Lotu vs. Pule'anga vs. Tau'atāina 'a e Kakai Featured
Sione Akemeihakau Mokofisi
LOTU vs. PULE’ANGA vs. TAU’ATĀINA ‘A E KAKAÍ
Feinga Kau Taki Lotu ke Fusi e Lao ‘Aho Sāpaté; ‘Ifē ‘Eku Tau’atāina ke Filí?
Totofa ‘o Nuku’alofa…Vōliume 3. Fika 6. May 11, 2016
Fa’utohi ‘a Sione A. Mokofisi
Na’e tohi ‘e Dr. Sione Lātūkefu (mālōlō. 1995) − ko e Tonga fa’u hisitōlia ’iloa pea na’e fakanofo ko e faifekau − ‘i he ‘ene tohi “Church and State in Tonga,” ‘o kau ki he tokoni’i ‘o ‘Ene ‘Afió Siaosi Tupou I ‘e he kau faifekau mulí ‘a hotau Pule’anga Tu’i Konisitūtoné. Na’a nau teke mālohi ke hoko ‘a Tonga ko e pule’anga tu’i faka-Kalisitiane, ‘o tuku kia “Sihova.”
Pehē ai kuo tu’utu’uni ‘e he Konisitūtoné ketau muimui ki he ngaahi tuku-fakaholo faka-Kalisitiane ko e tauhi e Lao ‘o e ‘Aho Sāpaté. Ko e “‘aho mālōlō tukupā” fakatatau ki he Tohi Tapú − kau ki ai ‘a e ngaahi lau ‘a e kau Fālesi ‘o e kau Siú ko ‘enau feinga ke tauhele’i ‘a e Fakamo’uí.
Ko ia ai, ‘i he vakai mateaki’i lotu ‘a hotau kau taki lotú, kuo nau faka-tokanga’i ‘a e maumau lao ‘Aho Sāpaté, pea ‘oku nau feinga ‘o hangē ko e kau Fālesi ‘a e kakai Siú, ke fakatonutonu fakatatau ki he laó. Ka ko e feinga pe ‘a e si’i kakaí ke fafanga honau ngaahi fāmilí; kuo feinga mai ‘a e kau taki lotú ke fusi e laó mei hono faka-ngaloku lolotonga e faka-tu’upakē ‘a e fiema’ú ‘i he ‘osi ‘a e matangi afā lahi ‘o e 1982.
Ko e fai angahala eni, mo e maumau Sāpate, pe ko e si’i feinga pe ‘a e kakaí ke fafanga honau ngaahi fāmilí? ‘I he ta’u ko iá, na’e lahi e fiema’ú ko e hulu ‘a e faingatā’ia mei he maumau ‘o e afā, na’e faka-ngaloku mai ai ‘e he Minisitā Polisí, ke ngofua e fakatau mā ko e lahi ‘a e fie kaiá.
FAKA-NGALOKU LELEI MAI ‘O E LAO SĀPATÉ
Hangē kiate au ko ha tu’utu’uni faka-tu’upakē totonu eni, ‘o hangē ko e fakahā ‘e Sīsū Kalaisi ‘i he Luke 14:5: “Ko hai ‘iate kimoutolu ‘e tō ha’a ne ‘asi pe pulu ‘i ha luo, pea ‘e ‘ikai tene fakahaofi vavetaha ‘i he ‘Aho Sāpaté?” ‘I he ngaahi ‘aho ko ia foki, ko e ‘asi mo e pulú na’e faka-‘aonga’i ‘i he palau mo e fononga fetukutuku ‘a e kakaí.
‘Ikai ko e ngaahi ngāue ‘ofa ‘i he taimi faka-tu’upakē ko e anga faka-Kalisitiane ia? Na’e folofola ai ‘a e Fakamo’uí ‘i he Ma’ake 2:27: “Pea Ne folofola kiate kinautolu, Ko e Sapaté na’e ngaohi ia ma’a e tangatá, ka ‘oku ‘ikai ko e tangata ma’a e Sāpaté.” ‘Oku lahi ‘a e fie kaia ‘a e kakaí ‘i he Sāpate, ko ia ‘oku nau fakatau mā ai. ‘Oku ‘ikai totonu ke fakaanga’i kinautolu he ko e feime’atokoní ko e me’a faka-taautaha pē ‘a kite mo e ‘Otuá.
‘E lava fēfē ketau vahe’i ‘a e fafanga ‘o e kakai fie kaiá ‘i he ‘Aho Sāpaté, mei he ngāue faka-pisinisi ‘o maumau’i e Lao Sāpaté? ‘E ‘ikai lava ia ke tala tuki’i ‘a e ngāue faka-pisinisi ko e maumau lao, ka e lau ‘a e fafanga ‘o e kau tukuhaausiá ko e faihia ‘oku fiema’u. ‘E fēfē ‘o kapau ‘e totongi kimu’a ‘ete fakatau mā, pea toki tufa ange ‘i he ‘Aho Sāpate?
Ko e taha eni ‘o e ngaahi fehu’i motu’a ‘o hangē ko e ngaahi tokāteline faka-temokalati, na’e fakatupu ‘i he kuonga Sivilaise ‘a e kau Kalisí; ‘i he ngaahi senituli kimu’a ‘ia Kalaisí. “Ko e angahala nai ha kaiha’a me’akai ke fafanga ‘ete fānau ‘oku nau mate he fiekaiá?” Pea ‘oku kovi ketau fakatau mā Sāpate ke fafanga hoto fāmili ‘oku fiekaiá? ‘Oku ou pehē ko e fei’umu Sāpaté ‘oku longoa’a pea fakahela tatau pe mo e ta’omā Sāpaté. Ka ‘oku na fakatou fafanga e kakai tokolahi.
‘OKU TANUMIA ‘EKU TAU’ATĀINA FILÍ
Neongo kuo tu’utu’uni ‘e he Konisitūtoné ke tauhi ‘a e Lao ‘o e Sāpaté ke mā’oni’oni, ‘oku toe palōmesi mai foki ‘a e ngaahi tau’atāina ko e me’a’ofa ‘a e ‘Otuá. Kau ki ai ‘a e tau’atāina ki he lotú mo ha siasi pe kautaha lotu ‘oku te fie kau ki ai. Koehā ‘oku ‘ikai faka’apa’apa’i ai ‘a e ‘Aho Sāpate ‘o e Siasi ‘Aho Fitú? Pe ‘e faka-ngofua kinautolu kenau ngāue Sāpate he kuo nau ‘osi lotu he ‘Aho Tokonakí?
Taha ‘o e ngaahi me’a’ofa faka-‘Otua ko e totonu ‘oku tala’ofa mai ‘e he Konisitūtoné ko e tau’atāina ke filí. Ko e tau’atāina totonú ‘oku ‘ikai ke tu’utu’uni mai ‘a e Pule’angá ha siasi pe ko e founga lotu ketau kau ki ai. ‘Oku ‘ikai faka-‘apa’apa’i ‘e he kau taki lotú ‘a ‘eku tau’atāina keu fili pe ‘oku ou fie lotu Kalisitiane pe ‘ikai. ‘Oku nau faka-mu’omu’a mai ‘a e Pule’angá ke faka-ilifia’i ‘aki au ‘a e tāmo’ua pe fakahū pilisone ko e ‘uhí keu talangofua ko e Kalisitiane.
‘I hono fakalea ‘e tahá, ‘oku ngali kiate au ‘oku feinga ‘a e kau taki lotú ke faka-papau’i ‘e he Pule’angá ‘oku tauhi Sāpate ‘a e Tonga kotoa. ‘Oku nau ta’ofi ‘eku totonu keu fili pe teu Kalisitiane pe ‘ikai. Kae kehe na’aku pehē ‘oku malanga’aki ‘e he kau Kalisitiané ko e me’a’ofa faka-‘Otua mā’olungatahá ko e “tau’atāina ke fili” ma’a e fa’ahinga ‘o e tangatá.
(Ko e fa’utohi taukei ‘a Sione A. Mokofisi ‘i he mītia Tonga mo muli foki. Ko e talēkita English, Journalism & Business Management ‘i he Tonga International Academy, Haveluloto, Tongatapu. Kuo ma’u MBA mei he University of Phoenix - Arizona; BS mei he BYU-Hawaii; AA mei he Mesa Community College - Arizona. E-mail: This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.).
9 comments
-
Alu pe koe Oua e Fiu o fakatau hoo foi ma he tokonaki keke toki ti mafu aki he Sapate. Vakai pe kuo talamai e Akilisi ke tuku e Lao kihe tafaaki kamou fie tauhi lao pe. Koe mea oku fiemau e Sisu koe loto oe tangata ke ma'a ke fie Afio ai. Oku fiemau e Sisu ketau faitotonu ikai koe fakaaligalelei oe tauhi fono ke tauhi e Sapate kae kovi holo e loto kihe Komiti Sipoti mo Viola Ulakai mo teu fili e kau Nopele pea Liukava'i e Tu'i he koe maanumanu mafai ia a e loto pou'i ehe afungi moe lotokovi.
-
'OUA E FIU...KO HAI KOE MO E KAU TAKI LOTU, KEMOU TU'UTU'UNI MAI 'A E ANGA 'EKU FAFANGA HOKU FĀMILI? 'OKU MOU 'OMAI HA'A KU PA'ANGA KE FAKATAU MAI 'AKI HA KATO MANIOKE TOKONAKI KEMAU KAI 'O A'U KI HE MONITE? 'IKAI HA'A MOU TOKA'I 'A E KAU MASIVA MO E FIEKAIÁ.
1) Na'e 'omai 'e Mosese 'a e lao e "fetongi mata ki he mata." Pea ha'u 'a Sìsū 'o fetongi ki he "fulihi 'a e kou'ahe 'e tahá."
2) 'Oku lava pe ke liliu e lao ke fakatatau ki he fiema'u 'a e kuonga mo honau to'utangatá. Ko e fakamalohi ena ia, mo e feinga ke faka-pōpula'i e kakai.
3) Fiema'u 'eku tau'atāina keu fili pe 'oku ou fie Kalisitiane pe 'ikai. 'Ikai tu'utu'uni mai 'e he Konisitūtone kuo pau keu kau ki ha lotu Kalisitiane, ka ko e kau 'uluaki taki lotú ko e kau Kalisitiane.
4) 'Oku 'ikai fiema'u 'e he 'Otua ke fakamalohi'i mo fakapopula'i e kakai kenau ma'oni'oni. Mahu'inga ange ki he 'Otua 'etau tau'atāina ke fili. -
Koe Lao Kihe 'aho Sapate na'e 'I mu'a anoa pe he kamata'anga pea toki fkpapau'i he Konisitutone 'O Tonga he 1875.
Pea neongo na'e fkngloku he taimi Lahi, koe 'aho ni kuo lea mai 'ae kau taki lotu ke toe faofao 'ae Tauhi 'ae Sapate ke molualu mo tapu he to'u tangata ko'eni..
Pea 'oku ou tui ke me'a lelei hono fkmanatu mai he kuo kamata ke heee 'ae to'u tangata ko'eni he ng me'a fkmatelie kehekehe 'oe Mo'ui..
'Oku fkngofua 'ehe Konisetutone keke tau'ataina keke fili ho'o lotu keke kau iai, ka koe maka tuliki 'oe Fonua ni ko hono KONISITUTONE. KUO PAU KEKE TALANGOFUA KIAI.
Koe fktau ma he sapate koe feinga pe ke fktopono 'etau fiema'u, ka he'ikai fai ha mate kapau 'e talangofua kihe lao 'oe Fonua, tuku kehe kapau 'e declare ha state of emergency kuo honge 'ae Fonua Fkkatoa
Fefe ke kumi 'etau foi ma he po tokonaki, pea kole kihe ng Fale Ta'oma ke toki Tapuni he 11.00 pm Po'uli. Tau ki'i 'ahi'ahi he kuata ka hook mai pea toe fai hano review................. -
TIKAMIKO...MĀLŌ HO'O FK-'UHINGÁ, KĀTAKI 'O TOE LAU 'EKU KŌLOMU KE MAHINO 'A E "TAU'ATĀINA KE FILÍ."
1) Fakatātā 'aki e kau mēmipa 'o e Siasi 'Aho Fitú...'Oku nau pōpula kinautolu ki he laó fk-pule'anga 'o e Sāpaté. He 'oku tu'utu'uni 'e he Konisitūtoné kenau tauhi 'a e 'aho Sāpate ka 'oku nau tui kinautolu ko e Sāpate totonú ko e 'aho Tokonakí.
2) Ko ia kuo nau pōpula kinautolu ke tauhi Sāpate 'aho 'e 2.
3) 'Oku mole 'eku tau'atāiná 'i hono tu'utu'uni mai 'e he laó, mo e kau taki lotú, kuo pau keu tauhi 'a e Sāpate fk-Kalisitiané.
4) Hili ko iá, 'oku tu'utu'uni mai 'e he Konisitūtoné ketau tau'atāina ketau fili ki ha siasi, pe kautaha lotu, ketau kau ki ai.
5) Ka 'oku fk-pōpula'i au 'e he laó keu tui ki ha taha 'o e ngaahi siasi fk-Kalisitiané; pea 'e fakahū pilīsone au pe ko e tāmo'ua 'o kapau 'e 'ikai teu "lotu" fk-Kalisitiane. -
Koe ifi tapaka ko e me'a ia kuo 'iloa lahi 'oku kovi ki he mo'ui 'ae tangata, pea 'oku totonu pe hono fa'u e lao ke malu'i'aki e mo'ui e ni'ihi 'oku 'ikai ifi. Koe ifi tapaka koe fo'i ngaue kovi 'aupito!
Ko 'etau polave 'a kitautolu 'oku fekau'aki ia moe fo'i ngaue lelei - koe fakatau 'oe me'akai koe maa - ka 'oku fakahoko he 'aho Sapate. Koe maa koe me'akai, tatau pe moe me'akai 'oku haka he kulo pe ta'o he ngoto'umu he 'aho Sapate! 'E fefee nai kapau 'e ta'ofi moe fei'umu he Sapate?
Koe pa'anga ko 'ee 'oku totongi 'aki e fo'i maa he Sapate koe pa'anga tatau pe 'oku 'ai 'aki e vahe 'ae kau toketaa, neesi, polisi, sotia moe ni'ihi 'oku fakangofua 'e he lao ke nau ngaue Sapate! Koe pa'anga tatau pe 'oku taanaki he ngaahi falelotu he Sapate ke tokoni ki he fatongia 'oe Siasi.
Ko kitautolu pe (tangata'i fonua Tonga) ne tau fo'u e konisitutone moe ngaahi lao ke tokoni ki he 'e tau nofo he sosaieti Tonga. Koe pango he 'oku tu'u-ma'u e ongo me'a ni kae liliu e to'onga mo'ui 'ae kakai Tonga - 'a e kakai ko 'ee ne fakataumu'a kiai e konisitutone moe lao. Kuo taimi ke fai hano toe vakai'i e ongo me'a ni. Ko kitautolu pe te tau toe fai hono liliu! -
oku mooni 'aupito 'ae tau'ataina ke fili kaku ikai uhiga ia keke faiteliha hoo fili he malava ia kihe maumau'i ha lao....hage koe tapu ifi tapaka he feituu fakapule'aga...oku ke tauataina keke ifi ka heikai teke ifi he feituu fakapuleaga heku tapu he lao....koe feiga lelei oku fai he kau taki lotu he koe feiga ke fakahaohaoa'i e aho tapu...ikai keu ilo pe koe ha e mea ku kovi ai...he ka ikai te tau gaue noaia aki e sapate hano fai hatau fili tauataina pea kovi taha kapau koe gaahi fili tauataina koia oku ne maumaui ai e lao...
-
Koe fiema'u ko 'eni ta'ofi hono faka-ava e ngaahi faleta'omaa mo hono fakatau atu 'oe maa he 'aho Sapate koe fakataataa pe ia 'e taha 'oe fiema'umafai 'a 'ene lahi he fonua ni. 'Oku 'ikai ko ha vivili 'eni ki he 'Ene maa'oni'oni, ka koe feinga ke taliangi mo pule'i 'a 'ete fakafeangai ki hoto 'Otua, 'o fou 'i he fakailifia.
Mo'oni lahi! Faalesi mo'oni. -
Malo Mokofisi e 'ohake 'a e fakamatala mahu'inga koeni pea 'oku malie 'aupito ho'o sio pea 'oku tokoni ki he kau pakipaki 'i he fale ni.
Kapau te tau sio atu ko e fakatau ma sapate ko e angahala, 'oku toe 'iai e kalasi angahala ia 'oku fefeka ange ia he fakatau ma sapate 'aia 'oku tonu ke tamu'omu'a e kau faifekau hono lotua e kalasi angahala koia. 'A e fe'auaki 'a e kau taki lotu ka 'oku nau hoko ko e tauhi sipi, 'a e fakalusa 'a e kakai he lotu'anga tatau, 'a e holikovi, 'a e mo'ui polepole pe laukau 'oku lau kiai 'a 1 Sione Vahe 4. Ko e ngaahi motu'a'i angahala ia 'oku tonu ke 'uluaki lotua. Siofi koeha e me'a 'oku ne fakatupunga e angahala koia pea lotua ia. He oku fiema'u ke tokolahi a Hevani i Heli. Ku ikai toe ha me'a vaivai hono fepalekina holo he kau takilotu kae osi mo hili koiaa 'oku 'ikai lava ke tau'i fakalaumalie 'a e motua'i angahala. -
Ki'i lahi e falesi he'etau kau lotu e.. tanaki pa'anga he Sapate mo e fei'umu kae kovi e fakatau maa ia.. Sai pe ta mali moe ngaahi kovi koee..