‘Ohofi ta’emalōlō ‘e he Pule’anga ‘a e kau Pisinisi ‘o e fonua Featured
Edgar Cocker CEO 'a e Potungāue Leipa
19 Sanuali, 2018. ‘Oku fu’u ‘ilonga mo’oni ‘a hono ‘ohofi ta’emalōlō ‘e he Pule’anga mo e Potungāue Leipa ‘a e kau pisinisi ‘i he fonua ‘o tautautefito ki he kau pisnisi muli.
Kuo ma’u ‘e he ongoongo ni ‘a e tatau ‘o e ngaahi tohi ‘a e CEO ‘a e Potungāue Leipa Edgar Cocker ki he kau pisinisi lalahi ‘i Tonga ni ‘o fakamanamana’i kinautolu ‘e tapuni ‘enau ngaahi pisinisi kapau ‘e ‘ikai kenau fakakakato ange ‘a e ngaahi fiema’u ‘a e Potungāue mo e Pule’anga.
‘Oku mahino pe ‘a e lao ia mo e ngaahi tu’utu’uni ‘a e Pule’anga mo e fiema’u ke muimui kiai ‘a e kau pisinisi pea ‘oku totonu ke fakahoko ‘eni ka ‘oku ho’ata mai mei he ‘otu tohi ko’eni ‘a e ‘asenita ngāue ‘a e Pule’anga pea mo hono taketi’i ‘a e kau pisnisi ‘o e fonua kae tautautefito ki he kau Siaina.
Ko e tokolahi foki ‘a e kau pisinisi Siaina mo muli foki ia kuo nau ‘osi liliu kakai pea kuo nau hoko koe kau tangata’i fonua Tonga pea ‘oku nau ma’u mo e ngaahi totonu hange koe kakai Tonga totonu.
‘I ha fakatalanoa ‘a e ongoongo ni ki he tokolahi ‘o e kau pisinisi ko’eni kuo taketi’i ‘oku nau fu’u ta’efiemālie ki he taumu’a ngāue ko’eni ‘a e Pule’anga pea ‘oku nau fehu’ia pe kuo liliu koaa ‘a e lao ki he ngaahi pisinisi pe ‘ikai he koe ngaahi me’a ‘oku fehu’i mai ‘e he ngaahi tohi ‘a e CEO ‘oku kauhala kehekehe ia mo e lao mo e founga ngāue anga maheni ‘a e Pule’anga ‘a ia kuo fakapaasi ‘i he ngaahi Potungāue pea na’a nau muimui kiai.
‘I he fakamatala ‘a e taha ‘o e kau pisinisi ‘iloa ‘i Tonga ni na’a ne pehe ai ‘oku faka’ohovale ‘eni pea koe hū mai ko’eni ‘a e CEO fo’ou ‘a e Potungāue Leipa Edgar Cocker ‘oku ta’efakafiemalie lahi he ‘oku hange ‘eni ia ‘oku ne taketi’i ‘e ia ke tamate’i ‘a e ngaahi pisinisi ‘i he fonua ni.
‘I he lau ‘a e taha ‘o e kau pisinisi na’a ne pehe ai ‘oku fepaki (conflict of interest) ‘a e ngāue ‘a e CEO pea ‘ikai fakapolofesinale he ko e tangata pisinisi ‘a Edgar Cocker pea na’a nau fe’auhi ‘i he mala’e ‘o e pisinisi ka ko’eni kuo hū ia ‘o CEO pea ne feinga ia ke tukuhifo kinautolu.
‘Oku nau toe fehu’ia foki pe ‘oku ne fakahoko ‘a e me’a tatau ki he’ene ngaahi pisinisi pe ‘ikai. ‘Ikai ngata ai ka ‘oku hoko ‘ene ngaahi tohi ‘o hange ia koia ‘oku CEO he katoa ‘a e ngaahi Potungāue ‘a e Pule’anga pea ‘oku ki’i fihi ‘eni kiate kinautolu.
‘I he lau ‘a e tokolahi ‘o e kau pisinisi ‘oku nau ngāue ke fakahoko ha fakatonutonu fakalao fekau’aki mo e ngaahi tohi mo hono tukuaki’i kinautolu ‘e he Pule’anga ‘o fakafou mai ‘i he CEO ‘a e Potungāue Leipa.
‘Oku tui ‘a e ni’ihi ia ‘o e kau pisinisi kapau ‘oku nau maumau’i ‘a e lao pea ‘oku totonu pe ‘a e Pule’anga ia ka ‘oku ho’ata mai ‘oku ‘i ai ‘a e taumu’a kehe pea ‘oku toe ‘asi mai ‘oku ‘i ai ‘a e taumu’a ia ‘a e Pule’anga ke fakalele pisinisi ‘o fe’auhi mo e sekitoa taautaha.
Na’e tuku atu foki ‘e he ongoongo ni ‘a e feinga ‘a e Pule’anga ke fakatau ‘a e Hotele Little India ‘i he Hala Vuna ‘i Sopu pea na’e tohi ai ‘a e CEO Leipa ki he tokotaha ‘a’ana ‘a e Hotele Anita Singh ‘o fakamahino ‘a e pau ‘e fakatau ‘e he Pule’anga ‘a e Hotele.
‘Oku mahino foki na’e toe fakataha ‘a e Palemia pea mo e tokotaha ‘a’ana ‘a e Hotele fekau’aki mo e fakatau ko’eni ‘i he mahina ko Novema 2017.
‘Oku fu’u mahu’inga ‘a e kaveinga ni he koe tokolahi taha ‘o e kau pisnisi ko’eni ‘oku nau totongi tukuhau lahi pea ‘oku ma’u mei ai ‘a e pa’anga ‘oku fakalele ‘aki ‘a e fonua he ngaahi ‘aho ni.
‘Oku ‘ikai ke fihi pe faingata’a ke mahino’i ‘a e mo’oni koia ‘e hoko ‘a hono fakafaingata’a’ia’i ‘a e kau pisinisi mo e feinga ‘a e Pule’anga ke fe’auhi mo kinautolu ke fakatu’utamaki ki he ‘ikonomika ‘o e fonua pea ‘e fua hono ola ‘e he kakai ‘o e fonua.
Kuo fakaha ‘e he taha ‘o e kau pisinisi lalahi ‘i he fonua ni ‘oku hoko ‘a e liliu fakafokifa ‘i he ngaahi polisii ‘a e Pule’anga fekau’aki mo e pisinisi kenau fakakaukau pe tenau kei nofo ‘i Tonga ni pe ‘ikai.
Kuo ma’u foki mo e fakamatala ia kuo fakahū fakavavevave hake ki he Fale Alea ‘a e Lao Fakaangaanga ki he kau Pisinisi Muli (Foreign Investment) ‘a ia ‘oku hā mai koe fakamo’oni ki he kaveinga ni ka ‘oku mahuinga foki ke ‘uluaki ‘ave ke fai mai ha lau kiai ‘a e kakai ‘o e fonua.
4 comments
-
Etika
'Oku te'eki ketau lava kitautolu 'o tu'u ve'e ua ketau langa hotau fonua. Te tau kei piki holo pe ha ngaahi investment ketau ako ngaue mei ai, 'ikai ngata ai nau 'omai 'enau me'angaue ke fai 'aki e langafonua 'i ha taimi loloa kae oua leva kuotau malava pea toki sii tukuange atu kinautolu. 'Oku 'ikai ke 'iai ha'atau koula, siliva mo ha lolo ke tau malava 'o tu'u pe 'ia kitautolu. 'Oku faingofua kiate koe keke sisina e kau pisinisi kehekehe koe'uhi he 'oku 'osi tu'u ho'o pisinisi 'a'au ia. 'Oku ou toe sio atu foki ki he 'u pisinisi muli koeni 'oku ke feinga keke tamate'i, ka nau ka foki, teke fakangaue'i e tu'unga matu'a tonga mo e finematu'a 'oku nau lolotonga ma'u mo'ui mei ai? Toe ki'i fakakaukau lelei, na 'oku ke talangofua vale ki ho taki, kake tamate'i ai 'e koe ha gaahi famili. -
Ko e ngaahi feinga oku fai ehe 'oku hala, he 'oku feinga ia he level kehe. Ko e me'a 'oku tonu kene fai ko hono fakapekia e ngaahi Lao na'e faka'ataa ai e ngaahi pisinisi muli ke nau lele 'i Tonga ni. Ko'ene fo'i kakapa holo 'ana eni 'e lahi ai hono faka'ilo ia mo e Potungaue pea ka mo'ua e Potungaue he'ene ngaahi decision he'ikai ke totongi ia mei hono kato 'e totongi ia mei he tukuhau 'a e kakai.
-
Ko e Fakamatala mo'oni eni pea toe malie 'oku fai e KAINIKAVEA pea 'oku ou fktauange ke lau 'e he kau laukonga ke mahino 'a e tupu faka'ekonomika 'oku tau fietangata ai moia 'oku tau ongo'i mo'ulaloa ai pea ke tau laka atu ki he ngaahi makatu'unga 'oku mo'oni kae 'ikai ko e KAINIKAVEA.
-
Fakamalo lahi atu ki a POTO-A mo 'Aisea Matiu he fakamaama mo'oni na'a na fai ki he 'atamai fifili ko e fu'u vanu ko ia 'oku tu'utu'ulaki ke topatuu mo topa'ulu ki ai 'a e fonua mo e kakai ko e mafaifai mo hokohoko 'o e fokotu'utu'u mo e fakahoko ngaue fonu fepakipaki mo polopalema 'a e Pule'anga lolotonga 'oku lau tokua ko e Pule'anga Temokalati.
Ko e Pule'anga Temokalati tatau pe 'eni na'a nau Pule'anga kimu'a 'a ia na'e hoko ai hono fuofua veteki faka'aufuli 'e he Tu'i 'o tefito hono mafai fakakonisitutone mo fakalao 'a e Fale Alea he tu'u 'a e hisitolia 'o Tonga ko 'ene 'ofa hono kakai ko e 'uhinga tefito pe ko 'enau pule kovi mo e taki kovi 'o makatu'unga ta'efakakonisitutone mo ta'efakalao.
'Oku fakamamahi lahi 'a e fakapo'ulilolo 'oku to he fonua ko e hulufau mo e hulutu'a hono fakakuihi 'a e 'atamai mo fakakonahi 'a e loto 'o e kakai 'e he ngaahi lasu 'a 'Akilisi Pohiva mo e PTOA 'o lavekovia ai 'a e takanofo mo maama tokosi'i he ngaue pango 'a e takatu'u mo e fakapo'uli tokollahi.
'E lava ke lau ko e 'ikonomika kainikavea pe 'ikonomika kaimo'ui 'a Tonga he 'analaiso malie 'a 'Aisea Matiu ko 'ene tefito he ngaahi me'a lalahi 'e tolu 'a ia ko e [1] ko e pa'anga tokoni mei he ngaahi fonua muli (foreign id), [2] ko e pa'anga 'ofa 'a e kakai Tonga 'i muli (remittances) mo e [3] ko e pa'anga tanaki tukuhau mamafa kehekehe (heavy forms of taxation) 'a ia 'oku kau ai 'a e tukuhau kai (consumption tax).
'Oku taku tokua 'e he Palemia 'Akilisi Pohiva 'oku tupulaki 'a e 'ikonomika 'o e fonua ka 'oku 'uhinga pe ia ki he ngaahi me'a ko 'eni 'e [1], [2] mo e [3] 'i 'olunga 'oku kainikavea pe kaimo'ui ai 'a e 'ikonomika 'o Tonga. Ko e hu'anga pa'anga hono [3] ko e tanaki 'a e lahi taha mei he ngaahi pisinisi lahi 'i Tonga 'a ia 'oku tefito kotoa he 'ikonomika faka'aonga koloa (consumer & service industries) ka e 'ikai ko e 'ikonomika fakafa'u koloa pe fakangaohi koloa (producer and creative industries) he komeni malie 'a 'Aisea Matiu.
'Ofa ke mahino ki he Palemia mo e Pule'anga Temokalati 'oku mafaifai hono lau ko e 'ikonomika mo'oni 'a ha fonuua ko e tanaki fakataha ia 'ene koloa fakanatula mo faka'atamai mo fakasosiale 'oku malava ke fa'u pe ngaohi mei ai 'a e ngaahi koloa fo'ou mo makehe he funga 'o e 'ilo mo e poto fo'ou mei he ako faka'uhinga he to e komeni malie 'a 'Asiea Matiu.
'Oku tefito heni 'a e tupu pe holo faka'ikonomika mo'oni 'a ha fonua 'o toki tanaki mai ki ai mo e ngaahi me'a fikaua 'e [1], [2] mo e [3] 'i 'olunga 'o fai'aki 'a e fefakatau'aki 'a e fonua he vaha'a 'o e koloa huatu mo e koloa humai 'o toki fakafenapasi ai 'a e polopalema 'o e fe'amokaki faka'ikonomika mo e ha fua.
'Oku 'ange'ange 'a e kainikavea pe kaimo'ui ('o 'uhinga ko e mo'ui 'a ha me'amo'ui 'e taha ha me'amo'ui 'e taha 'o hange ko e 'akau mo e monumanu) 'o e 'ikonomika 'a e fonua he politika, ako, mo'ui mo e nofo mo e kotoa 'o e ngaahi me'a 'a e kainikavea pe kaimo'ui 'a Tonga he ngaahi fonua muli 'o hange ko e [1], [2] mo e [3] 'o tupu ai 'enau mo'ui fakafalala mo fakapikopiko 'oku tumutumu he mo'ui popula mo e mo'ui fakaongoongo.