Si'isi'i ‘a e ‘Uha ‘i he Mahina ‘e 3 pe 6 ka hoko ‘i he ‘Otu Tonga. ^Featured

MAHU’INGA PE KE NGAUE FAKAPOTOPOTO ‘AKI ‘AE VAI ‘UHA
 
Fakamatala kihe El Niño  
Fakatatau kihe ngaahi fakamatala kuo tanaki moe ngaahi faka’ilonga ‘oku mahino mai ko e El Niño ‘oe 2015-16 kuo a’u ki he mālohi taha ‘i he ngaahi uike kuo hili. Koe mafana e tahi Pasifiki ‘oku ha mai ai koe El Niño ‘oku kau ia he ngaahi faha’i ta’u El Niño ‘e 3 malohi taha kuo hoko he ta’u ‘e 50 kuo hili. ‘Oku fakafuofua ‘e holoholo mamalie atu e malohi e El Niño  ‘i he ngahai mahina ka hoko ‘o foki ai pe ki he faha’I ta’u anga maheni fakafuofua kihe kuata hono ua ‘oe 2016, ka neongo ia ko hono ngaahi uesia ‘e kei hokohoko atu pe ia ki he ngaahi lau mahina hoko.
 
Ko e ha ‘a e El Niño?  
Ko e El Niño ko e fa’ahi ta’u ‘oku nga’unu ai ‘a e konga tahi mafana ‘oku anga maheni ke toka ma’u pe ki he tokelau ‘o Aositelelia ‘o kolosi he Pasifiki ‘o a’u ki ‘Amelika Tonga. Ko e nga’unu ‘a e konga tahi ko ’eni ‘oku ne hiki’i hake ai e mafana e tahi i he Pasifiki ‘o lahi hake ‘i he mafana angamaheni pea hoko ai e ngaahi liliu kihe natula angamaheni e ‘ea ‘i he ngaahi feitu’u lahi kau ai ‘a Tonga ni. Ko e El Niño ‘oku hoko fakanatula pe pea meimei ke hoko ‘i he ta’u 3 ki he 7 kotoa pe.
 
Ko e uesia ‘e he El Niño e ‘ea ‘o Tonga ni  
Ko e faha’i ta’u El Niño ‘oku ha’u ai moe ngaahi éa mokomoko ‘ihe taimi po’uli, sií ange áe úha ‘i he fahaí taú úha, Novema ki ‘Épeleli pea lahi ange moe faingamalie ke hoko ai ha ngaahi afaa ‘i he angamaheni.   Koe ngaahi ta’u El Niño koe taimi lelei ia kihe to ‘oe kumala moe ngaahi ngoue foha ‘oku lelei ange kihe éa mokomoko he taimi po’uli ka óku íkai ke lelei ia kihe ngaahi ngoue foha áia ‘oku fiemaú vai ange pe fakafalala kihe úha. Koe ngaahi ‘akau fua  moe Vanila ‘oku ha mai ‘oku nau fua lahi ange ‘i he faha’i ta’u El Niño. Koe maketi kihe valu ‘oku ‘ikai ke faá lelei ‘i he taimi koeni koeúhi koe mafana e tahi pea ‘oku lahi ange leva ‘ae ‘alu ‘ae ika ni meihe potu tahi ó Tonga.
 
Tuúnga lolotonga
Koe mafana taha e éa na é 33.9oC í he áho 24 ó Tisema í Niuafo’ou. Koe mokomoko taha ‘o e ‘ea na’e 17.1oC ‘i he ‘aho 10 ó Tisema ‘i Vava’u. Koe ‘uha ‘i Tisema na’e ma’olalo ‘i he ‘avalisi angamaheni ‘i he ‘otu Tonga.  Ko e ‘uha ne to he ongo Niua lolotonga e fononga mai ‘ae Saikolone Tuni ‘i Novema pea pehe kia Saikolone Ula ‘i Tisema na’e malava ai ke feau ai e nounou ‘i he vai kihe ongo motu ni.  

Ko e tu’unga e ‘uha ‘i he ‘otu Tonga
 
‘I he mahina e 3 kuo hili na’e maólalo áe úha í he angamaheni‘i he kotoa e ‘otu Tonga tukukehe pe ‘a Niuatoputapu ne ‘avalisi angamaheni e ‘uha ai.  Ko e fakafuofua kihe mahina é 3 kihe 6 ka hoko ‘e kei ma’olalo pe ‘i he angamaheni ‘ae ‘uha ‘ihe ‘otu Tonga. Koia ai ‘oku mahu’inga peke tanaki e vai ‘uha he taimi ‘oku ‘uha ai pea ngaue fakapotopoto’aki kihe inu pe tautau tefito ki motu.

 
Ko e ngaahi me’a leva ke fakahoko he mahina ‘e 3 ka hoko mai
 
Ko e fakafuofua ke si'isi'i ange ‘uha ‘i he ‘avalisi kihe mahina 'e 3 ka hoko pea lahi ange faingamalie ke hoko ha afaa 'i Tonga ni 'o makatu'unga 'i he fa'ahi ta'u El Niño malohi 'oku ne lolotonga uesia 'a e Pasifiki. Koe fale'i ki he kau Palani ngaue pea pehe ki he tokotaha kotoa ke fakahoko leva e ngaahi palani ngaue tokateu kiha la'ala'aa fuoloa, pea pehe kiha hoko ha ngaahi saikolone tau tefito ki he ngaahi Sekitoa tu’u lavea ngofua ki he feliuliuaki ‘a e ‘uha, mafana 'o 'ea mo e saikolone hange ko e Ngoue & Toutai (Malu ‘a e Me’atokoni), Mo’ui, Vai mo e Takimamata . ‘Oku ‘oatu foki mo e fale’i ki he kakai e Fonua kenau fengaue’aki vaofi mo e ngaahi fa’unga pule hange ko e Potungaue Ngoue mo e ‘Ofisi Tokangaekina ngaahi fakatamaki (NEMO) mo e ngaahi va'a fekau'aki kotoa 'a e Pule'anga mo ta'efakapule'anga kotoa pe kiha ngaahi fale’i fekau’aki mo e ngaahi ngaue ke fakahoko ke fakasi’isi’i ‘a e tu’u lavea ngofua ki he ngaahi nu'anu'a 'a e El Niño. Ko e ngaahi ngaue eni 'e ala fakahoko ke fakasi'isi'i 'ai e uesia 'a e El Niño
 
Fika     Ngaue 'e ala fakahoko he mahina 'e 3-6 ka hoko ke fakasi'isi'i e uesia 'ae El Nino
1     Ngaue fakapotopoto 'aki e vai. Ki he 'otu motu iiki ange ngaue'aki pe 'a e vai uha kihe inu pe
2     Fakapapau'i 'oku ma'a e fakahali ho fale pea mateuteu ke tanaki e vai 'uha kotoa 'e ala lava  
3     Tokanga lahi ki ho'o ngaue'aki 'a e afi ke fakasi'isi'i 'a e vela mo e vela vao  
4     'E malava ke holo e lahi 'o e ika ko e valu 'i hotau 'elia. Palani ki ha founga toutai kehe  
5     To 'a e ngaahi ngoue 'oku malohi 'i he la'aa  
6     Tokateu kiha afaa 'aki hao fakama'opo'opo ho 'api nofo'anga mo 'auhani e 'akau ofi atu  
7     Tokangaekina e monumanu kai mohuku pea fu'ifu'i fakafuofua pe ho'o ngoue  
8     Ngaue'aki e fakaveve ke ma'u pe hauhau e kelekele pea tokateu ki he ngaahi 'aho 'afu  
9     Fakapapau'i 'oku ke ma'u 'a e fakamatala'ea tu'o taha he 'aho pea pehe kihe fakamatala'ea taimi loloa 'I he kamata'anga 'o e mahina kotoa
 
Koe fakamatala El Niño hono hoko ‘e tuku atu ia ‘ihe ‘uluaki uike pe ofi kiai ‘o Fepueli 2016.

 Fetu’utaki mo ha toe Fakamatala

Ki ha toe fiemaú fakamatala fakaikiiki, fetuútaki kihe vaá Vakai Matangi a Tonga ‘I he Potungaue  Vakai Matangi, Maúánga Ivi, Fakamatala, Fakatamaki Fakanatula, ‘Atakai, Feliliuaki e ‘Ea moe Fetu’utaki, telefoni 35355. ‘E toe ma’u foki moe ngaahi fakamatala mei he www.met.gov.to .