Tali 'a Siaosi Sovaleni ki hono tukuaki'i ki he aleapau 'a e Tonga Cable mo e Hawaiki Cable ^Featured

Ko e tukuaki'i foki ko'eni na'e tuku mai 'e he ongoongo 'a e Kaniva pehe ki he mitia faka-sosiale pea takimu'a mai ai 'a e Minisita 'o e Potungaue Leipa Tu'i Uata pe he ki he taha 'o e kau Talekita 'o e Tonga Cable Paula Piveni Piukala.

'Oku faka'ikai'i mamafa 'e Soavleni 'a e tukuaki'i ko'eni pea ko hono fakaikiiki 'eni 'oku 'oatu 'i lalo.

 Puipuituá

'I he tupulaki 'a e fiemau ki he Fetu'utaki na'e vakai'i pe koe ha founga lelei taha ke fakalelei'i 'aki e fetuutaki 'a Tonga. Na'e fengaue'aki leva mo e Pangike á Mamani mo e Pangike Fakalakalaka 'a Esia 'o langa ai mo fakatoka'a  e Kepipolo fetu'taki (Fibre Optic Cable). N'ae huufi hono ngaueáki á e Keipolo ni mei Fisi ki Tonga ni he 2013.

Na'e lava heni 'o holoki lahi ai 'a e totongi ó e fetuutaki, kau ai 'a e initaneti 'o tupulaki ai kimu'a á e lahi hono ngaueáki á e ngaahi me'a ngaue faka-tekinolosia mo faka- komipiuta. Na'e kau foki heni mo hono vakai'i á e Satelaite.

Ko e kautaha na'e fokotu'u kene fakalele á e Keipolo ko 'eni koe Tonga Cable Ltd (TCL). Na'e mahino 'i he lahi hono ngaueáki á e keipolo ki he fetuutaki pea initaneti oku fiema'u ke malu'i pea í ai moha talifaki naá í ai ha meá é hoko ki he koloa mahuinga ko eni 'o tupu ai ha uesia á e fetu'utaki 'i he fonua.

'E 'ikai ngata he uesia 'a e ngaahi sevesi ka 'e uesia heni á e malu á e fonua (national security) tautau tefito ka' ikai lava fai ha fetu'utaki.

Naé vakai'i leva é he TCL á e ngaahi founga kehekehe ke lava ke malu'i ai e founga fetu'utaki pe koia oku ui koe founga talifaki (redundancy) ke fakasi'isi'i ha uesia á e fetuutaki ka motu pe maumau á e keipolo ki Fisi.

Nae kau hono vakaii á e ngaahi founga satelaite pea moha keipolo 'e taha ke ua áki. Na'e mahino mei he ngaue na'e fai 'e he TCL koe founga maámaá taha kae lelei taha (cost effective) ko hono fokotuu ha keipolo é taha ke ua'ki e keipolo ki Fisi.

'I he taimi ko éni na'e mahino' oku 'i ai á e keipolo oku langa mei Nu'usila mo Aositelelia o alu ki Haua'ii pea 'e fou ofi mai ki Tonga ni. Na'e fai e sio ke hoko mai ki Tonga ni 'i he taimi oku ofi mai ai ki ho tau potutahi he é maámaá ai he oku lolotonga 'i heni á e vaka keipolo. Ko e vaka ko éni oku mamafa aupito pea hao e fakamole koia 'o kapau 'oku lolotonga 'i hotau potutahi.

Oku tonu ke fakatokanga'i á e mamafa 'o e totongi ko'eni 'i he fakamole lahi ki hono omai á e vaka ke ngaahi keipolo hene motu 'i Sanuali 'o e ta'u ni.

 Tu'utu'uni Poate Tonga Cable Ltd (TCL)

Na'é fai leva á e ngaue ke analaiso é he TCL á e ngaahi founga (options) kehekehe pea naé tali ai 'e he Poate á e TC 'i Sune 2016 'i he Tu'utu'uni Fika 276 (Board Resolution) ke fakapapau[i (confirm) ki he Puleánga éne poupou ke hoko ki he Keipolo Hawaiiki.

'I he ofi taha á e keipolo ki Vavaú oku mei mamaó tatau pe mo e mamaó 'a Vavau mei Tongatapu. Pea naé vakaii pe 'e fokotu'u á e Fakava'e (Branching Unit) pea fakatoka ai pe keipolo ki Vavau.

Naé hoko atu ngaue 'a e TCL kihe vaka'ii e fakaikiiki á e mahuinga ó e keipolo mo e Fakava'e 'oku fiema'u ke fokotu'u. Naé í ai leva á e tui ke uluaki fokotu'u e Fakava'e pea toki fakahoko á e keipolo ki ai he kaha'u.

Ka 'ikai to'o faingamalie ko 'eni he fou mai á e Keipolo Hawaiiki 'i Tonga ni é ikai ke toe lava ia ó tu'usi kae fakahoko mai ki Tonga he kaha'u.

'I he kakato 'enau ngaue ko 'eni naé toe tali ai he Poate á e TCL he aho 22 Sepitema ke tali hono fakatau á e Vaá (Branching Unit), 'o kau ai saveaí 'a e potutahi 'e fakatoka ai á e keipolo, á ia koe USD2.8 miliona pea ke totongi 'e he TCL á e USD1.4 miliona ó kapau 'e tali é he Puleánga kene fua á e palanisi á ia koe USD1.4 miliona.

Naé toe tali ai foki he poate á e TCL ke fakamooni á e CEO he aleapau ni moe Hawaiiki 'a ia koe totongi ko 'eni ó e Fakava'e 'oku kau ai mo e saveai potutahi ke fakatoka ai á e keipolo ki Vavaú. Koe savea foki ko 'eni 'oku lava pe moia ó miliona á e fakamole ki ai.

Fakatokanga'i ange naé fakangofua heni á e CEO ó e TCL ke fakamo'oni kae' ikai koe Tokoni Palemia ó e taimi koia.

 Tuutuuni á e Kapineti á e Puleánga ó Tonga

Na'e fai leva á e fengaueáki á e TCL mo e Puleanga hono siofi á e fokotuu ko éni. 'I he tafa'aki malu (security) fakapaánga moe fakatekinikale. Na'e mahino 'aupito á e lelei ki he tafaaki malu á e keipolohono ua he 'e fakasi'is'ii ai ka uesia á e keipolo é taha.

Pea na'e toe fakatokanga'i foki ka ua á e keipolo tena lava leva ó fea'uhi (competition) á Hawaiiki mo e Southern Cross (keipolo mei Fisi) pea lava heni ke holo á e totongi á e fetuutaki. Í he taimi ni koe kautaha 'i Fisi 'oku pule tokotaha pe ki he mahu'inga ó e fetuutaki he oku ikai ha kautaha kehe kena feauhi.

Naé tali ai é he Kapinet 'i he aho 28 Sepitema 'i he u'utu'uni Fika 988 'o e 2016 ke totongi é he Puleánga á e toenga USD1.4 miliona 'o e Fakava'e fakatatau ki he founga fakatau (procurement) pea ke tokoni ki he hono fakatoka á e keipolo ki Vavau.

Á ia koe tu'utu'uni ko 'eni mahino 'e totongi leva é he TCL á e USD1.4 miliona pea totongi 'e hePuleánga á e USD1.4 miliona. Fakatokangaí ange koe lahi pe 'eni 'o e paánga naé tali he Puleánga ke fakamole ki he poloseki ko éni. Naé íkai ke 50 miliona pe ha fika pehe hange koia oku ave hala'i takai holo.

Ko e fakava'e ko éni koe koloa ia á e TCL ka kuopau ke totongi é he Puleánga á e USD1.4 miliona hange koe tu'utu'uni Kapinet Fika 988. Naé fiemau ke totongi éni he 2018 á ia koe osi ia taú é 2 mei he fakamooni á e TCL moe Hawaiiki he aleapau. Naé osi totongi 'e he TCL á énau USD1.4 miliona 'i he 2016.

Koe éke fakalao 'e he Hawaiiki ki he Puleánga he taimi ni koe maumauí 'e he Puleánga á e aleapau 'o 'ikai kenau totongi á e USD1.4 miliona oku toe ki he 2018.

Á ia óku íkai mooni á e pehe naé fakamooni á e Tokoni Palemia ó e a'ho koia 'i he aleapau fakaéia pe. Naé fai tuutuuni á e Poate TCL ó tali á e ngaue ko 'eni pea ki heénau CEO ke fakamo'oni. Naé toe tali pe foki eni é he Kapinet á e Puleánga 'o Akilisi Pohiva 'i he ta'u 2016.

 Totongi Fakavaá (Branching Unit)

Naé í ai foki á e ngaahi talafili pe koe ha oku taé totongi ai Fakavaá ki Fisi moe ongo fonua kehe. Koe kehekehe koe Fakavaá ki Tonga ni koe koloa ia 'a Tonga 'o tokanga'i é he TCL. 'A ia tau pule'i á e keipolo ke fakahoko ki he Fakavaá ko eni hange nai ko ha keipolo ki Vava'u. Tatau foki eni moe Fakavaá ki Haamoa 'Amelika oku nau ma'u á e Fakavaá pea na'a nau 'osi fakatoka mai foki 'enautolu 'enau keipolo ki ai

Ko e Fakavaá, 'oku pehe t'aetotongi, koe koloa peia á e Hawaiiki pea nau pule'i 'a e keipolo ke hoko ki ai. 'Oku feinga 'a e Hawaiiki kenau fokotu'u haá nau kautaha keipolo (hange koe TCL) he ngaahi fonua ko eni pea tenau toki fakatoka 'enau keipolo ki heénau Fakavaá oku osi fokotu'u. A ia ko enau tokateu ki he kaha'u 'enau kautaha 'i he ngaahi fonua ni. Fakatokanga'i ange é ikai toe tu'usi á e keipolo he kah'au ke fokotu'u ha Fakavaá. Koe paasi pe á e keipolo hono fakatoka ki Hawaii koe mole ia á e faingamalie koia.

 Tu'u talifaki á e keipolo hono ua koe maumau paánga

Ko e fakakaukau ka ua á e keipolo é ikai ke tuku pe ia he tafaka'aki 'o tali ke maumau 'a e keipolo 1 mei Fisi. Ka ua tena lele loua. Hange ko eku lau 'i 'olunga, é feauhi leva á e ongo keipolo ko eni pea e toe maamaaange á e fetuutaki. 

'I he fe'au'auhi ko 'eni é lava ‘o toe leleiange ai á e sevesi. 'E ikai tu'u noa á e keipolo ko 'eni, he 'e lava' o ave á e konga fetu'utaki ai pea 'alu 'a e konga he keipolo mei Fisi o fakatatau ki he sevesi pea mo e totongi oku 'omai 'e he keipolo takitaha. Koe me'a anga maheni éni ki he fetu'utaki pea mahalo pe koe ta'emahino pe 'a kinautolu oku nau fakahoko hala'i holo á e fakamatala.Talifaki ki he Keipolo áki á e Satelaite

Hange ko 'eku lau 'i olunga, naé fai á e fakatotolo á e TCL ki he ngaahi founga kehekehe 'o kau ai 'a e Satelaite pea na'e 'osi fai e fakataha moe kautaha ko e'ni koe Kasific á ia ne me'a atu ai 'a e Minisita 'o fakamo'oni aleapau moia. E lava pe fakapapauui nae fakataha a e TCL moe Kasific. Naé mahino ai pe e ikai pe ke lava é Satelaite ó talifaki pe fua á e lahi e fetuutaki oku ave he Keipolo. Naá tau osi fekuki pe moe palopalema ni he motu etau keipolo I Sanuali. Neongo ne omai á e ngaahi fetuutaki Satelaite naé kei uesia pe fetuutaki I Tonga ni.

Ko e 'uhinga' oku tuai ange á e fetu'utaki fakasatelaite he keipolo pea 'oku toe mamafaange. Koe uesia ko 'eni ki he 'Ikonomika á Tonga ne laui miliona pea oku kei fakamaópoópo á e lahi ó e uesia ni. Tukukehe ange foki á e laui miliona á e fakamole á e TCC moe Digicel ki he totongi Satelaite ke fetongi aki á enau fetu'utaki naé fakafou he keipolo.

Ko e lelei koe 'o e feáu'auhi 'a e ongo keipolo na'a ku lave ki ai 'i 'olunga 'e 'ikai ma'u ai ka fe'auhi á e keipolo ki Fisi moe Satelaite hange ko 'ena ne fakamo'oni aleapau mo e Kacific.

E ikai ke lava hee kautaha Satelaite ko eni ke feauhi moe totongi o e keipolo. E ikai ke lava kena feauhi he sevesi moe vave. E hange ia koe feauhi ha Pasi nai mo ha Saliote. E lahiange pe uta ia Pasi pea e toe vaveange pe ia. E saiange ke feauhi pe Pasi moe Pasi. E lava pe uta kakai he Pasi koe pea uta fanau ako pasi koe. Pea tena lava feauauhi he totongi.

Ko e toe pehe e fiema'u 'eni ke connect pe fakahoko mai e' otu motu óku mahino ai á e ikai ke mahino'i pe maa'usia á e me'a oku hoko he tafa'aki fetuu'taki. Koe tukui motu ko 'eni 'oku lolotonga ngaue'aki 'e kinautolu á e sevesi á e TCC mo e Digicel. 'E fe'auhi á e kautaha fo'ou ko eni moe TCC moe Digicel?

'E ngali fakapotopotoange 'o kapau koe vakai mai ha kautaha muli ia kenau talanoa mo e TCC/Digicel na'a lava ma'ama'a ange 'enau fetu'utaki.

 Tali he Kapineti á e aleapau ko eni moe Kacific?

Koe fehu'i leva ia pe naé fai 'e he Puleánga hano vakai'i mo 'analaiso á e aleapau ko 'eni ke sio ki he tafa'aki fakapa'anga, tafa'aki feauhi, tafa'aki malu mo e lahi ó e fiema'u satelaite ke lava matu'uaki á e uta (load) ka uesia á e Keipolo.

Na'e tali nai 'e he Kapineti á e aleapau ko' eni.? 'O kapau naé ikai, 'e kei totongi ai pe 'e he Puleánga á e me'a fakapa'anga 'i he aleapau ni?