"Hange Ha Limu Tu'u ‘i ‘Au” Ki'i Vakai Faka'analaiso Ni'ihi Vahenga Niua 17 Ki He'enau Fakafofonga, Fe'ao Vakata ^Featured

‘Oku kau foki ‘a e fo’i nga’unu ko’eni ‘a e Fakafofonga ‘o e Ongo Niua he me’a ta’e’amanaekina ki Tonga ni katoa pea ‘oku fai hono fehu’ia ‘a e ngaahi makatu’unga. Ko e Fakafofonga foki ‘eni na’a ne tu’uma’u mo poupou ki he Pule’anga motu’a ‘ikai ngata ai ka na’a ne hoko pe foki koe memipa ‘o e Kapineti ‘i he Pule’anga ‘o Tu’ivakano. ‘I hono fakalea ‘e taha koe Fakafofonga ‘eni na’a ne tu’u tau’ataina pea na’e faingofua hono tala ‘a e feitu’u ‘e kau kiai makatu’unga ‘i hono natula mo e tu’unga ‘oku ‘i ai ‘a e ongo motu mama’o.

‘Oku fehu’ia lahi foki ‘a e ‘uhinga ne fili ai ‘a e tokotaha ni ke mavahe mei he tefito’i tui na’e nofo mai ai kae pehe ki he poupou ‘a e tokolahi taha ‘o e kainga mei he ongo motu mama’o ki he Fakafofonga ni. Ko Peau Haukinima foki ‘a e kanititeiti ‘a e Paati ‘Otu Motu Anga’ofa na’e fe’auhi mo Vakata pea na’e fu’u malie ‘a ‘ena fe’au’auhi ki he sea pe ‘e taha ma’ae Ongo Niua. Na’e toe mahulu atu foki ko hono ‘ohofi ta’emaloloo ‘e Peau Haukinima pea mo e nusipepa Kele’a ‘a e Fakafofonga ni fekau’aki mo e tukuaki’i ‘oku ne ngauehala’aki ‘a e pa’anga tokoni ki he ongo motu ‘o kau ai mo hono fehu’ia ‘a e founga mo e tu’unga falala’anga ‘o e Minisita ko’eni. Na’e toe ‘ohake foki ‘e ‘Akilisi Pohiva lolotonga ‘a e hopo lau’i kovi’i ne kau ki ai ‘a e Minisita ko’eni mo e konga ‘o e kau Minisita ‘i he Pule’anga motu’a mo e Kele’a mo Solomone Palu ‘i he 2013 ‘a hono fehu’ia ‘o e ‘imeili mei ha tangata mei Nu’usila ‘o fakaha ‘ene loto mamahi fekau’aki mo va fakalusa ‘a e Minisita ko’eni mo hono mali.

‘I he fakaofiofi mai ki hono fakahoko ‘o e fili Fale Alea ‘o e ‘aho 27 ‘o Novema 2014 na’e toe ‘ohake ‘e he mitia ‘o kau ai ‘a e Nusipepa Kele’a ‘a hono tukuaki’i ki he ngaue ta’etotonu ‘a e ‘Eiki Minisita ko’eni lolotonga ‘ene hoko koe Minisita ‘o e Potungaue ki he Ngaahi Pisinisi ‘a e Pule’anga (Publice Enterprises) pea na’e CEO foki ‘i he taimi tatau ‘a e Tokoni Palemia ‘o e ‘aho ni Siaosi Sovaleni. ‘Oku ma’u mo e fakamatala falala’anga na’e tu’utu’uni ‘e he Kapineti ‘o e Pule’anga motu’a ‘i he ngaahi mahina si’i ofi ki he fili ‘o e ‘aho 27 ‘o Novema 2014 ke fakahoko ha fakatotolo faka ‘atita ki he Minisita Fe’ao Vakata pehe ki he’ene CEO ‘o e taimi koia Siaosi Sovaleni fekau’aki mo hono ngauehala’aki ha pa’anga ‘a e Potungaue ki he Ngaahi Pisinisi ‘a e Pule’anga pehe ki he Ngaahi Poate. Na’e iku ‘o fakahu mai ai ha lipooti ki he Kapineti mei he ongo ‘atita na’e fili ‘e he Kapineti ke fakahoko ‘a e ngaue ko ‘eni ke fakamaloloo’i kinaua kae fakahoko ha ngaue ki he me’a ni. Na’e iku ‘o hoko ki he fili Falealea pea hoko mo e fetongi Pule’anga mo e te’eki ke fakakato ‘a e ngaue ko’eni.

‘Oku ‘i ai ‘a e hoha’a lahi heni pea ‘oku mahu’inga ai ke fai hano siofi lelei ke malava ke vakai atu ‘a e kakai ‘o e fonua ki he ngaahi puipuitu’a ‘a e fili ‘a honau kau taki ki ha fa’ahi tene ma’u ‘a e mafai pule ke fakalele ‘a e fonua. ‘I he tu’unga ‘oku ‘i ai ‘a e Fakafofonga ‘o e ongo Niua, ‘oku ha mahino mei ai ‘a e ‘ikai ha tefito’i tui (principle) ‘oku tu’u ai ka ‘oku tetetee pe ‘o hange ha “limu tu’u ‘i a’u” ‘o ngaue holo pe ‘i he angi ‘a e matangi. Na’e ‘i he Pule’anga motu’a ‘o kakato ‘a e ta’u ‘e 4 pea na’e ‘ikai ha taimi ‘e mama mai ai ki tu’a ‘oku ta’efiemalie ki hono fakalele ‘o e fonua. ‘Ikai ngata ai ka na’e ‘ikai pe ha taimi ‘e vaofi ai pea mo ‘Akilisi mo e Paati ‘Otu Motu Anga’ofa ‘o ha pe ia ‘i hono toutou ‘ohofi ia ‘e he Nusipepa Kele’a kae pehe ki he kau memipa ‘o e Paati ‘Otu Motu Anga’ofa. Ko e Fakafofonga foki ‘eni ‘oku te’eki ke malava ‘e he kakai ‘o e fonua ke tala lelei ‘ene tuha mo taau mo e fatongia faka Fale Alea he ‘oku tataataha pe ha’ane lea pe tipeiti ‘i Fale Alea ‘a ia ‘oku lahilahi tali hikinima pe ‘i he taimi paloti.

Ko e Minisita foki ‘eni na’a ne fokotu’u ‘a Siaosi Sovaleni ki he lakanga CEO ‘o e Potungaue Naahi Pisinisi ‘a e Pule’anga lolotonga ‘ene Minisita ‘i he Potungaue ko’eni. ‘Oku ‘ikai foki puli ‘i he tokolahi ‘a e vaofi ‘i he vaa ‘o e ongo tangata ni he na’a na ako fakataha pe he Ako Ma’olunga ‘o Tonga pea koe to’u ako foki. Ko Sovaleni na’e kapiteni ‘i honau ta’u pea koe me’a leva ‘oku fai ki ai ‘a e fifili ki hono malava ‘e Sovaleni ‘a ia na’e toki hu hake pe hili ‘a e fili ‘o e ‘aho 27 Novema pea na’e ‘i he malumalu ‘o Vakata ‘o taki kuikui ‘a e Tangata'eiki Minisita kena heke ‘o kau mo ‘Akilisi. Ko e ha nai na’e ‘ikai ke fakaongongo ai ‘a Sovaleni mo e toenga ‘o e kau Fakafofonga Tau’ataina kia Vakata he koia kuo ‘osi ‘i he Pule’anga mo taukei ai?. Ko e me’a ‘oku fai kiai ‘a e sio koe ‘ikai ha makatu’unga malohi (principle) ‘e tu’u ai ‘a e Fakafofonga ni mo Minisita foki ka ‘oku fakaongoongo pe kiha taha pe koha kulupu ke muimui kiai.

Kapau koe ‘uhinga ‘oku ‘atamai lelei ange mo taukei ange ‘a Sovaleni ‘iate ia pea ‘oku ne ‘ohake leva ‘e ia ‘a e fakakaukau ‘e malava pe ke pehe ‘e he ni’ihi na’e fakalele ‘e Sovaleni ‘a e Potungaue ki he Ngaahi Pisinisi ‘a e Pule’anga pea na’e fakaongoongo ‘a Vakata kiate ia. ‘I he tafa’aki ‘e taha, ‘oku ‘ilo nai ‘a Sovaleni ki ha ngaahi fakapulipuli ‘a e Minisita ‘oku makatu’unga ai ‘a ‘ene tali lelei ke muimui kia Sovaleni mo e ‘ene ‘asenita kene hoko koe Tokoni Palemia?. ‘Oku ‘i ai nai ha kaunga ‘a e fakatotolo na’e fakahoko kiate kinaua mo Sovaleni ‘e he Pule’anga motu’a mo e fokotu’u ke fakamaloloo’i kinaua ki he nga’unu kuo ne fakahoko?. Na’e ‘i ai nai ha felotoi mo ‘Akilisi pehe ki he Kele’a ke maloloo pe ta’ofi ‘a hono tuku mai ki tu’a ke ‘ilo ‘e he kakai ‘a e ngaahi ngaue hala mo ta’e fakamolale ‘oku tukuaki’i kinaua kiai?.

‘Oku fakatupu fifili he ko Fe’ao Vakata na’e malava pe ia kene hoko koha Minisita kapau na’e Pule’anga ‘a Samiu Vaipulu ‘o makatu’unga ‘i he ‘uhinga na’e kau ki he Kapineti ‘a e Pule’anga ‘o Tu’ivakano pea na’e mahino pe foki mei he toutou ‘a’ahi ‘a e Pule’anga motu’a ki he ongo motu mama’o ‘a e poupou ‘a e kainga ki ha Pule’anga ‘oku tu’u tau’ataina. ‘Oku ‘ohake foki mo e fakakaukau hange koia ‘o ha atu ‘i ‘olunga ‘a e malohi ‘o e fetauhi’aki ‘a e ngaahi va hange koe va faka ako, va faka famili, va faka ngaue. Kapau ‘oku ‘uhinga pehe pea ‘oku fehu’ia leva pe na’e ‘i ai nai ha va faingata’a ‘o ‘Akilisi mo Vakata ‘a ia ‘oku hoko ai ‘ene feinga ke tauhi vaha’a mo ‘Akilisi?.  Kapau leva koia pea ‘oku fu’u fakaoli ia ‘o fakatatau ki he ngaahi me’a ‘oku angamaheni kiai ‘a e kakai ‘o e fonua ‘i he ta’u ‘e 4 kuo hili. ‘Ikai koia pe ka ko hono toutou tapalasia tatau pe ‘i Fale Alea, Fakamaau’anga, pehe ki he mitia tautautefito ki he Kele’a ‘a si’i Fakafofonga Niua.

‘Oku hoko ‘a e ngaahi makatu’unga mo e ngaahi fehu’i ‘oku tuku atu ‘i ‘olunga kene toe fao’i atu ‘etau fakakaukau ke toe loloto ange he ‘oku mahu’inga lahi ke ‘ilo ‘a e kakai ‘o e fonua ki he ngaahi puipuitu’a ‘o e kakai ‘oku taku koe kakai kuo fili ke fakafofonga’i kinautolu. Ko e temokalati foki ‘oku taku koe pule ‘a e kakai pe koe pule ‘a e tokolahi pea koe konga hono uho koe ‘ata ki tu’a (transparency) mo e tali ui (accountability) ‘a ia ‘oku mahu’inga ai ‘a e ngaahi fekumi ko’eni ‘o ‘ikai koha fakaanga ka ko hono siofi pe ko hono ‘analaiso ‘a e ngaahi makatu’unga mo e ‘uhinga ‘oku hoko ai ‘a e ngaahi fetukuaki ko’eni ‘i he mafai moe natula ‘o e kau politikale he ‘e tokoni lahi pe ia ki he kakai ‘oku taku tokua ‘oku nau pule pe koe kakai.