Ngatu Launima Ta'uli Ta'u 222 Tupu Mei Vava'u Lahi He Misiume 'I Sipeini (Spain) ^Featured

Na‘e ma‘u ‘a e ngatu ni mei he kaivai Sipeini ‘iloa ko Malasipina (Aljandro Malaspina) he‘ene tu‘uta ki Vava‘u he ta‘u 1793. Na‘e tu‘uta ki Vava‘u ‘a e to e kaivai Sipeini ‘iloa ko Molele (Francisco Antonio Mourelle) he ta‘u 1781, ‘a ia ko e fua Papālangi ia na‘e fua tu‘uta ‘i Vava‘u.

Na‘e lītaula ‘a Molele he Taulanga Funga ‘Onetale ‘i Longomapu ‘i Hihifo ‘i ‘Uta Vava‘u, ‘a ia ko hono ‘eiki ko Koate ‘o Ha‘a Takalaua, ‘o hangē pē ko Malasipina, ‘a ia na‘a ne to e lītaula pē he Fanga ko Funga ‘Onetale ‘i Longomapu.

‘Oku fa‘ahinga lalahi ‘e ua ‘a e ngatu, ‘a ia ko e ngatu tāhina [white-marked barkcloth] mo e ngatu tā‘uli [black-marked barkcloth], ‘o ‘uhinga pē ‘a e ngatu tāhina ko e ngatu tākula, ‘a ia ko e hina / tea ko e mafuli pē ia ‘e taha ‘a e kula. ‘Oku lahilahi hono ngāue‘aki ‘a e ongo lanu kula mo e lanu ‘uli he tufunga mo e nimamea‘a fakaTonga, ‘a ia ‘oku ‘uhinga ‘a e kula ki he tā, fuo mo e tangata pea ‘uhinga ‘a e ‘uli ki he vā, uho mo e fefine.

‘Oku ‘asi lelei ‘eni he kafa kula mo e kafa ‘uli he tufunga lalava, kili kula mo e vaitohi ‘uli he tufunga tātatatu, kele kula mo e vaitohi ‘uli he tufunga ngaohikula, koka kula mo e tongo ‘uli he nimamea‘a koka‘anga, fe‘unu kula mo e fe‘unu ‘uli he nimamea‘a lālanga mo e kaka kula mo e kaka ‘uli he nimamea‘a langakatomosikaka mo e hā fua.

‘Oku taku na‘e fakamo‘oni ‘a e ‘eiki lahi ‘o Longomapu ‘a Koate mo e Tu‘i Vava‘u ko Vuna he tohi aleapau mo Malasipina he‘ena foaki ‘a Vava‘u ki he Tu‘i Sipeini. Na‘e foki ‘a Malasipina ki Sipeini ka e to e liu mai ki Vava‘u ke fakakakato ‘a e aleapau ka e fe‘unga ia mo e Tau Fakalotofonua ‘i Sipeini, pea to e kau fakataha mo hono fakahū pōpula, ‘o ‘ikai lava fakahoko ‘a e aleapau.

Na‘e mei iku ‘o pule‘i pē fakakolonia‘i ‘e Sipeini ‘a Vava‘u ‘o kapau na‘e hoko kotoa ‘eni. Na‘e ‘ikai ngata pē ha poto ‘a Vava‘u he lea fakaSipeini ka nau to e poto foki he tāupulu mo tākitā fakaSipeini!

‘Oku pehē na‘e mavahe ‘a Malasipina mei he Taulanga Funga ‘Onetale mei Longomapu ki he Taulanga Vakataumai ‘i Falevai, ‘a ia na‘a nau nofo lata ai,  ‘o nau katoanga kai, faiva mo e fiefia hokohoko ha uike ‘e ua. ‘Oku ngalingali na‘e kau he katoanga ni ‘a e fakafetongi mo foaki ai ‘a e ngaahi koloa kehekhe, ‘o kau ai ‘a e ngatu tā‘uli, helutu‘u, tāno‘a, kumete mo e hā fua.

‘Oku lahi fau ‘a e ngaahi kupesi faka‘ofo‘ofa ‘oku ngāue‘aki heni hono koka ‘o e ngatu tā‘uli, ‘a ia ‘oku nau ngaungaue  fakafelavai pē fakahoko mo fakamavahe tu‘uma‘u mo ta‘engata. ‘Oku pu‘aki mai ki tu‘a ‘a e ngaahi kupesi kehekehe, ‘o hangē ko e kupesi kohi, kupesi pangaikafa, kupesi kefukefu, kupesi amoamokofe, kupesi fakafo‘ihea, kupesi kupenga, kupesi veimau, kupesi hala mo e kupesi ‘akaufakalava.

‘Oku lele loloa ‘i loto mei he ongo mui ‘o e ngatu ‘a e kupesi hala, ‘a ia ko e kupesi kohi, ‘o kehekehe ‘a e ongo kauhala, ‘a ia ‘oku tatau ‘a mata‘u pea to e tatau pē mo hema he‘ena lele lōloa. ‘Oku teuteu‘aki ‘a e tapa ‘o e ngatu ‘a e kupesi fakafo‘ihea he ongo tapa maokupu pē fālahi fakataha mo loto ka e kupesi kefukefu mo kupesi amoamokofe ‘a e ongo tapa lōloa.

‘Oku mālie fau ‘a e kupesi hala he ko e kupesi kohi pē ‘oku ‘ata mai ai ‘a e loloto ‘o e fakakaukau mo fakangāue fakafika fakaTonga fekau‘aki mo e fakakaukau mo fakangāue ‘o e tā mo e vā. ‘Oku ma‘u ‘a e hala / vā [space] hono tānaki fakataha ‘o e ngaahi kohi [lines], kohi [line] ko e tānaki fakataha ‘o e ngaahi mata [eye] pē ko hono tatau ko e ava [hole] pea ko e mata pē ava ko e fakafelavai [intersection] ‘a e ongo kohi ‘e ua pē lahi ange [lines].

‘Oku tuhu ‘a e kohi [line] ki he tā [time], ‘a ia ‘oku fakahoko [connect] mo fakamavahe [separate] ‘a e vā [space]. ‘Oku kau mo e ngaahi koloa lahi kehe, ‘o hangē ko e pōvai, fangufangu, tautau‘angame‘akai / taungame‘akai, valafau, sisifale, tāno‘a, kumete, ‘a ia na‘e kau kotoa hono fakafetongi mo foaki ki a Malasipina.

‘Oku pehē na‘e kau ai ‘a e tāno‘a, ‘a ia na‘e foaki ‘e he ‘ohoana ‘o Tu‘i Tonga Pau ko Tupoumoheofo ko ‘ene me‘a‘ofa ki a Malasipina. ‘Oku kau foki he ngaahi koloa ni ‘a e helutu’u, ‘a ia ‘oku fa‘a taku ko e palātavake, ‘o ngāue‘aki ko e teuteu. ‘Oku fa‘ahinga lalahi ‘e ua ‘a e helu, ‘a ia ko e “helutu‘u” ‘oku ngāue‘aki he faiva teuteu mo e “heluhelu” ‘oku ngāue‘aki ki he helu ‘o e ‘ulu, ‘a ia ko e konga pē ia ‘o e faiva teuteu.

Neongo ‘a e kehekehe ‘a e fa‘ahinga ‘o e helu ka na‘e kei tufunga‘i pē ke fakatou faka‘ofo‘ofa mo ‘aonga lahi. ‘Oku ngalingali na‘e taha pē ‘a e palātavake, ‘a ia na‘e fua tufunga mo fakahingoa ko e Palātavake ‘e he tufunga ‘iloa ko Havea Hikule‘o mo‘o Tu‘i Tonga Pau, ‘a ia na‘a ne to e momoi / foaki ko ‘ene me‘a‘ofa kia Kapiteni Kuki. Na‘e tupu mei he‘ene faka‘ofo‘ofa makehe hono fakanofo ‘e Pau ‘a Havea Hikule‘o ko Helu ‘o Tu‘i Tonga [ka e ‘ikai ko Palātavake ‘o Tu‘i Tonga], ‘a ia ‘oku kei tukufakaholo mai ‘a e hingoa mā‘uhinga mo mālie ni ‘o a‘u mai ki he ‘aho ni.

‘Oku lotolotonga faka‘ali‘ali he Misiume ‘o ‘Amelika ‘a e ongo ‘ata tafakatātā ‘e ua, ‘a ia ko e Taulanga Funga ‘Onetale ‘i Longomapu na‘e fua tu‘uta mo lītaula ai ‘a Malasisipna mo e Langi Fekitetele ‘i Mataika he ve‘e Kolotau Feletoa ‘i Vava‘u, ‘a ia na‘e telio ai ‘a Tu‘i Tonga Pau, pea mo foaki ai ‘e Tupoumoheofo ‘a e tāno‘a ko ‘ene me‘a‘ofa ki a Malasipina