Ivi lahi Siasí ke tokoni’i ‘a e Pule’anga he langa faka-sosiale mo faka’ikonomika ‘a e fonuá Featured
Ko e ni’ihi ‘o e kau taki lotu mo e kau fakafofonga mei he ngaahi siasi ‘i Tonga ni pehe ki he Palēmia mo e ni’ihi ‘o ‘ene kau Minisitā mei he Kapineti.
Nuku'alofa, 9 Ma'asi 2016. Na’e ui ‘e he Palēmia, Hon. Samuela ‘Akilisi Pohiva ‘a e fakataha ‘a e Pule’anga pea mo e Kau Taki Lotu ‘o e ngaahi Siasi ‘i Tonga ni ‘i he Fale Fakataha’anga Fa’oneluá ‘i he ‘aho Monite 7 ‘o Ma’asi 2016.
Na’e taumu’a ‘a e fakataha ni ke hokohoko atu ‘a e fepotalanoa’aki ‘a e Pule’anga mo e Kau Taki Lotu felave’i mo e ngaahi kaveinga ‘oku mahu’inga ke fakahoko ha tokanga makehe ki ai.
‘I he me’a talitali ‘a e Palēmia na’a ne fakamahino ‘a e mahu’inga’ia ‘a e Pule’anga ke tauhi mo fakamalohi’i ‘a hono vā fengaue’aki mo e Kau Taki Lotu. ‘Oku tui ‘a e Pule’anga ‘e malava ‘e he mafai mo e ivi ‘o e Siasi ‘i he taki lelei ‘a e Kau Taki Lotu ke tokoni’i ‘a e kakai ‘o e fonua mo e ngaahi palopalema ‘oku fekuki mo e fonua ‘i he ngaahi ‘aho ni. Na’a ne fakatātā’aki ‘a e tō nounou fakamolale hangē ko e kei hoko pe ‘a e vāvākovi ‘a e fanauako, fakautuutu ki he lahiange ‘a e faihia, ngaahi palopalema ki he mo’uilelei hangē ko e tupu fu’u sisino mo e toe lahi ange ‘a e ni’ihi ‘oku nau fokoutua he ngaahi mahaki ‘oku ‘ikai ke pipihi hangē ko e suka, toto ma’olunga mo e mahaki mafu.
Na’a ne tataki ‘a e tokanga ‘a e Kau Taki Lotu ki he hisitōlia, ki he tupu’anga ‘o e tō ‘a e ngaahi Pule’anga Faka-Tu’i lalahi ‘o mamani ‘i ‘Iulope ‘o hangē ko Pilitānia, Falanisē mo Lusia, ko e ‘unu ‘a e Siasi ke vāofi mo e Pule’anga. Na’e ‘ikai ke malava ‘a e feinga ko eni pea na’e fakamavahe’i leva e Pule’anga mei he Siasi he ‘oku na takitaha pe ‘a e fatongia ke fakahoko. Ka na’e fakamamafa’i ‘e he Palēmia ‘oku kehe ‘a Tonga ia. ‘I Tonga ni, ‘oku malava lelei ke ngāue vaofi ‘a e Pule’anga mo e Siasi pea malohi ai ‘a e fonua. ‘Ikai ko ia pe ka ‘oku fu’u fiema’u ke ngaue fakataha ‘a e Pule’anga mo e Siasi ke langa hake ‘a e fonua,he ‘oku ‘i ai ‘a e mafai mo e ivi ngaue ‘o e Siasi ke tokoni’i ‘a e Pule’anga ‘i he ngaahi tafa’aki kehe ange mei he lotu.
Ko e ngaahi kaveinga ngāue eni na’e tokanga ki ai ‘a e Palēmia:
1. Tu’unga Mo’ui Lelei:
Na’a ne me’a ko e kuonga ni ‘oku ‘alu ‘a e lotu mo e maama fakaako ki ‘olunga pea ‘oku totonu leva ke ‘alu mo e tu’unga mo’ui lelei ‘a e kakai ki ‘olunga ka ‘oku ‘ikai ke hoko ia. Na’a ne fakatātā’aki ‘a e holo e loloa ‘a e mo’ui ‘a e kakai (life expectancy) ‘a ia ko e kakai fefine ‘oku holo mei he ta’u 71 ki he ta’u 69 pea ko e kakai tangata ‘oku holo mei he ta’u 68/69 ki he ta’u 66. Na’a ne tui ‘e malava ke fengāue’aki ‘a e Pule’anga mo e Kau Taki Lotu ke toe mo’ui fuoloa ange ai ‘a e kakai. Na’a ne kole ai ke fai ha tokanga mo hano toe vakai’i ‘a e ngaahi talitali fakasiasi ke fakahoko ‘i ha founga fakapotopoto ‘e tokoni ki he mo’ui lelei ‘a e kakai.
2. Lao ki he Sapate
Fekau’aki mo e lao ‘o e Sapate, na’a ne fakahā ko e taha’i kaveinga faingata’a eni, he ‘oku tau feinga ke langa faka’ikonomika ‘a e Fonua, ka ‘i he taimi tatau ‘oku tau kei fiema’u pe ke tauhi ‘a e Sapate ke haohaoa. ‘Oku kei ava pē ‘a e ngaahi falemaa mo e ngaahi feitu’u tali’anga kakai folau’eve’eva(resorts), pea ‘oku faingata’a ke tapuni koe’uhi ‘oku ‘i ai ‘a e kakai muli ‘oku nau nofo ai, ka neongo ia ‘oku fai pē ngāue ki he palopalema ni, pea ‘e feinga pe ‘a e Pule’anga honau leleitaha ke ta’ota’ofi ‘a hono maumau’i ‘o e Sapate. Na’a ne toe kole ai ki he Kau Taki Lotu ke fai pe ha kole ki he kakai ke fakasi’isi’i pe ta’ofi ‘enau fakatau maa he Sapate pea mo hono ngaue’aki ‘o e ngaahi feitu’u ko eni.
Na’e fakamahino mei he Pule’anga ‘oku kei tu’u pe ‘a e Lao ‘o e Sapate, ka ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi mata vaivai he tafa’aki ki hono fusia’u e lao ni, pea ‘e fai pe ‘a e ngāue ki ai. Na’e toe fai e fakama’ala’ala fekau’aki mo e Lao fo’ou na’e fakahū atu ‘e he Pule’anga ki he Fale Alea ke vahe ‘a e ngāue Sapate ‘a e kau ngāue malu’i (security). Na’e me’a ‘a e Palēmia: “ ‘Oku kei tu’u pē a e faka’amu ‘a e Pule’anga ke kei hoko pe Sapate ko e ‘aho molumalu taha pe ia pea ke kei hoko pe ‘a Tonga ni ko e fonua malu mo faka’ofo’ofa.”
3. Tauhi ‘a Tonga ke ma’a mo faka’ofo’ofa
Na’e hoko atu aipē ‘a e Palēmia ‘ene kole, ke tokoni mai e Kau Taki Lotu ki he feinga ke tauhi ‘a Tonga ke ma’a mo faka’ofo’ofa he taimi kotoa pē, ‘aki ‘a e tokoni mai ‘a e ngaahi Siasi ki hono hiko ‘o e veve mo hono fakama’a ‘o e fonua.
‘I he ngaahi feme’a’aki ‘a e Kau Taki Lotu, na’e mahino ‘a ‘enau fiefia ke ngāue fakataha mo poupou ki he langa ngāue ‘a e Palēmia pea mo ‘enau faka’amu ke hokohoko atu ‘a e ngaahi fakataha mo e Pule’anga.
Na’e tali lelei ‘e he Kau Taki Lotu mo poupou kakato ‘e fakahoko ha’anau ngaahi ngaue ke tokoni’i mo ‘ohake ‘a e tu’unga mo’uilelei ‘a e kakai mo tauhi e faka’ofo’ofa ‘a e fonua ‘aki ‘a hono toe vakai’i ‘a e ngaahi ouau faka-siasi. Na’a nau kei tu’uma’u mo taukave’i ‘a e mahu’inga ke kei tauhi ‘a e Lao ‘o e Sapate ke tapu ‘o ta’engata. Ka na’a nau kole ki he Pule’anga ka ‘i ai ha fakalelei pe ko ha fokotu’utu’u liliu ki he Lao ‘o e Sapate pea ke ‘oange ha faingamalie ‘o e ngaahi Siasi ke fakahoko hono alea’i, fakakaukau’i pea mo ha’anau ngaue ki ai pea toki fakafoki mai ke aofangatuku ‘e he Pule’anga.
Na’e fokotu’u mai ‘e he Kau Taki Lotu ‘a e ngaahi kaveinga kehe ke fai ha tokanga ki ai ‘a e Pule’anga. Na’e kau heni hano toe siofi ha founga ke tokanga’i ‘aki ‘a e kau Tonga faihia ‘i muli ‘oku fakafoki mai he kuo nau fakapapau’i ‘oku nau hoko ko e kau fale’i ki he to’utupu mo e kau faihia ‘i Tonga ni ‘aki hono fakahinohino kinautolu ki he ngaahi founga fakaonopooni ‘o e ngaahi faihia. Ko e kaveinga ‘e taha ko e hoha’a ki he ngaahi fakalakalaka fakatekinolosia ‘i he ‘initaneti ‘o hangē ko e ngaahi sevesi ‘initaneti ‘oku tukuatu ‘e he ongo kautaha Fetu’utaki ‘i Tonga ni, he ‘oku ma’u faingofua heni ‘e he kakai ‘a e ngaahi polokalama ‘oku ‘ikai fe’unga mo taau mo e to’utupu, famili mo e sosaieti. Na’e fakahā mei he Pule’anga ‘oku lolotonga fai ‘a e ngaue ki he ongo kaveinga ni.
Na’e hā mahino ‘i he fakataha ni ko e ngaahi kaveinga ngaue na’e alea’i ‘oku mahu’inga tatau pe ki he Pule’anga pea mo e Siasi foki. Ko e ngaahi kaveinga ni ‘oku fakapatonu ki he mo’ui mo e tu’unga fakasosiale ‘o e fonua pea ka a’usia ‘a e faka’amu ke toe langa’i hake pea te tau a’usia ha Fonua mo’uilelei, faka’ofo’ofa mo malu foki.
Na’e fakahoko ai pē mo e fakamalō ‘a e Pule’anga ki he Kau Taki Lotu koe’uhi ko hono faka’atā ‘a e ngaahi fale ‘o e siasi, hangē ko e Siasi ‘o Sisū Kalaisi ‘o e Kau Ma’oni’oni ‘o e Ngaahi ‘Aho Kimui ni ke unga ki ai ‘a e ngaahi famili, pea mo e ngaahi tokoni kehe pe lolotonga ‘a e taimi na’e ‘ahia ai ‘e Saikolone Winston ‘a e ‘Otu Tonga.
Ko e ni’ihi ‘o e kau taki lotu mo e kau fakafofonga mei he ngaahi siasi ‘i Tonga ni pehe ki he Palēmia mo e ni’ihi ‘o ‘ene kau Minisitā mei he Kapineti.
-NGATA’ANGA-
Tuku atu mei he:‘Ofisi ‘o e Palēmia, Pule’anga Tonga, Nuku’alofa, Tonga.Tu’asila:Taufa’ahau Road, P.O. Box 62.Tel: (676) 24 644 Fax: (676) 23 888; Ngaahi Faka’eke’eke- Email: This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.
8 comments
-
Oua e Fiu kapau oku ke hau o usuusu heni ta ko koe pe ia oku ke mole taimi he usuusu heni. Ko kimautolu oku moleki pe homau taimi kemau tohi'i ha mea oku mooni. Ko ha me'a oku tuku ki tu'a koe fua ia oe ofa fonua mo'oni ikai hange ko e PM moe Kele'a koe fai e talanoa kotoa he loi ke fakataua au enau pepa mo ma'u'aki honau tuunga fakapolitikale he sosaieti.
-
Koe taha 'eni ia ha Visone Fisifisi mu'a 'oe Miliniume Fo'ou, pea kuo kamata hono teka'i mai ke fai ha talanoa kiai moe paepae kiai 'o Tanumaki, pea tau 'unu fktaha he ng ta'u 'oku hangamai 'o ngaue'aki kihe Lelei Fk-Lukufua ma'ae To'utangata 'o Tonga. 'Oku kei Tu'u pe 'ae Tala 'oe Fonua, 'HE'IKAI KE TUNU HAKE PE 'AE 'UNGA PEA KULA" pea 'oku pehee 'ae 'etau 'usuusu 'oku tau felongo'aki ai he paenga ni. pea 'oku takitaha tau'ata'ina pe ke fkha 'ene fkkaukau mo hono loto, ka koe me'a fkmaha 'IVI he'ete vakai atu kihe ng koloa 'oku a'auu mai 'ihe'etau ha'ofanga ni.
Koe Tangata Lelei , 'oku fisimai ki tu'a ha koloa lelei 'oku fo'aki hono lotooo..........
Hange pe koe Talanoa 'ae Punake......
Lau pe he Palofisai,
Toki 'Olive 'e 'ua,
Pule'anga moe Siasi,
Kae Malohi ha Fonua
Hota Monuu
'Eta ma'u ha Hau kaukaua
Koe Visone kuo kamata, koe sio loloa kihe to'u Tangata ka hoko mai mo 'enau ng Fanau. 'Oku 'ikai ke Puli 'ae Ivi Lahi 'ae Siasi he tapa kotoa 'oe Mo'ui Lotolu, ka koe Motolo ko'eni koe 'ulu'aki 'eni. pea 'oku totonu ke ngau'ei 'ehe Ha'a Tangata 'oe 'Aho ni koe'uhi koe Kaha'uuu.
Tama Tonga , tu'u 'o ngaue
Ho Koloa ke fkmanuu,
Lotu kihe 'Eiki ma'u pe
Ke ne poupou kihe Lotu
'O malu'i,
'O Malu'i 'a Tupou.
'Oku 'oatu 'ae 'ofa kihe kau pakipaki kotoa 'oku nau fk-koloa 'ae paenga ni, pea tau hanga a 'o ngaue'i hotau Fonua lolotonga 'etau kei Mo'ui. -
'Oku 'ikai pe tama ke tuku e fakaoli moe ngalivale 'ae PM ko eni. 'Osi atu e 'ene 'ohokui holo he passipooti moe tufi veve tu'umaumau kae lele hake eni 'o 'ohonoa atu he kau Takilotu lolotonga ia 'oku maau pe mo lelei 'enau ngaue 'a nautolu.
Pea ko 'atunga kuo lau hisitolia loi atu kae kata e Katinale ia he kuo 'osi e hisitolia 'o mamani he'ene vakili. Pea mou kataki pe Mokosifi moe kau tama koee na'e 'ikai ke edit 'ehe 'ofisi palemia e fo'i presss release ko ena he na'e 'ikai si'i a'u moe ako ia 'a PA Po'oi kihe hisitolia 'oe ha'a tu'i 'i 'Iulope. Mou fakatokanga'i koe ngaahi press release mei PMO ko PA Po'oi pe 'oku ne teuteu 'o tukuange mai. -
MĀLŌ "LATŪ FILI" MO "TAUSALA"...Ko e feinga kākā eni 'a e Palēmiá; ke hanganoa ai e kau taki lotú; pea mo e kakaí. Pehē koā ko e feinga lelei ke 'unu'unu ofi mai 'a e Lotú ki he Pule'angá:
1) Ko e masiva 'ilo hisitōlia faka-mā mo'oni eni 'a e Palēmiá. 'Ilonga ai 'a e ma'ulalo 'ene akó, pea 'oku faka-mā e fakamatala ko e Minisitā Akó.
2) Ko e pule'anga faka-tu'i 'o Lūsiá na'e liukava'i 'e he kau Kominiusí (Bolshevik Revolution). Na'e tokolahi e poupu'i 'o tu'i Tsar Nicholas II, ka na'e mālohiange 'a hono faka-'auha kinautolu 'e he kau Kominiusí. Na'e 'ikai kau 'i heni 'a e "Russian Orthodox Church" he na'e tāmate'i kinautolu ko 'enau poupou ki he Tsar Nicholas II.
3) Kātaki Palēmia Pōhiva 'oku kei tu'uloa pe 'a e Pule'anga Tu'i 'o Pilitāniá. 'Oku kei pule faka-tu'i ki ai 'a NZ mo Aositelelia. Ka na'e 'ikai fie faka-tātā ki ai 'a Siaosi Tupou I, he 'oku 'ikai ha mafai 'o e Tu'i Pilitāniá. Ko ia na'e 'omi ai 'a e konga 'o e Konisitūtone 'Ameliká 'o faka-tātā ki ai 'a e Konisitūne Tongá.
4) Na'e liukava'i 'a King Louis XVI moe Queen Maria Antoinette (1793) 'e he kau fiema'u mafai 'o e "French Revolution ." Na'e fakafoki mai 'a Louis XVIII 'i he fake-ngata 'o e Pule fk-'Emipaea 'a Napoleon (1814).
5) Na'e liukava'i 'a Queen Lili'uokalani 'o e Pule'anga Tu'i Hawaii 'e he kau papālangi pisinisi 'Amelika (1893) mo e kau faifekau papālangi. Na'e sītu'a 'a e kau pālangí mo e kau faifekaú 'i hono puke pōpula 'o Queen Lili'uokalaní, 'o paea ai si'i kakai 'o Hawaii.
6) Kau Taki Lotu 'o Tonga; mou 'ofa mai ko e feinga atu ena ke mou poupou mai ki he Palēmiá 'i hano fai e "Vote of No Confidence" 'i Suné. Na'e faka-tanga'i 'e Siaosi Tupou I mo Misi Peka 'a e Siasi Uēsilianá ko e 'uhinga faka-politikale.
7) Mou manatu'i kau Taki Lotu 'o Tonga, na'e 'ikai fie fanongo atu 'a e Palēmia mo e Kapineti pea nau lele 'o faka-mo'oni 'i he Talite CEDAW. Tenau fai ma'upē 'a e ngaahi me'a 'oku faingofua faka-Politikale ka 'oku 'ikai ko ha me'a 'oku totonu fk-lao, pea mo angatonu, pea mo angama'a. -
Tau ki'i sio ki he fo'i konga lea koena a e PM:
"Na’a ne tataki ‘a e tokanga ‘a e Kau Taki Lotu ki he hisitōlia, ki he tupu’anga ‘o e tō ‘a e ngaahi Pule’anga Faka-Tu’i lalahi ‘o mamani ‘i ‘Iulope ‘o hangē ko Pilitānia, Falanisē mo Lusia, ko e ‘unu ‘a e Siasi ke vāofi mo e Pule’anga. Na’e ‘ikai ke malava ‘a e feinga ko eni pea na’e fakamavahe’i leva e Pule’anga mei he Siasi he ‘oku na takitaha pe ‘a e fatongia ke fakahoko".
'Oku ou ki'i taalafili he 'oku 'ikai ko e 'uhinga eni ia na'e holofa ai e ngaahi Pule'anga Faka Tu'i. Ko e holofa ia ko e fiema'u MAFAI 'a e kakai ne nau tukuhifo e Ha'a Tu'i.
'Oku fiema'u e kau Taki Lotu kenau lotua e laumalie o e kakai he ka mo'ui honau Laumalie tenau 'ilo e me'a ke fai mo e me'a ke tuku. Talamai ketau fuofua kumi ki he Pule'anga 'o Sihova kae toki fakakakato kitautolu. -
Ko e taimi eni 'oku tui kili'i lami ai e PM.
'Ai e kakai lotu kenau fktaha kae 'aakitu'a mai mei mui e toki
'Ikai toe kehekehe ena mo e hiko veve. Ko e 'ai pe ke hanganoa ai e kakai he fu'u fokotu'unga me'a koee kune fkkaukau'i -
Ko e fiefia 'a'aku he'eku vakai ki he fanongo pe na'e 'i ai e fakataha pehe ni na'e fakahoko pea ko e toki a'usia eni e fakaikiiki e ngaahi me'a na'e fai kiai e fakataha, 'oku hange 'oku mama'o ia mei he ngaahi me'a 'oku tonu ke fai kiai e sio.
Kou manatui ki he To Folofola 'a Siaosi V hono tali ke fai 'a e liliu na'a ne folofola ko e temokalati oku iai hono ngaahi pole, pea ko e kau Taki Lotu kenau lotua e Laumalie 'o e Kakai.
Kapau leva te tau ta'utu 'o ki'i fakakaukau o sio loloto atu, ko e palopalema koeni 'oku tau fekuki moia ko e masiva 'o e Laumalie he kuo hiki 'etau tokanga mei he langa o e Pule'anga 'o Kalaisi, ki he langa 'o e matelie pea 'oku 'asi pe ia 'i he feitu'u kotoa.
1. Ko e Tu'unga Mo'ui lelei - oku tupu pe ia mei he kakai, he oku nau ma'u e laumalie 'o e tau'ataina vale ki he'enau kai, he kapau tenau fakaongoongo ki he laumalie kene tataki kinautolu ki he me'a mo'ui lelei kenau 'inasi ai, he 'ikai ke 'iai ha palopalema ia.
2. Lao o e Sapate - 'oku faka'ii'ii e Pule'anga, 'oku nau fakahoohooloto ki he kau pisinisi mo e kakai mo 'enau fiema'u, ka e 'ikai kenau fakatokanga'i koeha e finangalo o e Otua. Ko e 7 o e aho ke ne maloloo ai, pea ko kitautolu ko ene kakai ko e aho ketau fakafeta'i kiate IA mo Fakamalo ki hoo Huafa. Osi tohi moia i he fono ... koeha oku kei faka'ataa ai ketau maumau'i?
3. Tauhi 'a Tonga ke Faka'ofo'ofa - ko e me'a mahu'inga eni, ka 'oku toe mahu'inga ange ke tauhi hotau loto ke ma'a ke fie 'Afio ai hotau Fakamo'ui ko Sisu Kalaisi. He'ikai fie 'Afio 'a Sisu 'i ha loto 'oku kovi, taaufehi'a, ta'e'ofa mo ta'efaka'apa'apa.
Kaikehe, tau sio atu leva 'oku tau palopalema koe'uhi ko'etau fakafiemaalie'i hotau kakano, Kataki kamou vakai ka Kaletia 5:19-21.Pea ko e ngaahi laumalie kovi ia 'oku tau fihia kiai, pea 'e tau'i 'aki pe 'a e Laumalie 'o e Lotu, talamai e Paula ketau Gata heni kae hoko atu a Kalaisi, Efeso 6:10-18.
Ko hotau fakahinohino ena mei he Tohi Tapu pe, uki 'a e Lotua e Laumalie 'o e kakai kenau feinga ki he Pule'anga 'o e 'Otua 'oku 'ikai ko e langa 'o e 'Ekonomika he ko e matelie ia pea ko e 'auha 'anga. -
Ka fetai'aki 'ae 'ONGO 'OLIVE 'e ua, Pule'anga moe Siasi. "E Malohi e Fonua.. Koe hala fononf ia ke "Unu'aki 'o Tonga ki hono Kaha'uuu. Fkfeta'i 'Eiki he Huluhulu 'ae Hala Fononga ki homau ki'i Fonua Vaivai mo Masiva he me'a kotoa pe!!!!!!!!!!!!!!