"Me'a 'eni 'oku ui ko e Kaunoa mo e 'Ohonoa": Tohi Tali 'a Clive Edwards ki he Sekelitali Pule & Sekelitali Kapineti ^Featured

'Oku fekau'aki tonu 'eni mo e tohi tali 'a Langa'oi 'i he 'aho 18 Sepitema ki he tohi 'a Edwards kia 'Akilisi Pohiva 'i he 'aho 28 'Akosi 2015 'o fehu'ia 'a 'ene Palōmesi mo e Paati 'Otu Motu Anga'ofa kimu'a 'i he Fili Fale Alea 2014 'e holoki peseti 15 'a e totongi 'o e 'uhila mo e vai kapau tenau hoko 'o Pule'anga. 'Oku 'oatu ai pe heni moe tatau 'o e tohi 'a Langa'oi.

Palenitina Langa’oi
Sekelitali Pule & Sekelitali Ki he Kapineti
‘Ofisi Palemia
Nuku’alofa

Fine’eiki,

Tohi Ki a ‘Akilisi Pohiva ‘aho 28/8/2015 fekau'aki mo e Palōmesi 'a e Paati 'Otu Motu Anga'ofa kimu'a 'i he Fili Fale Alea 2014 'e holoki peseti 15 'a e totongi 'o e 'uhila mo e vai kapau tenau hoko 'o Pule'anga.

‘Oku ou faka’apa’apa mo fakahā heni kuou ma’u ho’o tohi ‘o e ‘aho 18 Sepitema 2015 pea ‘oku faka’ohovale kiate au ho’o fakahoko mai ‘a e tali na’e totonu ke fakahoko mai ‘e he Palēmia.

Ko ‘eku tohi na’e fakahoko kia Samuela ‘Akilisi Pohiva fekau'aki mo e Palōmesi 'a e Paati 'Otu Motu Anga'ofa kimu'a 'i he Fili Fale Alea 2014 'e holoki peseti 15 'a e totongi 'o e 'uhila mo e vai kapau tenau hoko 'o Pule'anga.

Na’a ku toe fakahoko atu foki ‘i he tohi koia ‘oku ‘i ai ‘a e fokotu’utu’u ‘oku sasala ‘e hilifaki ‘a e seniti ‘e 6 totongi tukuhau (levy) ki he kiliouate (kilowatt) kotoa pe ‘oku ngāue’aki ‘e he ngaahi ‘api nofo’anga koha tanaki pa’anga makehe ia ki he sipoti ‘a e Sipoti Saute Pasifiki ‘oku ‘amanaki fakahoko mai ki Tonga ni ‘i he 2019.

‘Oku mahino pē foki ko ‘eku tohi ki he Palēmia pea ke kataki pe kau fakahā atu ‘oku fakaofo kiate au ho’o tali mai ‘eku tohi lolotonga ia ‘oku ‘ikai ha’o kaunga kiai. ‘Oku ou toe fehu’ia pe kohai na’a ne fakamafai’i ko e keke fakamatala mai ‘a e ngaahi me’a hala ‘oku hā mai ‘i ho’o tohi.

‘Ikai ngata ai ‘oku ta’e faka’apa’apa ‘aupito ‘a e ‘ikai  keke fakahā mai pe kuo fekau’i ko e ‘eha taha keke fakahoko mai ha tali kiate au ‘o fakatatau mo e tu’unga fakapolofesinale mo e founga ngaue angamaheni ‘o tautautefito ki he ‘ofisi ma’olunga taha ‘i he Pule’anga. Fakamolemole pē kau ngaue’aki ha lea mahino he ko e me’a ‘eni ‘oku ui ko e kaunoa mo e ‘ohonoa.

Ko ho’o fakamatala ki he founga ‘e holoki ‘aki ‘a e totongi ‘uhila ‘oku mahino mai ‘oku fu’u si’isi’i pē ‘oku ‘ikai pē ha’o ‘ilo kiai.

Na’e ‘ikai ke ‘iai ha fakamatala ‘a ‘Akilisi Pohiva ‘e makatu’unga ‘a e holoki ‘a e totongi ‘uhila ‘i he ngaahi ‘uhinga ‘ikai mo’oni ‘oku ke ‘omai ‘i ho’o tohi. Na’a nau fakahā mahino lolotonga ‘enau kemipeini ‘oku fu’u mamafa ‘a e totongi ‘uhila mo e vai pea ko e me’a tenau fai ko e holoki ke tokoni ki he kakai ‘o e fonua ko e’uhi ‘oku faingata’a’ia ‘a si’i kakai tokua ‘i he fu’u mamafa ‘a e tu’unga totongi ‘uhila.

Ko e ngaahi poini ‘oku ke ‘omai ‘i ho’o tali ko e ngaahi founga tokua ia ‘e holoki ‘aki ‘a e totongi ‘uhila pea ‘oku ou pehē ‘oku heva atu ia ki he langilau mo e mohe misi pea ‘oku ikai ha’ane fekau’aki pea mo e mamafa ‘o e totongi ‘uhila. Ko ho’o ‘uluaki poini na’e fakalea ‘o pehe ni:

Fakalahi e ‘inivesi ki hono ngaue’aki ‘o e Ma’u’anga Ivi Fakafo’ou ke fakasi’isi’i ai ‘a e fakalalaki he ‘uhila tufaki ‘e he tisolo.

Kataki pe kau fakahā mahino atu ‘oku ‘ikai ke mahino pe ko e ‘uhinga ‘eni ki he hā? pea ka lau ‘eha taha ‘oku ‘ikai mahino hono ‘uhinga.

Ko e poini hono ua na’a ke fakalea ‘o pehe ni:

Fakalahi ‘a e ‘inivesi ki hono fakalelei’iange ‘o e ngaahi laine tufaki mo fakasi’isi’i ‘a e mole ‘a e ivi ‘uhila ‘i he taimi ‘oku lahi ai hono ngaue’aki (load loss)

Fakatokanga’i ange ka fakahoko ha ‘inivesi ‘a ia ko hono ‘omai ia ‘a e kakai kenau fakahū pa’anga ke fai’aki ‘a e ngaahi langa kae toki totongi fakafoki. Ko e pa’anga tokoni (Aid) pē ‘oku ‘ikai totongi fakafoki pē koha pa’anga ‘a e Pule’anga ‘oku fakahū fakahangatonu atu ke fakahoko’aki ‘a e ngāue koia.

Ko e mamafa ‘o e totongi ‘uhila ‘oku makatu’unga he me’a lalahi ‘e 2;

1.    Totongi e Tīsolo

2.    Ko e totongi hono fa’u (Production Cost) ‘a ia koe totongi ia ki he fakamole ‘a e Poate ‘Uhila (TPL) kenau lava ‘o fa’u ha ‘iuniti kilouate.

‘Oku tu’u mahino pe ‘a e totongi ‘o e tīsolo pea ko e founga lolotonga ‘oku angamaheni’aki ke fakasi’isi’i ‘a e fakamole kiai ko hono fokotu’u ‘a e ngaahi poloseki sola (Solar Projects). Ko e poloseki “Maama Mai” Solar Project ‘oku tu’u ‘i Popua na’e holoki ‘aki ‘a e lita ‘e 500,000 tupu ‘a e totongi tīsolo. Kuo toe huufi mo e poloseki sola “Mata ‘o e La’a” ‘i Vainī ka ‘oku ‘ikai ha holo ‘a e ‘uhila ‘o hangē ‘oku hikihiki pe ia ki ‘olunga.

Ko e Ma’u’anga Ivi Fakafo’ou (Renewable Energy) ‘oku ‘i ai ‘a e manavasi’i na’a faifai pea ‘osi ‘a Tonga ni kotoa he tu’u ai ‘a e ngaahi poloseki sola kae si’i hiki ‘a e kakai ‘o e fonua ‘o nofo mei tahi lolotonga ia ‘oku ‘ikai ‘i ai ha holo ia ‘i he totongi ‘uhila.

Ko e founga ‘e taha ko hono ngāue’aki ‘a e ivi mei he fefie mo e veve tutu (Biomass) ‘oku toe fehu’ia moia he ‘e ‘osi e fefie ia ‘o Tonga ni he tutu ‘uhila ka ‘e kei mamafa pe totongi ia ‘o e ‘uhila. Kapau tetau hiki ki he founga ko’eni pea tetau masiva ai pea ka tau ka hiki ki he malala ‘e ‘ikai ketau kei pa’anga’aki hono hū mai ‘o e malala.

Ko e me’a ‘e lava ke tokoni ki he fakasi’isi’i ‘o e totongi ‘uhila ko e fakasi’isi’i ‘a e fakamole ki hono fakalele ‘o e Poate ‘Uhila (TPL) ka ‘oku fakaloloma he kuo tau ‘alu kitautolu ki he ngaahi poloseki kehe ke toe tanaki mai ‘a e fakamole ia koia ki he konisiuma pe ko e kau totongi ‘uhila.

Ko e ngaahi me’a ko’eni na’e fakahā kia ‘Akilisi kimu’a he fili Fale Alea 2014 ka na’a nau kei tukupā pē tanau holoki ‘a e totongi ‘uhila mo e vai ‘aki ‘a e peseti ‘e 15.

‘Oku mahino mei heni pea ke toe kataki pē ‘oku ‘ikai ha’o ‘ilo ki hono ngāue’aki ‘o e ‘uhila. Ko e hā tetau kumi ai ha pa’anga ‘inivesi pea ’ai ha kakai kenau ōmai ‘o nō mei ai ha pa’anga ke fai ‘aki pea tau toe totongi fakafoki?. ‘I he taimi lolotonga ni ‘oku ‘iai ‘a e tokoni ‘a Nu’usila (New Zealand Aid) ‘oku fe’unga mo e pa’anga ‘e $25 miliona pea ‘oku vahe’i ‘a e Pa’anga ‘e $5 miliona ki he ta’u ki he fakalakalaka’i ‘a e ‘uhila ki he ngaahi kolo (Village Network Update).

Ko e me’a ‘eni ‘oku lolotonga fakahoko ‘a e ngāue kiai pea ko e ‘alu ‘eni ke ta’u ‘e 3 ka ko ’eku ma’u kiai na’e fakahū ‘a e pa’anga ko’eni ‘e he TPL ‘i muli ‘o ‘inivesi ai ‘a e konga kae ngāue’aki fakata’u ‘aki ‘a e pa’anga totongi ‘inasi ki he Pule’anga (Dividend) ke fua’aki ‘a e ngāue ‘oku ou fakamatala kiai.

Ko e ‘uhinga hono 3 ‘oku ke lave mai kiai ho’o tohi:

Fokotu’u atu ke ngaue’aki e founga tukuhau laine mo’ui (lifeline tariff).

Fakatokanga’i ange ko hono toe ‘omai ‘eni ‘a e totongi makehe (surcharge) ki he kakai totongi ‘uhila lolotonga ia ‘oku ‘i ai ‘a e tokoni mei muli ki hono fakalelei’i ‘a e laini.

Ko e ‘uhinga hono 4 ‘oku ke ‘omai:

Fakama’opo’opo ‘a e tafa’aki ‘a e Pule’anga ki he’ene aleapau Fengaue’aki mo e TPL ki he ta’u ‘e nima ka hoko ‘a ia ‘e hanga ai ‘e he Pule’anga ‘o vakavakai’i e ngaahi totongi ‘oku ‘oatu ki he kakai e fonua pea ‘e lava heni ha feinga ke fakasi’isi’i e ngaahi totongi ko’eni.

‘Oku kau ‘eni he tali fakavalevale pea ‘oku toe faka’ofa foki. ‘Oku ‘ikai ke mahino pe ko e tafa’aki fē ‘oku fakama’opo’opo he ‘oku lolotonga tu’u pē a e founga koia he taimi lolotonga. ‘I ho’o founga tali ko’eni kuo ke talamai ‘e fakahoko ‘eni he ta’u ‘e nima ka hoko mai.

‘I ho’o ngaahi fakamatala ‘oku hā ‘i ‘olunga ‘oku ‘i ai ‘a e masiva lea pea puipui ange he mo Hou’eiki ke fakahā kiate koe ‘a e founga ma’ulalo mo e ta’emahino ‘oku ke fakahoko mai ‘i ho’o tohi ke takihala’i ‘aki ‘a e kakai ‘o e fonua ki he me’a na’e fai ‘a e tukupā mo e fakapapau ‘e hoko ‘a ia ko e poini tefito ia ‘o ‘eku tohi ‘o e ‘aho 28 ‘o ‘Aokosi 2015.

Ko e palōmesi na’e fakahoko ko e fuofua me’a ia ‘e fakahoko kanau hoko hake ‘o Pule’anga pea ko’eni kuo ke fakahā mai ‘e ‘osi honau taimi mo ha ta’u nai ‘e 2 pea toki hoko. ‘Oku ui ‘eni koe fakatuputupulefanua hangē ko e fananga ma’a e fanau lolotonga ia ‘oku kehe ‘eni mei he me’a ‘oku lolotonga hoko.

‘Oku ou fakame’apango’ia ‘i he tu’unga ‘oku fakahoko’aki ‘a hono tali ‘a e hoha’a ‘o e kakai ‘o e fonua pea ‘oku hā mahino mai heni ki he motu’a ni ‘oku ‘i ai ‘a e ta’etoka’i ‘a hono ‘oatu ‘a e ngaahi kaveinga ‘oku kaungatonu mo e mo’ui ‘a e kakai. 

Ko e fatongia totonu pe ‘eni ke fakahoko atu hangē ko e tukupā kuou toutou feia ‘o tatau mo e tau’ataina faka-Temokalati ‘oku tu’uaki ka ‘oku ‘i ai ‘a e hoha’a lahi ki he founga ‘oku tali mai’aki ‘a e hoha’a ‘a e motu’a ni tautautefito ki he’ene hu’u mei he ‘ofisi ma’olunga taha ‘a e Pule’anga ko e ‘Ofisi ‘o e Palēmia.

Faka’apa’apa Atu,

William Clive Edwards