oku tatau pe 'a e ngaue 'a e ongoongo ni ki ha taki pe 'o kau ai 'a e Palemia, Hou'eiki Minisita, Kakai ma'u tu'unga, kau pisinisi, Hou'eiki 'o e fonua pe koha taha pe 'oku ne ngaue hala'aki 'a e mafai mo ngaue kakaa 'o kaunga kovi ki he fonua mo hono kakai pea mole ai 'a e koloa moe pa'anga 'a e fonua.
'Oku tau tangane 'ia he kau Fakafofonga Fale Alea 'oku nau loto lahi ke lipooti 'a e ngaahi ngaue hala 'oku hoko hotau ki'i fonua ni he 'oku 'Afio hifo 'a Sihova.
30 comments
-
Fakalata 'etau lavelave tiny, 'oku ke toe lave mai ki he issue mahu'inga ko e Fakatu'upake pe ko e Emergency. Katau ka sio ki he tafa'aki koia ... na'e te'eki ai keu manatu'i pe na'e 'osi declare fakafonua (Public Declaration) 'a e honge penisini koeni 'o fakatatau ki he Emergency Management Act o e 2007. Pe na'e 'i ai ha mo'ui 'e mole he honge penisini ko'eni.
Ko e lave ki he u aleapau koeni na'e fakahoko i he funga o e fakatu'upake ... 'oku 'ikai keu sio ko ha poini fe'unga ia he na'e te'eki ai ke declare fakapule'anga 'a e honge penisini koeni.
Ko e intention ki he kakaa 'a e ongo Lavulavu 'e faingata'a ke muimui'i he na'e fai ia pea pavaki ko e tokoni ki he kakai. Kae hange pe ko 'eku lave ki mu'a, kuopau ke fakasio 'e he mamahi ia ha tafa'aki 'oku poini lelei ke fai mei ai 'ene launga. Siisii eku tui e fai e he u pausa ha launga he ne nau fiefia he sii mau penisini ai a e kakai, ka ko hono mooni ne fai e fakatau ta'elaiseni i he teeki ke declare public emergency.
Maalie lahi e Lavelave pea ko Moneata au ikai ko Oneata -
Malo mu’a e lava mai Oneata pea ko e me’a ‘oku ke lave ki ai ‘oku mo’oni ‘e lava fefe ke fai ha fk’ilo kapau ‘oku ‘ikai fai ha loto mamahi, pea ‘e lava fefe ke fai ha fk’ilo kapau ko e launga ‘oku ‘ikai poupoui’i lelei ‘e he fkmo’oni neongo pe ‘oku based ‘i he ngaahi fkmatala fkpoto pea hokohoko lelei ‘oe me’a na’e hoko(circumstantial evidence) pe ko e ‘ilo’ilo pau (direct evidence).
‘Oku mo’oni ho’o lau ko e kau ma’u pausa ‘oku ‘i ai ‘e nau totonu ke nau fk’ilo ‘a e ongo Lavulavu ka ko hono vaivai ‘oe feinga’i ke fai ‘ae fk’ilo ko ‘eni ‘oku nofo ia ‘i he me’a na ‘e hoko ‘o fktupunga ai ‘ae kau mai ‘ae fkfofonga mei he vahe 14, ki hono alea’i ‘oe fo’i palopalema ko ia. ‘A ia ko e nounou ‘ae penisini! Pea hifo mai leva ‘ae tangata FFV-14 ‘one fai ai ‘ae tokoni ko ‘eni ‘o hoko ai hono fktupu ‘ae contract pea moe ongo Lavulavu. Pea hange pe kuo mou mea’i ne to ‘ae ki’i honge penisini he lolo. Pea ‘oku hanga leva ‘e he to ‘ae honge penisini ‘o fktupu ‘ae fo’i lea ‘e tolu 1) Fktu’utamaki 2)Fktu’upake 3) Fkfonua (STATE OF EMERGENCY) pea ‘i he sio fkluukufua ki he me’a na’e hoko, pe teke sai’ia ai pe te u fehi’a ai na ‘e ‘ikai ha feinga’i “intent” pe ko ha feinga’i ke kaiha’asi ‘ae customer (deprive as in charging a cheaper price) pe ko ha feinga ke fe’auhi ke tu’umalie he founga hala(enrichment through fraud by raising the price) pea ‘osi pe ia nau takitaha foki ki hono ‘api ‘o toki fetuhu ‘aki hange ha finematu’a ko e me’a fkvavuuu pe ia lol! Pea mo’oni ‘ae lea Tonga ‘oku taka (“Katoanga mo hono Tutuku”)
Ko ho’o lave ko ‘eni fekau’aki ke fk’ilo ‘e he FFV-14 pea ke ‘atita’i ‘ae pa’anga ‘ae vahe-14 ‘oku fakalanga kete ‘aupito he kuoke ‘osi ‘ilo pe ‘e ko e ‘ae me’a ‘e hoko! Faifai pea fakavaleheanga ‘etau Samena! lol!
Fkmalo atu Oneata ‘ae lave mai, pea neongo ko ho’o sio me i he tu’apeito, ko e tu’apeito pe ‘ae Feleoko Mahu! -
Ko e faka'ilo kotoa pe 'oku pau ke 'iai ha taha 'oku mamahi ke ne fai e faka'ilo pe launga, pea 'oku tonu ke maau 'ene ngaahi fakamo'oni ke poupou'i 'aki 'ene faka'ilo pe launga.
Ko e natula koeni 'o e me'a koeni, kou sio atu na'e tonu ke fai e faka'ilo ia 'e he kau ma'u pausa ko'ene fakatau penisini ta'e laiseni, he oku aluange ia o fe'auhi he pisinisi oku laiseni nautolu kae ta'elaiseni 'a Etuate ia mo Akosita he na'e tonu ke 'iai ha'ana laiseni fefakatau'aki.
Kapau 'e fai 'e he fakafofonga Vava'u 14 ia e faka'ilo 'oku tonu ke 'atita'i e pa'anga tokoni ia 'a Vava'u 14 pea 'e ma'u mei ai pe koe fiha na'e 'ave ke feleti 'aki e penisini. Pea 'e toe malava pe ke ma'u mai pea mo e lisi 'o e kau customer na'e fakatau penisini okapau na'e 'ikai ke kau ai ha kau Vava'u 14 ta 'oku fakavaleheanga 'etau samena.
Fakamalo atu ki he lavelalave 'oku fai ka ko e anga ena e sio mei tu'apeito. -
Malo 'aupito Tiny e fakamatala pea toe malie 'ae faka'uhinga. Faka'ofo'ofa 'aupito e taalanga.
-
Koia kei tukuaki'i pe. Ka 'oku ne (pe 'oku na) fiema'u ke fai ha me'a ke ta'ofi pe fakangata 'aki. 'Oku mahu'inga ke namu lelei hono/hona ongoongo pea 'oku hangee 'oku 'ikai ke na fu'u tokanga kiai he'ena toe fu'u puta tukuaki'i mai e Nepituno kuo tuku mai. Mou tokoni atu kiai mo kinaua ke fakatonutonu hona ongoongo kae fakatatali atu e silini ia 'ae vahenga 14 ki 'amui ange.
-
Malo ‘ae laumalie ‘a Hausia, Kou tui pe ‘oku tonu pe keu tali ho’o fktalanoa mai he kou tui ‘oku fk-sivile pe anga ho’o fkmatala pea ‘oku ‘ikai teke ‘ohofi fkfo’ituitui au hange ko e kautama ko ‘ena ko e mamahi hono ui e sikaina mei he lolo ko e Laione lol!
Oku ke mo’oni ‘oku sivile pea ‘e lava ke fk’ilo ‘ehe FFV-14 ka ko hono pango he ko e contract kotoa pe ‘o tatau pe koe verbal, written, pe implied,moe ha fua ‘oku ‘iai hono hangatamaki ‘oku ne fkfaingata’a’iai’i pe ha’iha’i ‘ae totonu ko iaa fktatau ki he me’a na’e hoko ‘o au’u aipe kapau na’e fai ‘ae alea ‘iha founga fksivile lelei mo ma’a (good faith).
Koe lipooti na’e fai ‘ehe Nepituno, pe na’e fktotolo fkongoongo pe fksiosio pe, ‘oku vaivai ia, ke fai ‘aki ha fk’ilo he koe facts ‘oku ma’u mei he fksiosio asiasi ‘ae Nepituno ‘oku ua matea pe fktatau ki he fiema’u ‘ae FFV-14 kene fai’aki ha fk’ilo he ko ‘ene kaunga ki he me’a na’e hoko ko e verbal contract pe, ‘a ia na’e ‘i ai ‘enau alea verbal moe Laione ‘oe Lolo lol! (1) na ‘ane foaki ‘ae ki’i silini ki he laione (2) pea ‘alu ‘ae Laione ‘o fai ee fo’i ngaue. Koe toenga leva ‘oe lipooti ‘ae Nepituno ki hono founga fai ‘oe fo’i ngaue ‘oku kehe ia he te tau toe fkmahamahalo ai pe.
Ko ho’o lave leva ki he ngofua ‘a ha fa’ahinga taha pe kene fk’ilo ko e ‘uhi koe mole ho nau faingamalie ke inu melie he silini kuo mole. Koe fo’i hangatamaki ‘oku ne ha’iha’i ke faingata’a’ia ha feinga fk’ilo ‘ae kainga lolo mei he Vahe 14, ‘oku nofo ia ‘ihe fa’ahinga contract ‘oku ‘iloa ko e Third Party Beneficary, pea ‘oku pau leva ke fononga fktaha ia mo e tu’u ‘ae lao ‘o Tonga pe tene fkngofua’i ee kainga ‘aki hono foaki ange ‘ae totonu ke fk’ilo pe ‘ikai. Kuo mahino ia mei he lipooti ‘ae Nepituno ko e “intent” ‘ae contract ‘ihe vaha’a ‘o FFV-14 moe ongo Lavulavu ke inu melie ‘ae kainga mei he fo’i ngaue ko ‘eni ka ko hono pango na’e ‘ikai pe ke tofu e kainga ia pea ‘oku mo’oni leva ‘ae lau ‘a e motu’a ‘uli’uli,”if it doesn’t fit you must acquit!”.
Fekau’aki moe work ethic ‘ae ongo lavulavu. Kou tui au Hausia kuo ‘osi mahino pe mei he fksiosio ‘ae Nepituno lol! -
Tuku atu foki kena kai e pa'anga 'a e fonua ki he lahitaha kena fatafaa'ia pe o pahuu. E faifai ho'o mou me'aa pea mu'a pahuu a tiny ia ho'o mou ngaue!
-
Fkhela valelau ia ko 'ena! Ko hai 'oku ne fk'ilo kapau 'oku criminal? Ko koe? Fefe Civil? Kapau 'oku te'eki fk'ilo ta ko e tukuaki'i pe, Ko ia? Tauhi mai pe ki he topic kae talisi'i e 'oho fkfo'ituitui! lol!
-
HausiaS kataki 'oku fu'u ma'olunga 'ena ia ke mahino kia Tiny. 'Oku tatau pe 'a si'ene pousi mo hono hingoa 'o tiny hake ha ki'i loo. Malo e fakamaama pea 'oku mahino lelei.
-
"Na'e 'ikai keu hu pilisone ka ko selo na'a ku hu ai"...koe taha 'ena 'o e ngaahi loi 'a e tangane na.