Fakama'ala'ala Fekau'aki mo e Lao ki he Ngaahi Fetuʻutaki 2015 ^Featured

Our Reference:  AK 918/15- c.14

1    ‘Oku fakaʻamu ‘a e ‘Ofisi ‘o e ‘Ateni Senialeʹ ke tuku atu ha ngaahi fakamatala ke fakama’ala’ala ‘a e ngaahi fakafehu’ia kuo ‘ohake ‘i he mitiaʹ pea mo e kakai ‘e ni’ihi fekauʻaki mo hono ngāueʻaki ‘o e Lao ki he Ngaahi Fetuʻutaki 2015.  

2    Ko e ngaahi fakakaukau kuo fakahā ‘i he mitiaʹ pe ‘i he netiueka fakasōsialeʹ ‘i he ‘initaneti ‘oku pehē ko e lao fo’ou koia ko e Lao ki he Ngaahi Fetuʻutaki, tautautefito ki he kupu 106, 107 mo e 108 ‘o e Lao ki he Ngaahi Fetuʻutaki, ‘okuʹ ne maumauʻi ‘a e:   

(1)    Tauʻataina ke fakaha ‘a e fakakaukau (freedom of expression), ‘a ia ‘oku foaki mo malu’i ‘e he kupu 7 ‘o e Konisitutone; mo e  
(2)    Totonu ki he malu’i ‘a e ngaahi fakamatala fakafo’ituitui (privacy).  

3    ‘Oku ‘ikai ke tui tatau ‘a e ‘Ofisi ‘o e ‘Ateni Seniale pea mo e ngaahi fakakaukau ko’eni, pea koia ai ‘e fakamatala’i ke mahino malie ‘a e ngaahi fakakaukau ko’eni ‘i he fakamatala ‘oku ha ‘i he “Ngaahi Fehuʻi ‘oku Toutou ‘Ekeʹ” (Frequently Asked Questions), ‘a ia ‘oku tuku fakataha atu pea mo e fakamatala ko ‘eni.  

4    Ko e totonu ki he tauʻataina ke fakaha ‘a e fakakaukau pea pehe ki he totonu ke malu’i ‘a e ngaahi fakamatala fakafo’ituitui , ‘oku maluʻi ia ‘i he taimi kotoa pē ‘i he Lao ki he Ngaahi Fetuʻutakiʹ pea pehe ki he Konisitutoneʹ mo e ngaahi lao ‘o e Fonua.

5    Ko e taimi pē ‘e toki to’o ai ‘a e ngaahi totonu ko iaʹ, ‘i he taimi ‘oku fakaʻatā totonu mo mahino ‘e he lao, pe ‘i ha tu’utu’uni ‘e he Fakamaauʻangaʹ, ‘i ha hili ha tohi kole ‘a e kau maʻu mafai fakalao.  

6    ‘Oku totonu ke loto fiemālie ‘a e Hou’eiki mo e kakai ‘o e Fonua ko ‘enau ngaahi totonu ki he tauʻataina ke fakaha ‘a e fakakaukau, pea mo e totonu ke malu’i ‘a e ngaahi fakamatala fakafo’ituitui, ‘oku ‘ikai ke tapalasia ia ‘i ha faʻahinga founga ‘e he Lao ki he
Ngaahi Fetuʻutaki, pe ha lao lolotonga kehe ‘a e Fonua.  

7    ‘Oku lolotonga fakama’opo’opo ‘e he ‘Ofisi ‘o e ‘Ateni Senialeʹ ‘a e tatau aofangatuku ‘o e Lao ki he Ngaahi Fetuʻutakiʹ, ‘a ia naʻe tali ‘e he Fale Alea, kimuʻa hono fakahū atu ki Heʻene ‘Afioʹ ko e Tuʻi ke mokoi ki ai hono finangalo pea ke foaki ‘a e Fakamoʻoni Huafa ki he Lao ni, kimu’a pea toki hoko ‘a e Lao ko’eni ko ha Lao ‘o e Fonua.

8    Hili hano foaki ‘a e Fakamoʻoni Huafa, ‘e toki tu’utu’uni leva ‘e he Kapinetiʹ ‘a e ‘aho ke kamata ngāueʻaki ai ‘a e Lao ki he Ngaahi Fetuʻutaki, pe ko hono kamata ngaue’aki faka’angataha ‘a e Lao ni, pe faka-kongokonga ‘i he ngaahi ‘aho kehekehe.  

---------- NGATAʻANGA ‘O E FAKAʻATᾹ ----------

Ki ha toe fakamatala, kātaki ‘o fetuʻutaki kia:  
‘Aminiasi Kefu, ‘Ateni Seniale Leʻoleʻo mo e Talekita ki he Ngaahi Talatalaaki Hia ‘a e Puleʻanga, ‘Ofisi ‘o e ‘Ateni Seniale Fika Telefoni ‘o e ‘Ofisi: (676) 24055/24007 / Laine Hangatonu: (676) 25347 / Fika telefoni toʻotoʻo: 7715314  ‘Imeili:  This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.

FAKALAHI

NGAAHI FEHUʻI ‘OKU TOUTOU ‘EKE  
FEKAUʻAKI MO E LAO KI HE NGAAHI FETUʻUTAKI 2015  

A     KO E HᾹ ‘A E “TAUʻATAINA KE FAKAHA ‘A E FAKAKAUKAU”?

1 ‘Oku hanga ‘e he kupu 7 ‘o e Konisitutoneʹ ‘o foaki, pea mo maluʻi ‘a e tauʻataina ke fakaha ‘a e fakakaukau.  

2     ‘I he kupu 7, ko e taha kotoa pē ‘oku ‘i ai ‘ene totonu ke “lea ʻaki mo tohi mo pulusi 'a e anga ʻo honau loto mo ʻenau fakakaukau pea ʻe ʻikai fokotuʻu ha lao ke tapu ia 'o lauikuonga”, pea “ʻe ʻata ‘o taʻengata ʻa e lea mo e nusipepa”.  

3    Ka ko e tauʻataina ‘o e fakaha ‘a e fakakaukau ‘oku ‘ikai ke “taʻefakangatangata”. Naʻe tuʻutuʻuni ‘eni ‘e he ‘Eiki Fakamaau Lahi mālōlō, Webster, ‘i he hopo ‘i he Fakamaauʻanga Lahi ko e Taione v Pule’anga Tonga [2005] TongaLR 67, pea ‘i heʻene pehe ko e tauʻataina ke fakaha ‘a e fakakaukau ‘e ala fakangatangata ‘e he lao, ‘o fakatatau pea mo e ngaahi fakangatangata faka-lao ‘oku fakangofua.

4    ‘I he hopo ‘o Taione, naʻe tuʻutuʻuni ‘e he Fakamaauʻanga Lahiʹ ko e kupu 7, ‘e ngofua ke fakangatangata ‘a e tauʻataina ke fakaha ‘e ha ngaahi lao ‘oku faʻuʹ ke:  

(1)    Tapui ‘a e lauʻikovi;  
(2)    Maluʻi ‘a e ngaahi fakapulipuli fakaʻofisiale (official secrets);  
(3)    Maluʻi ‘a e Tuʻi mo e Fale ‘o e Tuʻi;  
(4)    Maluʻi ‘a e malu fakafonua (national security);  
(5)    Tauhi ‘a e maʻumaʻuluta fakalukufua (public order);
(6)    Tauhi ‘a e lelei faka-molale (morality);  
(7)    Tauhi ‘a e ngaahi monūʻia ‘o e Fale Alea (privileges); mo  
(8)    Tuʻutuʻuni ki he anga taʻetaau ki he fakamaauʻanga (contempt of court).  

5    ‘I hono fakakātoa, ko e taha kotoa pē ‘oku ‘i ai ‘ene totonu ‘i he Konisitutone ke tohi mo pulusi ‘a e anga ‘o honau loto, pea pehē foki ki he tauʻataina ke leaʻaki ‘a e meʻa ‘oku nau fiemaʻu, pea ko e nusipepaʹ foki ‘okuʹ ne maʻu ‘a e tauʻataina ke pulusi ‘a e faʻahinga meʻa pē ‘oku nau fiemaʻu ke pulusi, ka ko e anga ‘o e loto, lea pe pulusi ‘i he nusipepa kuo pau heʻikai ke ne maumauʻi ‘a e ngaahi lao felaveʻi mo e: tapui ‘a e lauʻikovi, maluʻi ‘a e ngaahi fakapulipuli fakaʻofisiale, maluʻi ‘a e Tuʻi mo e Fale ‘o e Tuʻi, maluʻi ‘a e malu fakafonua, tauhi ‘a e maʻumaʻuluta fakalukufua, tauhi ‘a e lelei faka-molale, tauhi ‘a e ngaahi monūʻia ‘o e Fale Aleaʹ mo e tuʻutuʻuni ki he anga taʻetaau ki he fakamaauʻanga.

B KO E HᾹ ‘A E “TOTONU KI HONO MALU’I ‘A E NGAAHI FAKAMATALA
FAKAFO’ITUITUI”?  

6    Ko e totonu ki hono malu’i ‘a e ngaahi fakamatala fakafo’ituitui, ko e tefitoʻi totonu ia
‘a e kakai kotoa, ‘a ia ‘oku kau ai hono malu’i ‘a e ngaahi fakamatala fakataautaha (private data), sino taautaha (personal body), ngaahi fetuʻutaki taautaha (private communications), mo e ‘atakai pe feitu’u taautaha ‘a ha taha (private space), mei hano maumau’i ta’e ‘i ai ha ‘uhinga faka-lao pe ko hono uesia kovi ‘e ha taha kehe pe maʻu mafai.  

7    Hangē ko e tauʻataina ke fakaha ‘a e fakakaukau, ko e totonu ki hono malu’i ‘a e ngaahi fakamatala fakafo’ituitui ‘oku ‘ikai ke taʻefakangatangata, pea ‘e ala fakangatangata ‘e he lao.  

8    ‘I he ngaahi sosaieti tauʻataina mo fakatemokalati lahi, ko e totonu ki hono malu’i ‘a e ngaahi fakamatala fakafo’ituitui he fakapulipuliʹ ‘oku maluʻiʻia ‘aki ‘a e lao pau, ‘o hange ko e Lao ki hono malu’I ‘a e ngaahi fakamatala fakafo’ituitui (Privact Act).

9    ‘I Tongaʹ ni, ‘oku ‘ikai ha lao pau ke maluʻi ‘a e ngaahi fakamatala fakafo’ituitui ‘i ha tuʻunga fakalukufua, ka ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi kupu ‘i he Konisitutoneʹ mo e ngaahi lao kehe ‘okuʹ ne maluʻi ‘a e ngaahi fakamatala fakafo’ituitui. Ko e niʻihi ‘o e ngaahi kupu ko iaʹ ‘oku fakaha atu ia ‘i heni.

10    Ko e kupu 16 ‘o e Konisitutoneʹ ‘okuʹ ne maluʻi ‘a e ngaahi fale pe ‘api taautahaʹ mo e koloa taautahaʹ, ‘o anga pehe ni:  

ʻOku tapu ke hū fakamalohi ki he fale pe ko e ‘api ‘o ha taha ke hū ke kumi ha meʻa pe ala kiate ia pe ko ‘ene koloa pe ha meʻa ‘e taha ʻaʻana ngata pe ‘o ka ‘oku hangē ko e lao.

11    Ko e kupu 111 ‘o e Lao ki he Polisi Tongaʹ ‘okuʹ ne maluʻi ‘a e ngaahi ngāue taautahaʹ (private activities), ‘o anga pehe ni:  

‘E ngofua ke kole ‘e he Komisionaʹ ki ha fakamaau polisi pe ha fakamaau ‘o e Fakamaauʻanga Lahiʹ ha tohi fakamafai ke ngāueʻaki ha meʻangāue siofi fakapulipuli ke maʻu mai ha fakamoʻoni ‘o kapau ‘oku tui ‘a e ‘ofisaʹ ‘i ha ngaahi makatuʻunga fakapotopoto ‘oku ‘i ai ‘a e taha kuo ne fakahoko, lolotonga fakahoko pe ‘oku ‘amanaki ke ne fakahoko ha hia mamafa.

12    Ko e kupu 128 ‘o e Lao ki he Fakamoʻoniʹ ‘okuʹ ne maluʻi ‘a e ngaahi fetuʻutaki ‘i he vahaʻa ‘o e husepaniti mo e uaifiʹ, ‘o anga pehe ni:  

He 'ikai fakamalohi'i tuku kehe 'a ia 'oku hā 'i he kupu 129 ha husepaniti ke ne fai ha fakamatala fakamo'oni ki ha me'a na'e fakahā kiate ia 'e hono uaifi 'i he lolotonga 'ena mali, pea 'e 'ikai e fakamalohi'i ha uaifi ke ne fai ha fakamatala fakamo'oni 'o ha me'a na'e fakahā kiate ia 'e hono husepaniti 'i he lolotonga 'ena mali.  

13    Ko e kupu 129 ‘o e Lao ki he Fakamoʻoniʹ ‘oku tne uʻutuʻuni ko e ngaahi fetuʻutaki fakataautaha ‘i he vahaʻa ‘o e husepanitiʹ mo e uaifiʹ kuo pau ke fakahā kapau 'oku faka'ilo ha husepaniti ko 'ene hia ki hono uaifiʹ pe 'oku faka'ilo ha uaifi ko 'ene hia ki hono husepaniti, pe 'oku faka'ilo ha husepaniti pe uaifi ko 'ene hia ki ha memipa
‘o e fāmili naʻe nofo mo e ongo meʻa mali.  

14    Ko e kupu 14 ‘o e Lao ki he Ngaahi Hia Komipiutaʹ ‘okuʹ ne maluʻi ‘a e ngaahi
fetuʻutaki fakaʻelekitulōnika ‘oku fakahoko ‘o fakafou ‘i he telefoni, telefoni toʻotoʻo,
pe ngaahi komipiuta, hangē ko e ngaahi ‘imeili mo e ngaahi fetohiʻaki ‘chat’ pe ‘text’, ‘o anga pehe ni:  

14     Fakatolonga ‘o e fakamatala  
Kapau 'e fiemalie ha fakamaau polisi 'i he fakamo'oni 'oku 'i ai ha makatu'unga fakapotopoto ke mahalo ai 'oku fiema'u 'i he 'uhinga fakapotopoto 'a e kakano 'o ha fetu'utaki faka'uhila 'o fakataumu'a ki ha fakatotolo hia, 'e ngofua ki he fakamaau polisi –  
(a)    ke fekau'i ha taha fakahoko ngāue ki he 'initaneti ke tanaki pe lekooti pe fakangofua pe tokoni ki ha kau ma'u mafai fe'unga 'i hono tanaki pe lekooti 'o e kakano fakamatala 'oku fekau'aki mo ha ngaahi fetu'utaki pau 'oku 'ave 'i ha founga faka-komipiuta; pe  
(b)    ke fakamafai'i ha 'ofisa polisi ke tanaki pe lekooti 'a e fakamatala ko ia 'aki 'a e ngaue'aki ha founga fakatekinikale.  

15 ‘I hono fakakātoa, ko e totonu ki hono malu’i ‘a e ngaahi fakamatala fakafo’ituitui ‘oku maluʻi ia ‘e he lao ‘o Tongaʹ ‘i he ngaahi kupu kehekehe ‘o e Konisitutoneʹ mo e ngaahi lao, pea ‘e lava ke toki maumauʻi ‘i he fakaʻatā mahino ‘e he laoʹ pe ‘i
ha tu’utu’uni ‘e ha Fakamaauʻanga.

C     KO E HᾹ ‘A E LAO KI HE NGAAHI FETUʻUTAKI?  

16    Ko e Lao ki he Ngaahi Fetuʻutaki 2015 ko ha Lao foʻou naʻe tali ‘e he Fale Alea ke puleʻi ‘a e ngaahi ngāue fetuʻutaki ‘i Tonga ni, pea teʹ ne fetongi ‘a e Lao ki he Ngaahi
Fetuʻutaki lolotongaʹ ‘a ia naʻe faʻu ‘i he ta’u 2000.  

17    Ko e kupu 5(1) ‘o e Lao ki he Ngaahi Fetuʻutakiʹ ‘okuʹ ne tu’utu’uni ko e ngaahi taumuʻa ‘o e Laoʹ ni ke:  

(1)    Fokotuʻu ha faʻunga ki hono laiseni mo puleʻi ‘o e ngaahi fetuʻutaki ke poupouʻi
‘a e ngaahi taumuʻa fakalakalaka tuʻutuʻuni ngāue fakalotofonua;  
(2)    Fokotuʻu ‘a e ngaahi mafai mo e ngaahi fatongia ‘o e Potungāue ki he Ngaahi Fetuʻutaki;  
(3)    Fokotuʻu ‘a e ngaahi mafai mo e ngaahi fatongia ‘o e Sino Pule;  
(4)    Fokotuʻu ‘a e ngaahi mafai mo e ngaahi founga ngāue ki hono fakahoko ‘o e Laoʹ
ni;  
(5)    Fokotuʻu pea ke fakalakalaka ‘a e feʻauʻauhi ‘oku potupotu tatau mo ala tolonga ‘i hono tuku atu, fokotuʻu, tauhi mo monomono pea mo hono ngāueʻaki ‘a e ngaahi meʻangāue kasitomā mo e ngaahi ngāue ‘oku felaveʻi mo ia;  
(6)    Fakalakalaka ‘a e feʻauʻauhi ‘oku potupotu tatau mo ala tolonga ‘i hono tuku atu mo hono fakahoko ‘o e ngaahi naunau netiueka, ngaahi naunau ‘ikai fakahoko
ngāueʹ mo e ngaahi ngāue fetuʻutaki;  
(7)    Fakalakalaka pea ke maluʻi ‘a e ngaahi totonu ‘a e kau konisiumā ‘o e ngaahi ngāue fetuʻutaki;  
(8)    Fakalakalaka ‘a e ngāue lelei ‘a e kau maʻu laiseni;  
(9)    Fakapapauʻi ‘a e malu, tuʻunga lelei pea mo e taau fakavahaʻapuleʻanga ‘a e ngaahi ngāue ‘o fakahoko ‘i he ngaahi tuʻunga fakatekinikale; mo  
(10)    Muimuiʻi mo fakalakalaka ‘a e ngaahi taumuʻa fakafonua ki he tuʻutuʻuni ngāue ‘a e ngaahi sekitoa fetuʻutaki.  

18    Ko e kupu 5(2) ‘o e Lao ki he Ngaahi Fetuʻutakiʹ ‘okuʹ ne fakaha ‘a e “ngaahi taumuʻa fakalakalaka tuʻutuʻuni ngāue fakafonua ‘a e sekitoa fetuʻutaki”, ko e:   

(1)    Fakapapauʻi ‘oku ‘i ai ha sekitoa fetuʻutaki ‘a ia ‘oku ala tolonga, ‘okuʹ ne malava ke ngāue, mo ‘i ai hano paʻanga feʻunga;  
(2)    Fakalahi ki he lahi tahaʹ ‘a e naunau ngāue ki he fetuʻutaki;  
(3)    ‘Oatu ha naunau ngāue fetuʻutaki ha ‘inivesi fakangāueʻanga foʻou; mo  
(4)    Fakalahi ki he lahi tahaʹ ‘a e faingamālie mo e ngaahi monūʻia fakaʻekonomika ‘e maʻu mei he ngaahi koloa fakafetuʻutaki.  

D KO E HᾹ ‘A E ‘AHO ‘E KAMATA NGᾹUEʻAKI AI ‘A E LAO KI HE NGAAHI
FETUʻUTAKI 2015?

19    Ko e Lao ki he Ngaahi Fetuʻutakiʹ naʻe tali ‘e he Fale Alea ‘i he ‘aho Tusite ko e ‘aho 6
‘o ‘Okatopa 2015, pea ‘oku lolotonga fakahoko ‘a e ngāue ki ai ke fakahū atu ki Heʻene ‘Afioʹ ko e Tuʻi ke mokoi ki ai hono finangalo ke foaki ‘a e Fakamoʻoni Huafa ki he Lao ki he Ngaahi Fetuʻutaki.  

20    Kapau ‘e foaki ki he Lao ki he Ngaahi Fetuʻutakiʹ ‘a e Fakamoʻoni Huafa, fakatatau ki he kupu 2 ‘o e Lao ki he Ngaahi Fetuʻutaki, ‘e kamata ngāueʻaki ‘a e Laoʹ ‘i he:  

(1)    ‘aho pehē ‘e ngofua ki he Kapinetiʹ ke fanongonongo; pea  
(2)    ‘e ngofua ki he Kapinetiʹ ke fanongonongo ko e ngaahi kupu kehekehe ‘o e Lao ki he Ngaahi Fetuʻutakiʹ ‘e ngofua ke ngāueʻaki ‘i he ngaahi ‘aho kehekehe.  

E KO E HᾹ ‘A E TUʻUTUʻUNI ‘A E KUPU 106 ‘O E LAO KI HE NGAAHI
FETUʻUTAKI?

21    Ko e kupu 106 ‘o e Lao ki he Ngaahi Fetuʻutakiʹ ‘oku ne tuʻutuʻuni ‘e ngofua ki he Potungāue ki he Ngaahi Fetuʻutakiʹ ke ‘oatu ha “fanongonongo ke tuku-hifo” ki ha taha pe kautaha ‘oku ne tuku atu ha peesi ‘o ha taha pe kautaha kehe ‘i he ‘initaneti (hosting service provider) ke tuku hifo ‘a e kakano ‘oku lau ko e “kakano tapui”.  

22    Ko e “kakano tapui” ko e kakano ia ‘oku:  

(1)    sivi’i pe tapui ‘i he kupu 98 ‘o e Lao ki he Ngaahi Fetuʻutaki koeʻuhi he ‘oku:  
(a)    kovi mo fakalielia;
(b)    lea kovi;
(c)    talisone pe angatuʻu;
(d)    lauʻikovi; pe
(e)    ‘oku fepaki mo e ngaahi lao ‘o e Fonua;
(2)    kakano lauʻikovi ‘i he Lao ki he Lauʻikovi; pe  
(3)    ko e kakano ‘a ia ‘oku makatu’unga ai ha faka’ilo hia ‘i he Lao ki he Ngaahi Hia Komipiuta.  

23    Ko e kakano tapui ko ‘eniʹ ‘oku faitatau ia mo e ngaahi fakangatangata fakalao ki he tauʻataina ke fakaha ‘a e fakakaukau ‘oku fakaʻatā ‘i he kupu 7 ‘o e Konisitutone ke tapui ‘a e lauʻikovi, tauhi ‘a e lelei fakalaumālie mo e tauhi ‘a e maʻumaʻuluta fakalukufua, pea pehē foki ki he totonu ki hono malu’I ‘a e ngaahi fakamatala fakafo’ituitui.

F KO E HᾹ ‘A E TUʻUTUʻUNI ‘I HE KUPU 107 ‘O E LAO KI HE NGAAHI
FETUʻUTAKI?

24    Ko e kupu 107 ‘o e Lao ki he Ngaahi Fetuʻutakiʹ ‘oku ne tuʻutuʻuni ‘e ngofua ki he
Minisitā ki he Ngaahi Fetuʻutakiʹ ke fiemaʻu ha “taha fakahoko ngāue ‘initaneti” (internet service provider) ke ne faka‘atā ki he kau kasitomā ha polokalama komipiuta ke ngāue’aki ko e “meʻa sivi ‘oku anga fakakaumeʻa ki he fāmili”.  

25    Ko ha “taha fakahoko ngāue ‘initaneti” ‘oku ‘uhinga ki ha taha ‘okuʹ ne tuku atu, pe fokotuʻu ke tuku atu, ha ngāue ki he kau mēmipa ‘o e kakaiʹ ke nau hū ki he ‘initaneti. ‘I Tongaʹ ni, ko e kau tefitoʻi fakahoko ngāue ‘initanetiʹ ko e kautaha TCC pea mo e kautaha Digicel.  

26    Ko ha “meʻa sivi ‘oku anga fakakaumeʻa ki he famili” ‘oku ‘uhinga ia ki ha polokalama faka-kimipiuta ‘oku ngāue’aki ke ne fakaʻikaiʻi pe fakangata ‘a e hū ki he kakano ‘i he ‘initaneti koe’uhi he ‘oku ‘ikai fakalao ke maʻu, hū ki ai, tufaki pe pulusi ‘a e kakano ko iaʹ ‘i he ngaahi lao ‘o e Fonua.   

27    Ko ia ai, ko ha “meʻa sivi ‘oku anga fakakaumeʻa ki he famili” ‘oku fakataumuʻa ia ke faka‘atā ke ngaue’aki ‘e he kau kasitomā kenau fili ke tapui ‘a e sio ki he kakano ‘o e
‘initanetiʹ ‘a ia ‘oku ‘ikai fakalao ‘i he ngaahi lao ‘o e Fonua.  

28    ‘Oku fakaʻatā leva pē ‘e he kupu 107 ‘a e Minisitā ki he Ngaahi Fetuʻutakiʹ ke fiemaʻu ha taha fakahoko ngāue ‘initaneti ke ne tuku atu ma’ae kau kasitomā ha polokalama fakakomipiuta ke ngāue’aki ko e meʻa sivi ‘oku anga fakakaumeʻa ki he fāmili, ka ko e kau kasitomā te nau toki fili pe te nau ngāueʻaki ‘a e polokalama faka-komipiuta koia pe ‘ikai ke tapui ‘a e hū ki he kakano ‘oku ‘ikai fakalao.  

29    ‘I heʻene pehe, ko e kasitomā ‘oku ‘i ai ‘a e mafai ke fili pe te ne fakangatangata ‘a e hū ki he kakano ‘i he ‘initaneti, ka ‘oku ‘ikai ko e Minisitā ki he Ngaahi Fetuʻutaki, pea ko ia ai ‘oku ‘ikai ha maumau’i ‘a e tauʻataina ke fakaha ‘a e fakakaukau pe ko e totonu ke malu’I ‘a e ngaahi fakamatala fakafo’ituitui ‘i ha ngaue ‘a e Minisitā ki he Ngaahi
Fetuʻutaki.  

G KO E HᾹ ‘A E TUʻUTUʻUNI ‘I HE KUPU 108 ‘O E LAO KI HE NGAAHI
FETUʻUTAKI?

30    Ko e kupu 108 ‘o e Lao ki he Ngaahi Fetuʻutakiʹ ‘okuʹ ne ‘oatu ‘a e mafai ki he Minisitā ki he Ngaahi Fetuʻutakiʹ ke ne tuʻutuʻuni ha palani ke taʻofi ‘a e hū ki he ngaahi ‘ata ‘oku ha fakalielia ‘a e fanau iiki (child pornography)ʹ ‘a ia ‘oku ala hū ki ai ‘i he ‘initaneti, pea kuo pau ki he kau fakahoko ngāue ‘initanetiʹ ke nau faipau ki he palani pehē.  

31    ‘I he kupu 115A ‘o e Lao ki he Ngaahi Hiaʹ ko ha taha ‘oku ne pulusi, faʻu pe maʻu ha ‘ata ‘ikai taau ‘o e fanau iiki, ‘okuʹ ne fakahoko ‘a e hia, pea ‘i haʻane halaia, kapau ko ha taha fakafo’ituitui, ‘e tautea ki ha tautea pa'anga 'o 'ikai laka hake 'i he $100,000 pe ngāue popula ki ha vaha'a taimi 'o 'ikai laka hake 'i he ta'u 'e 10, pea kapau ko ha kautaha, kuo pau ke tautea ki ha tautea pa'anga 'o 'ikai laka hake 'i he $250,000.  

32    Ko ia ai, ‘oku foaki ‘e he kupu 108 ‘a e mafai ki he Minisitā ki he Ngaahi Fetuʻutakiʹ ke fokotuʻu ha palani ke taʻofi ‘a e kakai taautahaʹ mei hono fakahoko ‘a e hia ko e maʻu ‘a e ‘ata fakalielia ‘o e fanau iikiʹ, hili ‘e nau maʻu ‘a e ngaahi ‘ata koia ‘i ha’a nau hu mo hiki ‘a e ‘ata koia mei he ‘initaneti.  

33    Ko e lahi ange ‘a e hū ki he ngaahi ‘ata fakalielia ‘a e fanau iiki, ko e lahi ange ia ‘a hono pulusi, faʻu pe maʻu ‘a e ngaahi ‘ata koia.  

34    ‘I heʻene pehe, ‘oku ‘ikai maumauʻi ‘e he kupu 108 ‘a e tauʻataina ke fakaha ‘a e fakakaukau, ka ‘oku ne hanga ‘o tauhi mo faka’ai’ai ‘a e maʻumaʻuluta fakalukufua mo e lelei fakamolaleʹ ‘aki hono tapui ‘a e hū ki he ki he ngaahi fakalielia ‘a e fanau iiki.

H KO E HᾹ ‘A E TUʻUTUʻUNI ‘I HE KUPU 178 ‘O E LAO KI HE NGAAHI
FETUʻUTAKI?

35    Ko e kupu 178 ‘o e Lao ki he Ngaahi Fetuʻutakiʹ ‘oku tuʻutuʻuni tukukehe ‘o kapau ‘oku fiemaʻu ‘i he laoʹ pe ko ha tuʻutuʻuni ‘o ha Fakamaauʻanga feʻunga, ‘oku ‘ikai ‘i ai ha fatongia fakalukufua ‘o ha taha fakahoko ke:  

(1)    tokangaʻi ‘a e fakamatala fakakomipiuta ‘oku nau fakamafola, tauhi ko e fakafofonga ‘o ha taha kehe, pe fakafehokotaki ki he; pe  
(2)    fekumi ki he ngaahi moʻoni mo e ngaahi tūkunga ‘okuʹ ne fakahā ‘a e ngāue ‘ikai fakalao pe ngāue ‘okuʹ ne maumauʻi ‘a e ngaahi totonu ki he koloa fakaʻatamai ‘a ha taha ke fakaʻehiʻehi mei he moʻua.  

36    ‘I hono toe fakalea ‘e taha, ‘oku tapui ha taha fakahoko ngāue mei he hū ki he ngaahi fakamatala ‘oku hū ki ai ha kasitomā, tukukehe ‘o ka fakaʻatā ‘e he laoʹ pe ko e Fakamaauʻangaʹ ha taha fakahoko ngāue ke hū ki ai.