Matu'aki mahu'inga hono fokotu’u 'o ha Komisoni ke Tau’i e Faihala ^Featured

'Oku lahi hono 'ohake 'a e kaveinga fekau'aki mo hono fokotu’u ‘a e Komisoni ki hono Tau’i ‘o e Faihala (Anti-Corruption Commission) pea ko hono mo'oni  'oku lahi e ngaahi fakapona lalahi 'i he fonua 'a ia 'oku tupu ai 'a e laaulea mo e longoa'a ka na'e mei lava ke 'ikai ke hoko kapau na'e fokotu'u 'a e sino mahu'inga ko'eni.

Na’e Tō Folofola ‘a e Tama Tu’i Tupou VI ‘i he hono huufi ‘o e Fale Alea ‘i he ta’u 2019 ki he mahu’inga ke fakapa’anga pea fokotu’u ha Komisoni ke Tau’i ‘a Faihala.

Na'e toe Tō Folofola ‘a e Tama Tu’i 'i hono huufi 'o e to'u Fale Alea 'o e ta'u ni 2021 ki he ta'efakafiemalie 'a e fua fatongia 'a e Hou'eiki memipa he Fale Alea 'o tatau ki he tafa'aki 'a e Pule'anga pea mo e Fale Alea pea kapau na'e fei mo fokotu'u 'a e Komisoni ki hono Tau’i ‘o e Faihala 'e 'ikai hoko 'a e ngaahi palopalema ni 'a ia 'oku tupu ai 'a e ta'efiemalie 'a e Tama Tu'i pea 'oku poupou kiai 'a e tokolahi taha 'o e kakai 'o e fonua.

Ko e Komisoni mahu’inga ‘eni ‘i ha fonua ‘a ia ‘e fakafatongia’aki hono tau’i ‘a e faihala ‘i he fonua pea ke ‘i ai hano mafai mo hono ngaahi tu'utu'uniu ngaue (policiy) ke ‘omai ‘a kinautolu ‘oku nau faihala mo ngāue hala ‘aki ‘a e mafai mo e koloa ‘a e fonua ke fakamaau’i ‘o fakatatau ki he Konisitūtone mo e Lao ‘o e fonua.

Kuo laka he ta'u 'e 5 hono paasi ‘i he Fale Alea ‘a e Lao ki he Hono Tau’i ‘o e Faihala (Anti-Corruption Commissioner Act) pea koe toe ‘eni ke fakapa’anga kae fakahoko hano fokotu’u pea fakamanava'i.

‘Oku fai hono fehu’ia pe koe hā ‘oku ‘ikai ke fakapa’anga ai ‘e he Pule’anga ke fokotu’u ‘a e Komisoni tau’atāina ko’eni pea 'oku mahino foki 'oku 'i ai 'a e tokanga makehe ki heni 'a e Tama Tu'i.

Ko e fehu'i ia 'oku muimui mai heni pe 'oku  ilifia nai ‘a e kau ma’u mafai ‘i hono fokotu’u ‘a e Komisoni ko’eni na’a kau kovi kiate kinautolu?

‘Oku fu’u lahi ‘a e fetukuaki mo e tau'aki tukuaki'i  'o e Pule'anga ki mu'a mo lolotonga ka 'oku 'ikai lotolahi ha taki ke fokotu'u 'a e sino ko'eni pea ko'ene ma'a ke muimui 'a e founga fakalele 'o e Pule'anga ki he Lao pea ta'ota'ofi 'a kinautolu 'oku malava ke nau ngauehala'aki 'a e mafai mo e koloa 'a e fonua..

‘Oku ‘ikai ngata ai ka ‘oku ho’ata mai ‘oku ‘i ai ‘a e to'ohi ke fakahoko 'a e Finangalo ‘o ‘Ene ‘Afio he kuo mokoi ke fakahoko ‘a e Komisoni.

Ko e Komisoni ko’eni koe taha ia ‘o e ngaahi’elemeniti mahu’inga ‘o e Pule’anga faka-Temokalati ke taliui ‘a e kau taki ki he lao mo e kakai pehe ki he fonua pea ko hono faka'ai'ai ia 'o e pule lelei (good governance).

Na’e ‘ikai  fokotu’u ‘a e Komisoni Tau’i e Faihala he taimi 'o e Palemia kuo pekia pea hoko hake ‘eni ki he Palemia 'o e 'aho ni ‘oku toe pe hono lau mahina ‘i he lakanga mo e te’eki pe ke ongo na ha fakakaukau ke fakakakato ‘a e konga mahu’inga ko’eni.

'E malava pe ia ke ketau fokotu'u atu 'oku nau manavasi'i mo tailiili he ka fokotu'u 'a e Komisoni ko'eni he kapau na'e fei mo tu'u pea fakamanava'i 'e 'ikai ke toe lava ke fakahoko 'a e ngaahi faihala 'oku tukuaki'i kinautolu kiai.

Ko e kuonga longoa’a ‘eni ‘i he fonua he fetukuaki mo e fetuhu’aki holo ‘i hono fakalele ‘o e Pule’anga mo e faihala ‘i he mafai mo e koloa ‘a e fonua pea koe taimi totonu 'eni ke fakahoko leva 'a hono fokotu'u 'o e ngaue mahu'inga ni.

'Oku fakamālo'ia 'a e ki'i komiti koe Komiti Fakafonua ki hono Fakafepaki'i 'a e Faihala (KFFF) 'oku nau tu'u mai 'i he tafa'aki ko'eni ka 'oku 'ikai hanau mafai pe ko ha'anau koloa ke fakahoko 'aki 'a e fatongia mafatukituki ko'eni ka 'oku hoko pe 'enau ki'i ngaue ke fakatokanga'i ai 'a e ngaahi me'a lahi 'oku totonu ke fakatonutonu 'i he fonua.

Ko e 'Omipatimeni 'oku fakangatangata pe honau mafai pea 'oku 'ikai ke malava kenau fakahoko ha faka'ilo ka ko e lipooti pe neongo 'oku nau hoko pe koe fakapapaka ka 'oku 'i ai honau tefito'i fatongia ia 'o kinautolu.

Ko ha Palēmia mo’oni ia ‘o Tonga ko ha taha ‘e lotolahi mo ‘ofa fonua tene fakamu’omu’a ‘i he’ene ‘asenita ngāue hono fokotu’u ‘a e Komisoni Tau’i e Faihala.