Ko Fe Kau Fale'i Makehe 'a e Palemia? ^Featured

Ko e fakalahi ‘o e patiseti vahe ke fakatokolahi ‘a e kau ngaue, ‘o kau ai ‘a e e vahe ‘a e kau Fale’i Makehe ‘a e Palemia.  Ko e kau Fale’i Makehe ko ‘eni ‘oku kau ki ai ‘a Viliami Taufa (‘a ia ne fakahu mai ‘ehe Palemia mei Nu’usila) mo Kalafi Moala ‘a ia ‘oku ne ma’u ‘a e Nusipepa Taimi ‘o Tonga.  

Ko e ongo tangata fale’i ko ‘eni ne te’eki kena ngaue he Pule’anga Tonga ha taimi, pea ‘ikai ke ‘ilo’i pe ko e ha hona poto makehe kena hoko ai ko e ongo Fale’i Makehe ma’a e Palemia tukukehe ‘ena fakatou tohi he nusipepa Kele’a mo e Taimi ‘o Tonga he meimei uike kotoa he ngaahi ta’u kuo maliu atu ‘o fakaanga’i ‘a e Pule’anga pea ko ‘eni kuo fakapale’i kinaua ‘e Palemia ‘Akilisi Pohiva ‘o fakahu molemole  pe kena vahe mei he pa’anga patiseti ‘a e pule’anga ‘o ‘ikai fou he ngaahi tu’utu’u ngaue (Recruitment Policy) ‘a e Kau Ngaue Faka-Pule’anga.  

‘Oku ‘i ai ‘a e talanoa ‘oku sasala holo ‘oku pita ‘ena vahe, neongo ne hu lalo uaea pe mo fakapone hona fakahu ki he Ngaue Fakapule’anga. Ko e me’a ‘oku fai ki ai ‘a e hoha’a pe ko e ha koaa ‘a e me’a ‘oku fai ‘e he ongo Fale’i Makehe ko ‘eni he kuo tuva ‘a e palopalema ku o fehangahangai mo e Palemia talu ‘a e kamata ‘a e pule’anga ‘i Sanuali, ‘o kau ai ‘a e ngaahi ‘isiu ko ‘eni:

(i)    kuo a’u ki he tohi tangi ‘e 9 mei he kakai ku o fakahu ki he Fale Alea he mahina pe ‘eni ‘e 5 ‘o e pule’anga
(ii)    ko e CEDAW
(iii)     ko e Lao Tanaki Pa’anga ki he Sipoti Pasifiki
(iv)    longoa’a he ngaahi faka’eke’eke (interview) ki he kau Ngaue Ma’olunga ‘a e Fakapule’anga
(v)    longoa’a he faka’eke’eke mo e Makasini Forbes
(vi)    ngaue’aki ‘a e lea “state visit” ki he Palemia hili koia koe Tui pe ‘oku tonu ke ngaue’aki ki ai ‘a e lea koia
(vii)    Lipooti ‘Atita ‘a ‘Uhila Liava’a ke kapusi ‘a e ongo minisita ‘e 2 mei he Kapineti
(viii)    Fokotu’u Kapineti ke faka’ilo ‘a e ongo ‘ofisa ngaue ma’olunga he Tonga Forests Products
(ix)    Langa ‘i Ha’apai
(x)    Tukuaki’i ‘e Kalafi ‘a Poasi Tei he Taimi ‘o Tonga lolotonga ko ia ko e Minisita ia ne fili ‘ehe Palemia
(xi)   Foaki 'etau ngaahi totonu fepuna'aki Fakalotofonua ki he 'Air Fiji pea tukuhifo mo e fuafatongia 'etau Kautaha Falalotofonua (Real Tonga)
(xii)   ‘Ikai mapule’i ‘a e founga ngaue ‘a Lavulavu, kau ai ‘ene tanu hala ‘ikai  ha pa’anga ‘i he Vote ‘a e Potungaue pea ‘ikai ke totongi ‘a e ngaahi mo’ua ki he kakai taautaha ni’ihi mo e pule’anga foki
(xiii)    Ngaahi tonounou faka’ulungaanga (protocol) ‘a e Palemia tautautefito ki he ‘a’ahi mai ‘a e kau Minisita ki Muli ‘a Nu’usila, ‘Aositelelia mo Fisi ,pea pehe ki he ngaahi folau ki muli ‘a e Palemia
(xiv)    Tala he mitia ‘e veteki ‘a e Ngaahi Poate ‘a e Ngaahi Pisinisi ‘a e Pule’anga ka e te’eki ke fai ha fakataha ‘e taha mo e Ngaahi Poate.

Ko e fe leva ‘a e ongo Fale’i Makehe ‘a e Palemia kuo hoko mata’a’a ai ‘a e ngaahi me’a ‘i ‘olunga?.  ‘Oku na lava nai ke fale’i Lelei ‘a e Palemia ‘I he ngaahi ‘isiu ‘oku ha ‘i ‘olunga? pe ko e oo pe ki he ngaue mo vahe ta’e fai ha fale’i?.  Pea kapau ne ‘i ai ha’ana fale’i, ngalingali ‘oku ‘ikai fanongo ki ai ‘a e Palemia ia ‘o kei fokotu’unga niu ai ‘a e palopalema?  Pe ‘oku fai pe ‘a e fale’i, ka ‘oku hala, ‘o muimui hala ai pe ki ai ‘a e Palemia?.

Ne toutou kole foki ‘a e Palemia ki he kau Fakafofonga ‘i he Fale Alea lolotonga ‘a e tipeiti’i ‘o e Patiseti ke tukuange ‘enau falala ki he Pule’anga, mo ‘oange ha nau faingamalie ke nau fakahoko ai ‘a e ngaahi me’a lahi he ta’u ko ‘eni ka hoko. Ko e pango ko e me’a ko e falala ‘oku ‘ikai ke kole’i, pea ‘e anga feefee kete falala atu ki he pule’anga kapau ko e fu’u lisi palopalema hange koia ‘oku ha ‘i ‘olunga ‘oku hange ha mo’unga ka e ‘ikai lava ke solova pe fakatonutonu fakalelei?.

Ne fai foki ‘e Kalafi ha tohi kovi ‘i he’ene ‘ohofi fakafo’ituitui ‘a e fefine Tonga Nu’usila ko Tina Brown ‘o a’u ki he’ene ‘a’au ‘a e fefine ni he ‘ene nusipepa (Taimi ‘o Tonga) ‘oku ‘atamai sesele, lolotonga koia ko e fefine Toketa Filosefa ‘eni pea faiako ‘univesiti.  Tatau ai pe pe ko e ha, ko e ngaahi lea ne ngaue’aki ‘e Kalafi ‘i he’ene lipooti he Taimi ‘o Tonga ‘oku ne fakama’ulalo’i mo’oni ‘a e tu’unga langilangi ‘o ha taha fale’i ki ha Palemia.  

‘Oku ne fakangali kovi’i ‘a e Palemia, ‘oku ne talamai ko e tu’unga ‘eni ‘o e fale’i ‘o e Palemia Tonga – ko e tangata anga ma’ulalo, anga ta’efaka’apa’apa, sio lalo, ‘ikai  fakama’uma’u mo fakapo’uli. To e ma’ulalo ange ko e tau lau ‘a e Taha Fale’i ‘a e Palemia mo e fefine.

Ko e me’a ‘oku toe fakatupu hoha’a ange he ‘oku ‘ikai lea mai ‘a e Palemia ki he me’a ni ‘o hange ‘oku ma’ama’a pe. Ka ko e lea koee ‘e fai mai ‘e he kakai ko e… “ko ho nau levelo pe ‘o kinautolu ‘ena”… he ko e meimei ta’u ‘eni ‘e 30 mo ‘enau ngaue’aki pe ‘a e lea ta’e faka’apa’apa tatau he Kele’a mo e Taimi ‘o Tonga, pea pehe ki he ngaahi fakataha’anga ‘a e temo.

Ko e pango pe he ‘oku uesia ai ‘a e ‘imisi ‘o e Pule’anga Tonga mo e Palemia pea mole noa’ia e kakava ‘o e kakai masiva ‘o e fonua hono totongi ‘a e vahe ‘a e kau fale’i ma’ulalo mo anga ta’e faka’apa’apa ko ‘eni.

Teu Toki Hoko ATu

Sio Mei he Tapa'i Laine