MP Semisi Sika Ki he Minisitā Taki Mamata? Featured
Sione Akemeihakau Mokofisi
MP Semisi Sika Ki he Minisitā Taki Mamata?
Kōlomu: Totofa ‘o Nuku’alofa…Vol 3. No. 1. Fepueli 17, 2016
Fa’utohi ‘a Sione A. Mokofisi
‘Oku totonu ke fokifokihi mo fisifisi’i ‘a e kau teuteu faka-hoko minisitā ‘a e pule’anga fo’oú. ‘Oku ‘ikai ketau toe fie vālau ‘i ha ngaahi anga faka-fulikivanu na’a tau sio ai ‘ia 'Etuate Lavulavú. Faka-mole pa’anga lahi mo e kākā’i e ngaahi koloa ’a e Pule’angá ko e ngāue kākā ‘aki hono mafai (corruption).
Hangē ko e lau ‘a Abraham Lincoln: “Teke lava ‘o kākā’i e kakaí kotoa faka-taimi mo e ni’ihi ‘o e kakaí ‘i he taimi kotoa, ka ‘e ‘ikai teke lava ‘o kākā’i e kakaí faka-lūkufua ma’upē.” Ko ia kuo tau pāhia ‘i hono ‘omai e kau faka-fofonga kakai mei Fale Alea ta’e faka-papau’i, ko e kau pule kākā (con artists) kenau va’inga ‘aki ‘etau falalá ko e ‘ikai ketau fokifokihi mo fisifisi’i ke mahino ‘enau taukeí.
Kuo fuoloa e faka’amu ‘a MP Sēmisi Sika ke hoko ko e Minisitā Taki Mamata ‘i he ‘ene ngaahi fa’utohi mo hono faka-‘eke’eke ‘i he nusipepá. Pea ‘oku ‘i ai ‘ene taukei faka-pisinisi ‘i he mala’e taki mamatá. Pea tokolahi e kakai kuo nau vikiviki’i ‘a e tangatá ni, tautau-tefito ki he kakai ‘i homau Siasi Māmongá, mo e tamaiki sipoti ‘o hangē ko e ‘akapulu liikí.
Mālō ia, ka ‘oku totonu ke fai hotau fatongia ko e faka-papau’i. Hangē ko e lau ‘a Palesiteni Ronald Reagan ‘o ‘Ameliká: Falala’anga, ka e toe faka-papau’i pē (Trust, but verify).
FOUNGA KUMI KAPINETI ‘AMELIKÁ
Faka-tatau ange ‘a e fili kihe Kapineti ‘Ameliká mo e ‘etau foungá. Manatu na’e faka-tātā lahi ‘e Siaosi Tupou I ‘a e Konisitūtone ‘o e 1875 ki he Konisitūtone ‘Ameliká (va’a pule’anga ‘e tolu − va’a pule lahi, va’a fokotu’u lao; mo e va’a tauhi lao − māvahevahe ‘a honau ngaahi mafai; mo ‘enau lava ‘o tauhi e palanisi honau ngaahi mafaí ke ‘oua pule faka-leveleva (tynranny) ’a e va’a pe ‘e haha).
1. ‘I he ‘etau foungá lolotongá, ‘oku ma’u mafai ‘a e Kapineti kenau kau ‘i he Va’a Pule Lahí (Executive Branch), pea ‘oku nau toe me’a ‘i he Fale Aleá mo ‘enau pāloti ‘i he Va’a Fokotu’u Laó. ‘Oku fepakipaki honau mafaí (conflict of interest) ‘e ua. ‘Oku ‘ikai totonu kenau ma’u mafai ‘e ua he ‘oku nau “tauhi-‘Otua-‘e-ua.”
2. Ko ia ‘i he founga ‘Ameliká, ‘oku kumi pea faka-ongoonglele’i ‘e he Palesiteni ‘a e Kapineti mei tu’a Fale Alea, pea faka-papau’i ‘e he Fale Aleá. Ko e ma’u mafai ia ‘a e Fale Aleá mei he kakaí enau faka-papau’i ‘a e tokotaha ko iá ki he Kapinetí tu’unga ‘i hono taukei mo e maheni ngāue.
3. ‘I he ‘etau founga lolotongá, ‘oku fili atu pē ‘a e Fakafofonga Kakai ta’e taukei (hangē ko Lavulavu) pe maheni ngāue mei Fale Alea ke tataki ha potungāue. Tānaki ki ai mo ‘ene ma’u mafai ke me’a ‘i he va’a ‘o e Pule’angá ‘e ua, pea fa’ifa’iteliha aipē ia. Ko e pule faka-levelevá ia he ‘oku fu’u mālohi fau hono mafaí.
‘I he lau ‘a Aristotle: ‘E ‘ikai tetau fili ha kapiteni ‘o ha vaka ‘aki ‘etau hikinima’i faka-temokalati. Kuo pau ketau fili mei he kau kauvaka kuo nau ‘osi ako pea kuo nau pāte’i mo taukei ‘i he folau vaká.
FOKIFOKIHI ‘O SĒMISI SIKA
Pea ‘e fēfē leva ‘etau fokifokihi (vetting) ‘a Sēmisi Sika ko e tokotaha fe’unga ke hoko ko e Minisitā Taki Mamata?
1. Kuo pau ke tukuange ‘ene ngaahi pisinisi faka-taautahá. Na’e lāunga’i ‘e he kau Temokalatí ‘a Siaosi Tupou V, pea na’e loto fiemālie ‘a e Tama Tu’i ke fakatau atu ‘ene ngaahi pisinisí. ‘Oku ‘ikai ketau fiema’u e ngaahi palopalema na’e fai ‘e ‘Etuate Lavulavú ke toe hoko; ‘a e faka-poné; faka-fāmili; mo e tufa kākā’i e ngaahi faingamālié ki hono ngaahi mahení.
2. ‘E ‘ikai taau ke kau ‘a MP Sēmsi Sika ‘i he Kapinetí pea toe me’a ‘i Fale Alea. Kuo pau ke tukuange hono sea MP ‘i Fale Aleá pea toki faka-nofo ki he Kapineti ko e Minisitā Taki Mamatá.
3. Kuo ‘i ai e ngaahi lāunga ‘o kau ki he faka-pa’anga ‘o e ‘Akapulu Liiki na’e palesiteni ai ‘a Sēmisi Sika. Ko e mo’oni koā ‘a e ngaahi lāunga ni pe ‘ikai? Kuo pau ke faka-matala tāsilosilo mai ‘e MP Sika ke mahino ‘a e tāla’a ko ‘eni ‘oku hokó.
4. Kuo ‘i ai e ngaahi lāunga ‘a e kau mēmipa ‘o e Kolisi Tutuku Liahona/Sainehā ‘i hono ngāue ‘aki ‘o e pa’anga na’e tu’u ‘i he $4 miliona ‘i he ta’u 2009, ka kuo holo ki he $3 miliona ‘i he 2015. ‘Oku fiema’u ‘e he kau mēmipa tokolahi ke fai e fakamatala faka-pa’anga faka-‘auliliki lolotonga ‘ene palesitení.
Kuo tau ‘osi mamata ‘i he ‘ikai lava ‘e he founga motu’á ‘o ta’ofi ‘a e ngāue hala ‘aki ‘o e ngaahi mafai taki ‘i hotau pule’angá. ‘I he ‘etau feinga ke faka-temokalati ange hotau pule’angá, ‘oku totonu ketau ‘omai e ngaahi me’a faka-temokalati ‘oku ngāue ‘i māmaní kuo fua lelei ketau tu’umālie ai.
(Ko e fa’utohi taukei ‘a Sione A. Mokofisi ‘i he mītia Tongá mo ‘Amelika foki. Na’e ako ‘i Liahona High School, pea hoko ko e ‘ētita nusipepa ‘o e BYU-Hawaii, BS, Travel Industry Management Diploma, mo e lēsoni si’i ‘i he Mass Communication. Na’e hokoatu ko e faiongoongo mo e ‘ētita ‘i he ngaahi pulusi ‘i ‘Amelika Lahi. Kuo ne ma’u MBA mei he University of Phoenix, pea ‘oku talēkita English-Journalism mo e Business Management ‘i he Tonga International Academy. E-mail: This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.).
END
6 comments
-
MĀLŌ LAVINIA & TAMANOMUKA...Ko e tokotaha ma'u Ph.D. fo'oú na'e taukei ako 'i he ngaahi "theory" 'o 'ene mala'e akó. Pea kuo ne fa'u 'ene "doctoral dissertation" (thesis) ko 'ene fk-fepaki'i ha "theory" motu'a, pe ko 'ene fokotu'u 'ene "theory" fo'ou.
1) Ko e 'uhinga ia 'eku tu'uaki ko e "poto lautohi" pē 'a e Ph.D. 'o kapau 'oku te'eki ke ako hake mei lalo 'i he "real life situation," pe kuo ne ngāue ta'u lahi mo e kau taki 'i he lēvolo "micro-management."
2) Kuo 'osi ngāue nai 'a e tokotaha ma'u "Ph.D. economics" 'i ha pangikē, pe ko e kautaha fk-tupu pa'anga (investments), pe ko e Potungāue Pule'anga 'i he lēvolo "micro-economics"? He ko 'ene laka hake 'o ma'u Ph.D. pea Minisitā Pa'angá "macro-economics" kuo pau kuo 'osi taukei ia 'i he "micro-economics."
3) Fakatātā: Na'e 'omai 'e Tu'ivakanō 'a Dr. 'Ana Maui Taufe'ulungaki ko e Ph.D. ke Minisitā Ako (macro-management) kuo 'osi ngāue 'i he Potungāua Akó ta'u lahi fk-taha mo e kau puleako mo e kau faiako 'o ma'u ai 'ene taukei mo e kau ngāue 'i lēvolo 'i laló (micro-management).
4) Na'e fokotu'u pē 'e Palēmia 'Akilisi Pōhiva 'a 'Akilisi Pōhiva ke Minisitā Ako (macro-management) ta'e ma'u mata'itohi, pea ne te'eki ngāue fk-taha mo e kau puleako mo e kau faiakó ke ma'u maheni mo e taukei ngāue 'i he taki e kakai (micro-management).
5) Ko e me'a mahu'ingataha 'i hení ko e taukei mo e maheni ngāue moe kau ngāue mo hono taki e kau ngāué (people management), pea fk-'aonga'i 'ene akó ke ikuna'i 'a e vision mo e mission 'o e Potungāué.
6) 'Ikai ko e 'uhinga lahi 'o e moveuveu 'a e Potungāue Akó 'i he 'uluaki ta'u 'o Palēmia 'Akilsi Pōhiva (2015) ko e masiva ako, pea toe massive taukei ngāue?
7) Ko ia 'oku ou taukapo'i ko e lakanga minisitā ke 'omai mei he kau poto pāte'i mo e taukei ngāué mei tu'a Fale Aleá, ka e 'oua 'e fk-politiki'i 'a e kau minisitā ki he Kapinetí. Pea 'oku 'ikai totonu ke kei me'a ha minisitā 'oku Kapineti 'i Fale Alea; he ko e "conflict of interest" ia. -
Malo e polave. Fakamahamahalo atu pee ki he lave a Sione T Fifita. Oku ou tui oku ne uhinga ko e lakanga minisitaa 'e lakaange pe e leleiange tama ne toki osi mai mo ha'ane PhD i ha taha ta'ePhd kae ma'u e experience he fakalele pisinisi etc... koe'uhii ko e taha Minisitaa kuo pau ke ne mataotao he Macro level...I'm assuming he's talking more about macro-economics vs microeconomics koe'uhii ko e taha Minisitaa kuo pau ke ne sio ki he ekonomika fakalukufua e fonua pea mo e economic theories te ne fatu ai ene economic policies pea mo e direction ke lue ki ai ene potungauee...Ko e me'a ki he operational level pe fakalele e potungaue oku lava ke ne delegate e ia ki he CEO mo e ni'ihi i lalo....Pea ikai ngata aii ko e taha Minisita kuo pau ke toe 'ataa ene sio ki mamani 'ene vakai ki he global economics etc..pea ai ha'ane ilo ki he level e-commerce etc. Kapau oku tonu eku mahalo fekau'aki mo e lau a Sione T...ta oku ikai ko ha taha fe'unga a Misi Sika ka ko e leleiange ha taha he ongo sionee hange ko Sione T Fifita pee ko Sione Mokofisi he na'a ne toki osi train i muli ke na ha'u mo ha ngaahi fakakaukau fo'ou kae'oua ke fai ha background check fekau'aki mo ena work ethics ...ko ia koaa Sione Fifita
-
'Oku ou maalie'ia he talanga ko'eni pea 'oku ou fakamalo atu Sione T Fifita pehe foki kia Sione Mokofisi. 'Oku ou to'o loua pe ho'omo fakakaukau 'o fakatonuki koe'uhi he 'e ngaaue loua pe ia, pea mo kataki pe, kau 'oatu mo 'eku sio.
'I he taimi na'e fili ai pe 'e Tupou IV 'a e kau Minisita, na'e 'i ai e fa'ahinga ai na'e 'osi ngaue faka Pule'anga pea 'i ai e fa'ahinga te'eki ngaue Faka Pule'anga, ka na'e lava lelei pe 'a e ngaue ia. Na'e hoko pe me'a tatau ki he kamata mai a Siaosi V pea toki hoko ko eni e fili 'a e kakai.
Kamata mai koeni a e Pule'anga fili 'o e kakai, 'osi lava e fatongia o e kakai ko e fili mai honau fakafofonga. Ko e Palemia eni 'oku toe, pea kapau tene tuku kakato ki he 'Eiki ke tokoni mai kiate ia hano fili ha taha fe'unga, pea he'ikai ketau palopalema.
Ke mou manatu'i 'e kehekehe ma'u pe 'etau vakai mo 'etau fili mei he finangalo pea mo e fili tangata 'o 'etau Tamai 'oku 'i he Langi.
'Oku tonu leva pe ketau sio ki he taimi na'e fili ai pe e he Tu'i ha kau MInisita mo e fili koeni e he Palemia ene kau MInisita, tau fua tautau ko fe founga fili 'oku palopalema'ia lahi tahaa, pea tau feinga ke tau hiki mei ai. -
MĀLŌ SIONE T FIFITA...Kātaki pe ko e hā 'a e "Three-One principles"? Ko e fk-mahamahalo (hypothesis) ia 'a hai; pe ko e "theory" mo e "business model" 'a hai? 'Oku ke 'uhingá ko e Minisitā 'oku 'i he "senior management" pe ko e "executive level" 'a ia 'oku mā'olunga ia 'i he "operational level"? Mahino.
1. 'Oku ke tu'uaki ai ko e 'uhinga ia 'oku 'ikai ngāue fk-taha ai 'a e ngaahi potungāé ke hangē pe ha sino 'e tahá. Ka 'oku 'ikai teke lava 'e koe 'o poupou'i 'a e fo'i tu'uaki ko ia 'aki ha fakatātā, pe ko ho'o 'omai ha "theory" pe "business model" kuo 'osi fk-papau'i, ke solova 'aki 'a e palopalema 'oku ke sio ki aí.
'Oku founga ngāue kehekehe 'a e potungāue kotoa he 'oku kehekehe 'enau ngaahi taumu'á (goals). Ka 'i he lava lelei honau ngaahi fatongiá, 'o fakatatau ki he 'enau ngaahi "strategic plans" mo e "implementation", pea 'e 'asi kotoa 'oku nau faaitaha. 'Oku 'ikai fakalele tatau 'a e Potungāue Polisi mo e Potungāue 'Uhilá; 'oku kehekehe 'enau founga ngāué, ka 'oku nau taumu'a kotoa ki he poupou'i e fai-fatongia ki he fonuá.
2. Ko e hā 'a e "conceptual thinking"? Ko ho'o 'uhingá ko e "abstract thinking" pe ko e "theory knowledge" 'a ia 'oku 'ikai ha taukei ngāue? Ka ko e "conceptual thinking" 'oku ha'u pe mei he poto-lautohi mo e ako e ngaahi "theory"? 'Ikai ko e me'a ia 'oku ui ko e "poto lautohi" ka e 'ikai ha "poto ngāue"? Mahalo ko e palopalema ia 'oku fepaki ai 'a e kau Minisitā mo e kau CEOs.
3. Ko e "critical thinking" 'oku taau ia mo hono faka-anga'i pe fokifokihi 'e he tokotaha kotoa 'o ha tu'utu'uni 'oku 'omai mei 'olunga. 'Oku 'ikai ko ha "requirement" ia ki he taki mā'olungá; 'oku fiema'u ia ke poto he akó, pea anga-totonu mo fai totonu (ethical character) ke fie muimui 'a e kau ngāué ki he 'ene ngaahi visione mo 'ene ngaahi misiona (falala'anga).
4. 'Oku ke fk-'aonga'i e "micro-level" mo e "macrolevel" 'o 'uhinga ki he "micro-management" mo e "macro-management" pea 'oku mahino ia ki he tokotaha kotoa. Ka 'oku fiema'u ke 'uluaki poto 'a e Minisitā 'i he "micro-management" pea toki manga hake ki he "macro-management".
5. Ko e taukei 'a e Minisitā 'oku ha'u mei he 'ene ngāue hake mei lalo 'i he "operational level" fk-tatau ki ho'o fk-'uhingá. Pea a'u 'o CEO, pea toki maheni ngāue 'i he mala'e ko ia ke hoko ko e Minisitā, pe ko e "executive manager", "senior management," etc.
6. 'E 'ikai ha'u hangatonu pe ha tokotaha ako mo e Ph.D. 'o Minisitā te'eki ai ha'a ne maheni ngāue (work experience); tukukehe 'a e kau faiako palōfesa 'i he ngaahi kolosí. Na'a mo e kau toketā mo'ui leleí kuo pau kenau ngāue "internship" pea tenau toki hoko ko e kau toketā. -
Poupou atu Sione T Fifita...
-
Ko e fili minisita 'oku 'ikai 'uhinga ia ke 'omai pe ha taha 'oku taukei pisinisi he tafa'aki ko ia. Hala mama'o 'aupito ia. Ko e sio ia ko ia ko e sio ia 'aku e fakakaukau 'oku 'i he levolo 'aupito ia ki lalo fakangaue - operational level. 'Oku ikai ke ngaue eni ia 'a e minisitaa 'e fai. Ko e taha eni e 'uhinga tefito 'oku 'ikai malava lelei ai 'a e ngaahi potungaue 'a e pule'anga ke nau ngaue fakataha 'o hangee pe ha sino 'e taha, 'aki pe ha foi framework 'e taha, ki he foi kaveinga pe 'e taha (Three-One principles). 'Oku tokolahi e kau minisitaa ia 'oku nau ma'u 'enautolu e taukei mo e 'ilo lahi ka 'i he operational thinking level pe ia.
Ko e fatongia minisitaa kuopau ke masila pea ma'u ha taukei fe'unga 'i he conceptual thinking ka e malava ke ne sio ki he lelei fakalukufua, mo e lukuluku 'e ala fai 'e he 'ene potungaue ki he fo'i lelei fakalukufua ko ia, 'i he founga 'oku fetakinima mo e ngaahi tafa'aki kehe 'o 'oua e ngaue fakataautaha 'o hangee ko ia 'oku haa mai he taimi ni. 'Oku takitaha ngaue'i pe 'e he potungaue ia 'ene foi taumu'a ngaue 'o hangee na'e 'ikai ke fa'u mai 'enau taumu'a ngaue mei ha foi plan strategy pe 'e taha. 'Oku makatu'unga eni he oku ikai ma'u 'e he takii 'a e taukei pe pooto'i 'o e conceptual thinking.
Ko e taukei mo e pooto'i hono hoko ko e "critical thinking". Kuopau ke ma'u 'e he minisitaa 'a e fa'ahinga leevolo faka-fakakaukau ko eni ke ne malava 'o siofi faka'auliliki 'a e ngaahi tafa'aki kotoa 'e lelei pe 'e uesia 'i ha fa'ahinga faitu'utu'u ni pe policy ngaue te ne fakahoko 'i he 'ene potungaue.
Ko u 'ofeina 'e au e kakai 'oku nau teke ki he kapineti ha taha 'oku pisinisi taautaha. 'Oku mahu'inga ia ke ma'u 'e he tokotaha ko ia 'a e foi taukei mo e poto'i ngaue ko ia he levolo taautaha (microlevel), pea ke ne toe ma'u ha poto pe taukei he levolo fakalukufua (macrolevel) he ko hono fatongia he kapineti, 'oku lahiange ki he 'ene sio fakalukufua. Tukuange 'a e sio fakataautahaa (micro view) ia ke fai mai ia 'e he CEO mo e kau ngaue 'a e potungaue. Kae'oua e 'ai ke toe 'alu atu pe mo e minisitaa ia 'o sio faka-taautaha, pea toe sio fakataautaha mai mo e CEO ia mo e kau ngaue, ka e 'ika iha taha he levelo ki 'olunga ke ne fai e faka'uto'utaa 'aki e sio fakalukufua, pea toki fakafehokotaki ia mo e sio fakataautaha.
Ko ia ai, 'oku mahu'inga ke sio'i fakalelei pea fili ke tonu na'a nifi ee ka e nafa ee.