Launga ‘a e kau ngāue fekau’aki mo e ‘Apiako ‘Unuaki ‘o Tonga Featured
Nuku'alofa, 7 'Epelei 2016. Kuo ma’u ‘a e fakamatala totonu 'e he ongoono ni fekau’aki mo hono launga’i ‘e he kau ngāue ‘a e ‘Apiako ‘Unuaki ‘o Tonga ‘a e founga ngāue mo hono fakalele ‘o e 'Apiako ni 'e 'Etuate Lavulavu mo hono hoa 'Akosita Lavulavu.
Ko e launga ko’eni na’e fakahoko ia ki he Poate ki Hono Fakamo’oni’i mo Fakamafai’i Ako Fakafonua ‘a Tonga (Tonga National Qualifications and Accreditation Board [TNQAB]) ‘e he ni’ihi ‘o e kau faiako ‘a e ‘Apiako ni pe.
Fakatatau ki he fakamatala ‘a e kau faiako na’a nau fakahoko ‘a e launga na’a nau pehe ‘oku fu’u faka’ofa hono takihala’i ‘o e fonua ‘o pehē tokua ko e ‘apiako lelei ‘eni pea ‘oku fakataumu’a ke tokoni’i ‘a e hako tupu ‘o e fonua mo e kakai masiva ka ko hono mo’oni ko e faka’alinga lelei ‘ata’atā pe ‘eni mo hono me’angāue’aki ‘a e si’i fānau ako ki he tanaki pa’anga mo e feinga faingamālie fakafo’ituitui.
Na’e a’u foki ‘i he’enau fakamatala ‘a ‘enau taumu’a ke tokoni ‘eni ki he fonua mo e kakai pea ‘oku nau faka’amu ke talanoa kiha taha tene malava ke fakahoko ha ngāue ke fakatonuonu fakalalo 'a e ngāue pango ni. Na’a nau matu’aki faka’amu ke ‘ilo ‘e he kau ma’u mafai, mo e kakai ‘o e fonua ‘a e me’a ‘oku hoko ‘i he ‘apiako ‘Unuaki ‘o Tonga he ‘oku nau tui ta’e toe veiveiua ko hono pa’usi’i mo’oni ‘eni ‘o e ako ‘i he fonua.
‘I ha fakamatala ‘a e taha ‘o e kau launga ki he ongoongo ni na’a ne fakahā ‘oku ‘ilo lelei ki he ngaahi ngāue ko’eni ‘a ‘Etuate Lavulavu mo ‘Akosita ‘a e katoa ‘o e kau ngāue ‘a e ‘Unuaki ‘o Tonga pea ‘oku ‘i ai mo e toko ni’ihi kuo nau fo’i mo lī taueli ‘i hono me’angāue’aki kinautolu pea iku ‘o ‘ikai kenau toe hoko atu ‘ena ngāue ‘i he ‘apiako ni. 'Oku kau heni 'a e kakai ako lelei mo taukei ka kuo nau fo'i pea nau 'alu tukukehe 'a e ni'i hi 'oku 'ikai kenau si'i lava ke lea.
Na’e toe fakahā foki ‘e he kau launga ni ‘oku ‘ikai ke mo’oni ‘a hono tala ‘oku toko 400 tupu ki he 500 ‘a e tokolahi ‘o e ‘Apiako ‘Unuaki ‘o Tonga he ‘oku fu’u tokosi’i fau pe ia pea ‘oku lēsisita pe ‘a e hingoa ‘o e fanau ako neongo kuo nau ‘osi nofo mo ‘ikai ōmai ki he ako ‘i he taumu’a ke ma’u ‘a e pa’anga tokoni ‘a e Pule’anga ‘a ia ‘oku a’u pe ‘o laukilu. 'I hono fakalea 'e taha 'oku lesisita tavale pe 'i he taumu'a kumi pa'anga.
‘Oku laukilu ‘a e pa’anga tokoni ‘oku ma’u mai mei he Pule’anga ‘i he founga loi mo kākā ‘oku ngāue’aki ‘e he ‘Apiako ni pea ‘oku taki pe ai ‘a ‘Etuate Lavulavu mo hono mali ko ‘Akosita Lavulavu. ‘Oku ‘ikai ke ‘ilo pe ‘oku ‘alu ‘a e pa’anga ko’eni ki fē he ‘oku palopalema ‘a e vahe ‘a e kau ngāue pea ‘oku ‘ikai ‘alu ‘a e tokoni ko’eni ki he ‘uhinga na’e ‘omai ai he ‘oku ‘ikai ke nga’unu ha me’a ia kimu’a ka koe fakangalingali pe. Kuo ‘osi a’u kiha taimi kuo nau kē mo ‘Etuate Lavulavu ko e ‘ikai kema’u ange ‘enau vahe.
Na’e kau ki he’enau launga ‘a e ‘ikai ke fu’u fai ha ako fēfē he ‘apiako ni tukukehe ange pē ‘a e ki’i kalasi ki he Tourism mo e Hospitality ‘oku lele pea ‘oku ōmai pe ‘a e tamaiki ‘o nofonoa’ia pe pea toki tanaki fakataha pe kinautolu ‘i hano fiema’u ke fakahoko ha fa’ahinga fatongia hange koe floorshow kumi pa'anga pea ke fakangalingali ki tu’a ‘oku fakahoko ha ako.
‘I he hoko atu ‘a e taha ‘o e kau launga ki he ongoongo ni na’a ne fakahā ai ‘oku te’eki ke sio ia ha tangata mohu faiva ko ‘Etuate Lavulavu. Ko e taimi pe ‘oku teu fai ange ai ha ‘a’ahi ‘a e TNQAB pe koha kakai ‘oku fie’ilo ki he ‘apiako ‘Unuaki ‘o Tonga pea ‘oku kole ange ‘e ‘Etuate Lavulavu ke ‘ai pe mu’a ‘a ‘enau talanoa mo e kau ‘a’ahi ke fakapotopoto ‘a ia ‘oku ‘uhinga ke ‘oua tenau lea fekau’aki moha me’a na’a ‘ilo ‘a e me’a ‘oku hoko he loto ‘Apiako.
Na’a ne hoko atu ki hono ‘ave ‘a e fanauako ki Vava’u ko e fokotu’u ai ‘a e ‘apiako ‘Unuaki ‘o Tonga ‘i he konga loto ‘o e ta’u 2014 ka na’e mahino ko e taumu’a pe ia ki he fili Fale Alea ‘o Novema 2014 pea ‘oku mahino pe ia he ‘oku ‘ikai toe hoko atu ‘a e ‘Apiako ia ‘i Vava’u he kuo tali hono ui pea kuo lava ‘a e taumu’a ‘a Lavulavu kene hū mai ‘o Fale Alea pea kuo ‘ilo lelei pe kiai ‘a e kakai ‘o Vava’u. Kaikehe kuo toe tuku ki tu’a ko 'ene fa'ahinga founga hange koia 'oku mau launga kiai.
Na’e kau foki ki he fakamatala ‘a e kau launga ki he feinga pa’anga na’e fakahoko ‘i Nu’usila hili ‘a e Afā ko Ian ‘i he kainga Ha’apai tokua ke fokotu’u ‘a e ‘Apiako ‘Unuaki ‘o Tonga ‘i Ha’apai pea talu ai mo e te’eki pē ka kuo tanaki ‘a e pa’anga lahi mei he kakai ‘o Ha’apai ‘i Nu’usila.
Na'e toe ma'u foki mo e fakamatala falala'anga mei he taha 'o e kau ngāue na'e fakahoko fatongia 'i he 'Apiako Martin Hautus 'i Nu'isila 'a ia 'oku nau fengaue'aki fakataha mo e 'Apiako 'Unuaki 'o Tonga 'oku ma'u 'e 'Akosita Lavulavu mo 'Etuate 'a pa'anga 'e 1500 NZD mei he tokotaha kotoa pea 'oku na 'ave sikolasipi ki he 'apiako ni 'i Nu'usila. 'Oku 'uhinga 'eni 'oku totongi 'e he fanau ko'eni 'enau ako palaiveiti pea 'oku to'o leva mei heni 'a e 'inasi ko'eni. 'I he taimi tatau ko e tokolahi 'o e fanau ko'eni koe si'i fanau fefine pea 'oku nau si'i fakapaea 'i Nu'usila 'i he sikolasipi 'oku tu'uaki ko'eni pea 'oku nau tou'a holo 'i he ngaahi Kalapu kava Tonga 'i 'Aokalani ke tokoni ki si'enau ako.
Na’e fai ‘a e fetu’utaki mo e Poate ki Hono Fakamo’oni’i mo Fakamafai’i Ako Fakafonua ‘a Tonga (Tonga National Qualifications and Accreditation Board [TNQAB]) fekau’aki mo e launga ni pea na’e fakahā ‘e he taha ‘o e kau ngāue ‘a e TNQAB ko e mo'oni na'e fakahoko ange 'a e launga ko'eni pea na'e lava ange pe 'a e toko tolu koe kau faiaako 'o fakahoko 'a e launga ni. Ko e 'uhinga 'oku 'ikai hoko atu ai 'enau ngaue he na’e ‘ikai ke fie fakamo’oni ha taha ‘o e kau launga ki ha fakamo’oni ke hoko atu ‘a e ngāue fekau’aki mo e kaveinga ni.
‘Oku mahino pe foki ki he ongoongo ni ‘oku ‘i ai ‘a e ni’ihi ‘oku nau muimui’i ‘a e kaveinga ni ‘i he ‘amanaki ‘e fakahoko leva ha ngāue fakalao kiai telia ‘a e hako tupu ‘o e fonua mo e pa’anga tukuhau ‘a e kakai kuo foaki ki he ‘Apiako ni.
24 comments
-
Kole atu kia Muna Nasilai ke 'oua 'e toe lele holo ke fakaloto'i e kau faiako na'a nau launga he koia pe na'e takimu'a hono launga'i 'a si'i 'Etuate mo Sita ki he TNQAB pea koia pe 'ena 'oku lele holo mo e tohi ko e kole fakamo'oni loi.
-
'Oku 'iai pe 'a e fakaleiti ko Lopeti Filo 'oku faiako ka 'oku lele 'ene kalasi moe fanga ki'i boy he ve'e lalo ifi. 'Oua tu'u ke ma'u ke malu'i e kolotau. L Filo
-
Ai mua kemou iloi ko Etuate pe ia oku Lopeti Filo ka ikai ko Etuate ko Sita. Pea oku kou tui au kiheene fakahalaki e talanoa a Puamau he tamani nae faiako i toileti kene iloi. Kaikehe hanga atu aa koe FiloEtuate kihe ngaahi tukuakii kehe oku mahinga ange ee
-
Tuku e kohu L.Filo he koe fakamatala tau'ataina pe ia 'a Puamau, 'oku 'ikai ko ha'ane lau atu 'a'ana kia koe. Ka 'oku hange 'oku ki'i tau atu ia ha fo'i neave ho'o fu'u kohu fefeka pehee ... mahalo pe na'a ko ha mo'oni e. Ko ho'o fiha 'oku ma'u meia Lavu ki ho'o ngaahi fo'i teifeni totoatu ko eni. 'A Lavu faitotonu na'a ngalo.
-
Io Filo neu talaange ki he taha nane fai mai e talanoa kapau nae sio tonu ke alu o lipooti. He kaneu siotonu osi tala ia eau. Koia Filo alu koe ki hoo ngaue koena ku mahuinga ange he kuo mei tuu e ta ia ho mafu he toki ilo e mealahi he ngaahi taalanga koeni ee.
-
E Puamau Leone, kou fakamalo au 'i ho'o 'omai 'a e tafa'aki ko eni keu lave'i, ko 'eku toki fanongo eni talu eku fakahoko fatongia 'i he apiako UTRI, kuo fakahoko ha ngaahi ulungaanga pehe ni 'i he toilet 'a e apiako, ko e lea mahino ia, pea 'i he'eku lave'i, ko ho'o fanongo talanoa, Ko 'eku fehu'i pe kia koe Puamau, neke si'i fale'i nai ki he tokotaha neke fanongo talanoa mei ai, koe ha ne 'ikai ke ne lipooti ai 'a e fo'i incident ko eni he taimi na'a ne 'ilo'i ai, kae longo pe, 'ikai nai ko 'ene poupou'i 'e ia 'a e anga fulikivanu ko eni? koe ha 'oku toki 'omai ai he taimi ni? koe ha ne 'ikai fai ai ha lipooti kimu'a? 'oku 'ikai keu feinga keu fakafekihi mo koe, ka 'oku ke 'omai ho'o fanongo 'o tuhu'i mai pea 'oku hange 'oku mau kavahia ai 'a e kau ngaue 'o ngali 'oku mau mata'ivalea 'i he me'a na'e hoko, ko e incident eni 'oku tau fanongo kotoa pe ai 'oku hoko he ngaahi ako'anga kolisi, koe ha 'oku address ai 'a e UTRI ka e tuku pe ngaahi ako kehe ia, 'e lelei ange 'a e under age enau fai 'a e pango ni, 'ihe UTRI 'oku ta'u fakalao ke nau fai pehe, 'i he anga ho'o fakalea na'e fai?
'Oku ou kole atu, ta nofo mu'a kihe kaveinga na'e ha 'i he article, koe me'a ia oku tau potalanoa ki ai, pea hange pe ko 'eku fakalea kimu'a, kapau na'ake palopalema mo 'Etu pe na'e hoko ha ngaahi palopalema lolotonga ho'o 'i UTRI etc. Ko e ha na'e 'ikai te ke veteki ai 'a e palopalema ni lolotonga ho'o 'iai, kae toki 'o hake ai he taimi ni? Na'ake 'osi address eni ki he kau faiako? kapaau 'oku 'ikai, kataki, ta foki pe ki he issue, he ko e me'a pe eni teu lava 'o tokoni atu ai, lolotonga 'eku ngaue 'i he apiako. Pea mou kataki aa, ko e ha ha'amou toe hoko atu, toki faka'osi mai aa kimoutolu, 'oku 'iai hoku fatongia 'oku toe fu'u mahu'inga ange ia he talanga'i 'o e me'a ko eni, keu 'alu au 'o fakahoko ia, pea kapau 'oku kei tala'a, koe ha koaa 'oku 'ikai teke lava ange pe ki 'apiako, ke tau talanoa mata ki he mata, kae lava ke 'oatu hangatonu 'a e ngaahi tali 'oku ke kei tala'a kiai, well everyone, duty calls, gotta run to my Tour Guiding class, ke hoko atu 'eku kalasi 'a ee 'oku ma'u ai ki'i fo'i ma 'a hoku famili. 'ofa atu ki he kau lavelave, moe kau polave, God bless you all! -
'Oku si'i mo'oni pe 'a Lopeti Filo ka ko e ngaahi mo'oni'i me'a eni 'oku toton u ke 'ai ke 'ilo 'e he kakai ko e equivalency 'o e ako 'oku fai 'i UTRU 'ko e form 4 'i he ngaahi kolisi pea ko e polokalama 'a Martin Hautus 'oku te'eki ke ma'u ha'anau laiseni mei he NZQA ke nau 'ave ki tu'a mei NZ 'enau polokalama. 'I he'ene pehe, 'oku malo kapau kuo 'iai ha taha kuo 'osi 'ene ako 'i Martin Hautus ka ko fe feitu'u tenau recognise ? Ko e pehe ko e 'oku holo e totongi he oatu mei UTRU ki Martin Hautus 'oku mo'oni ia ka 'oku faka'ofa e fanau ako Tonga 'oku nau 'i he 'api ako ni he 'oku nau hoko ko e kavenga 'a e ngaahi famili Tonga 'i NZ 'i he ngaahi feinga pa'anga ke fakakakato mo fua'aki 'enau ngaahi kavenga fakaako. Ko e ngaahi polokalama 'oku fai 'i Martin Hautus 'oku lava lelei pe ia 'o fai 'i he ako 'a e katolika 'i Tonga ni ('Ahopanilolo ?) 'i ha ki'i totongi ma'ama'a. Ko e tu'unga ko ia 'o Martin Hautus 'i NZ 'oku tatau pe mo UTRU 'i Tonga ko e ako pe 'a e ongo matu'a Ha'amoa 'oku lele pe mo fakafalala ki he ngaahi tokoni mei he Pule'anga 'ikai ke mahino ko fe 'oku sai ange 'i fe ?
-
Neu fanongo ne hoko e falesi'i (hufanga he fakatapu) oe Unuaki koe fale apele koula hange koe taimi koee. Nae tonu ke check moia he oku ne promote eia e immorality he Sosaieti.
-
'Oku ou fie fakaha atu pe 'i he 'etau felafoaki ko eni, 'oku 'ikai keu loi, pea 'oku ikai 'aupito keu feinga ke taukapo'i 'a 'Etuate, ka ko 'eku vahevahe atu pe 'e au 'a 'eku ngaahi 'ausia lolotonga 'eku ngaue 'i he ako'anga, koe ngaahi tukuaki'i ko ena 'oku mou lau mai fekau'aki mo Etuate, kou kole atu, palopalema ia 'a'au fakafo'ituitui, koe ako ia koe konga kehe ia, pea 'oku ou talaatu kapau 'oku mou pehe 'oku ikai ke fai ha ako, fakamolemole, me'a mai 'o sio kihe ngaahi lekooti 'o e palani lesoni, ngaahi results kuo tanaki mei he ngaahi assessment 'aia oku mau fengaue'aki mo e TNQAB ke accredit 'aki 'a e apiako, lolotonga eku comment atu ko eni, 'oku mau 'i heni moe kau ofisa 'e toko 3 'a e TNQAB i he taimi ke mau ngaue ki hono accredit emau polokalama ako, pea 'oku fua tautau eni mei he ngaahi lekooti te mau fakaha kiate kinautolu mei he taimi ne kamata mai ai 'a e ako 'i he ta'u 2016. Kapau leva 'oku tau pehe 'oku 'ikai ke fai ha ako, koe ha leva 'a'aku ia 'oku fai 'i he apiako ni? me'a ni teu vahe pe au ta'efai ha ngaue? tau nofo pe mu'a ki he issue 'oku tau talanga'i ka e 'oua 'e tukuaki'i mai 'a e 'ikai ke fai ha ako, he kou hela au he teuteu 'eku lesoni moe kalasi he monite ki he falaite, kapau nai 'oku ke ta'etui, 'eke ki he TNQAB koe ha kuo 'ikai ke tamate'i ai emau ki'i ako kapau ko e tukunga ia oku ikai lava ha kalasi pe ako. kou tuku atu pe au ke mou laulea mai, ka 'oku ou oatu pe e au mei he fuafatongia 'oku ou fakahoko 'i he taimi ni.
-
Malo 'aupito Lopeti Filo e vahevahe, ka 'oku mau 'osi 'ilo lelei a Lavu mo Sita mo 'ena ngaahi mafihunga kotoa, pea koe UTRI 'oku mau 'ilo lelei mo ia moe anga hono fakalele moe kau ako moe ngaahi polokalama ako loi etc etc. 'Oua toe mole ho taimi 'o'ou hono valivali mai e ki'i fakatata ko ena he 'oku fu'u fakaoli 'aupito ia.Toe fakaoli ange ho'o fakamatala mai ki he ngaahi polokalama ako Level 3 moe 4 'oku fai he UTRI, ke fai ia he taimi fe 'oku 'ikai fai ha ako he UTRI. Kae malo ho'o si'i taukapo'i mai a Lavu.