Tau'ataina mei he Popula Faka Politikale
Faka'eke'eke mo Dr. Viliami Uasike Latu
‘Oku ou fakamalo lahi ki he Nepituno Media ‘i he ma’u faingamalie ko’eni ke fakahoko atu ai ha fakalavelave ki he tu’unga ‘o e ngaahi fakahoko fatongia ma’a e Kapineti ‘a ‘Ene ‘Afio mo e Falealea ‘o Tonga ‘i he ta’u faka Falealea kuo tau situ’a kiai. Neongo ‘oku fele mo fafo ‘a e ngaahi me’a ‘oku tonu ke fai atu ai ha tasilisili ka teu lave atu pe ki ha konga si’i. ‘Oku ‘ikai foki ke puli ‘a e mo’oni ko’eni ko kimautolu ni kau ngaue faka politikale ‘i he fa’unga fo’ou ko’eni ‘oku tau fononga’ia mai ‘oku mau ha’u pe mo ‘alu ka ‘oku ‘ikai ke ‘uhinga ia ‘e tu’u ai ‘a e ngaue ‘a e Pule’anga mo e Fonua. ‘Oku maau malie pe foki ‘a e ngaahi palani ngaue ia ‘a e Pule’anga mo e Fonua ‘a ia ‘oku fakata’u hongofulu pea kuopau ke lele hokohoko pe ia neongo ‘a e fetongitongi ‘a e kau ‘Eikivaka pehe ki he kau kauvaka.
‘Oku mahu’inga foki ke ‘i ai ha visone ‘a e kau Minisita mo ha’anau palani ngaue ke tanaki pe foki ki he ngaahi palani kuo fokotu’u ‘e he Pule’anga ‘i he ‘ata falahi pea ‘oku kau lelei pe foki ia ki hono hiki ‘a e fua fatongia ‘a e ngaahi Potungaue ki ha tu’unga ‘oku toe ma’olunga ange ‘o hohoa tatau moe moe ngaahi ‘amanaki ‘a e kakai ‘o e fonua. Ko e fatongia faka Minisita mo faka Falealea ‘oku lahi hono ngaahi pole pea mohu fili ka kuopau kete matu’aki lototo’a mo fa’a kataki ke tali ‘a e ngaahi pole ko’eni neongo hono faingata’a. ‘Oku siofi foki ‘e he kakai ‘o e fonua kita makatu’unga ‘i he fatongia pea ko hono totonu pe foki ‘ona ia hange koe ngaahi angi ‘o e fa’unga faka temokalati pea lahi moe ngaahi fakaanga pehe ki he ngaahi tukuaki’i ‘e fai e fehangahangai moia neongo koe taimi lahi taha ‘oku ‘ikai ha makatu’unga pe mo’oni ai.
Kuo lava lelei atu ‘a e teemi ta’u ‘e fa ko’eni he ‘aho 31 ‘o Tisema 2014 pea kuo kamata ke ha fakafonua mo’unga mai ‘a e ngaahi ola ‘o e ngaue ‘a e Pule’anga kuo maliu atu neongo ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi ngaue lahi kuo pau ke tuku taimi ki ai ka ‘oku ‘ilonga ‘oku ‘i ai ‘a e fakalaka lahi ‘i he Fonua moe Pule’anga ‘i he kamata’anga ‘o e fa’unga fo’ou ‘oku tau nga‘unu kiai. Kuo lahi foki moe ngaahi fakalaka faka ‘ikonomika mo faka sosiale pea he’ikai ketau fakahingoa he kuo tokamea’i ‘e Hou’eiki pea laau’ilo kiai ‘a e kakai ‘o e fonua. ‘Oku ha mai foki ‘oku ‘i ai ‘a e tupu faka ‘ikonomika meimei peseti ‘e ua (2%) pea ‘oku tu’u faingamalie moe lepa ‘a e fonua ‘o mateuteu ki he hoko mai ‘a e Pule’anga fo’ou. Na'e ‘ova hake foki ‘a e tanaki tukuhau ‘aki ‘a e valu miliona (8 miliona) ‘i he taketi anga maheni ki he faka’osinga ‘o e ta’u 2014 pea koe faka’ilonga lelei ia ‘e malava ke ma’anu ‘a e vaka ‘o e Fonua pehe ki he Pule’anga ‘i he hoko mai ‘a e Pule’anga fo’ou ‘o ‘ikai hange koe hoko hake ‘a e Pule’anga lolotonga ki he fatongia ‘i he ta’u 2011 he na’e matu’aki faingata’a.
Kuo malava lelei ‘a e fetongi tu’unga mo Pule’anga pea ko e anga pe ia e faliunga ‘a e taimi ka ‘oku ‘i ai ‘a e ongo’i tau’ataina lahi ‘o hange kuo matafi atu ha loa ‘i he mahu’i atu ‘a e fatongia mamafa pea teu malava pe ke fakalea koe fo’i “popula faka politikale” ‘i he funga ‘o e fatongia ki he fonua moe kakai. Ko kimautolu ko’eni na’e hu mai ki he Kapineti ‘i he funga ‘o e fili ‘a e kakai moe ngaahi vahenga fili na’a mau hoko koe koloa ‘a e kakai pe koe papulika (public) pea ‘oku ‘uhinga pehe ‘a hono fakalea koe “popula faka politikale”. ‘Oku ‘uhinga lelei pe foki ‘eni he kuopau ke tauhi hoto fatongia ‘i he totonu mo e mo’oni neongo ‘oku ‘ikai ha taha ‘e haohaoa pea vahevahe mo e me’a ‘oku te ma’u ‘i he taimi lahi ma’a e kakai ‘oku te fakafofonga’i. ‘Oku makatu’unga pe foki ‘eni ‘i he ‘uhinga faka tauhi vaha’a pea ‘ikai ngata ai ‘oku ‘amanaki ‘a e kakai ‘oku te fakafofonga’i he meimei taimi kotoa koe konga ia hoto fatongia ke fua honau ngaahi mafasia’anga.
‘Oku ‘i ai ‘a e ‘amanaki lelei ‘e hoko atu ‘e he Pule’anga fo’ou ko’eni ‘oku ‘i he fohe ‘a e fakalele ‘o e fonua pea ‘oku ‘oatu fakataha ia moe talamonu mo e fakatauange ‘e hokohoko lelei atu pe hono faitokonia ‘e he Tamai Hevani ‘a e ki’i Fonua ‘oku tu’u ‘i ‘oseni. ‘Oku ‘ikai ha tu’atamaki pea ‘oku ‘i ai moe ‘amanaki lelei ‘e fai ‘osikiavelenga atu ai pe ‘a hono ‘alofi ‘o e vaka ‘o e Fonua telia ‘a e lelei ‘a e Tu’i, Hou’eiki mo hono Kakai. ‘Oku toe faingoua ange ‘a e nga’unu atu ko’eni he kuo ‘osi taukei’i ‘e he Fonua pehe ki he Pule’anga ‘a e fa’unga fo’ou ‘oku tau lalaka atu ai neongo ‘oku toe lahi pe ‘a e ngaahi me’a ke fakalelei’i. ‘Oku lahi pe foki ‘a e ngaahi ngaue ia ke fakahoko ‘i he hoko atu ko’eni pehe kiha ngaahi faingamalie ngaue ‘e lelei fakataautaha kiate au mo hoku famili ka he’ikai tuku ai ‘a e poupou ki he ngaahi ngaue ‘a e Pule’anga mo e Fonua pea ‘ikai ngata ai moe tokoni ‘i ha me’a teu ala lava ki he kakai ‘o e vahenga fili Vava’u 16 ne fai hono fakafofonga’i.
‘Oku ou fie ngalutuku ‘aki ‘a e faingamalie ko’eni ke ‘oatu ha fakamalo lahi mo e lotohounga’ia mo’oni ki he kakai ‘o e fonua ‘i he fengaue’aki vaofi ne tau fakahoko lolotonga e fakahoko fatongia ‘a e motu’a ni ‘i he Kapineti ‘a ‘Ene ‘Afio peau fua fatongia ai mei he Potungaue Polisi, Tamate Afi Mo e Pilisone pe he ki he Poungaue Fefakatau’aki, Takimamata, Mo e Ngaahi Ngaue ‘a e Kakai. ‘Oku lafolalo atu foki moe fakamalo lahi mo loto hounga’ia mo’oni mei he takele hoku loto mo hoku ki’i famili ki he kakai ‘o e Vahenga Fili Vava’u 16 ‘i he fengaue’aki na’a tau fakahoko mai ‘i he ta’u ‘e 4 kuo tau situ’a kiai. ‘Oku fakahoko fakataha atu ia moha kole fakamolemole kapau na’e ‘i ai ha to’o fatongia ne ‘ikai hohoa tatau mo ho’omou ‘amanaki he na’e ‘ikai tuku ha kihi’i lelei ka koe ‘osi’osinga malie pe ne fua’aki ‘a e fatongia.
Fakatauange ki he ‘Otua Mafimafi kene kei fai tapuekina kimoutolu he ta’u fo’ou ‘oku tau fononga’ia ni.
