Fakamahino mei he Fale Alea 'uhinga 'oku 'ikai lele ai ^Featured

'Oku lolotonga toloi fanongonongo pē ‘a e Fale Alea ‘o Tongá 'o talu mei he fakataha na'e fakahoko 'i he 'aho 13 Sanuali 2022. ‘Oku ‘uhinga eni ‘oku 'ikai ke tāpuni 'a e Fale Alea, ka ko e toloi fanongonongo pē, pea 'oku malava pē ke ui ha fakataha 'a e Fale Alea 'i he lolotonga ni 'okapau 'e fiema'u.

Na'e ‘osi fakahū mai 'a e tohi kole mei he Hou'eiki Fakafofonga Fale Alea 'e toko fā 'a ia 'oku 'ikai kenau mēmipa 'i he Kapineti fekau’aki mo e kaveinga ni. Ko e tohi 'o e 'aho 8 'o Fepueli 2022 ki he 'Eiki Sea Le'ole'o 'o e Fale Aleá, ko 'enau kole ke ui ha fakataha 'a e Fale Aleá ke fakahoko ‘enau fakafehu’i ki he Pule’anga 'i he ngaahi me'a ne nau tokanga ki ai fekau'aki mo e ongo kaveinga lalahi 'e ua, 'a ia ko e COVID19 pea mo e fakatamaki ko ia 'o e mapuna 'a e mo'ungaafi Hunga Tonga Hunga Ha'apai mo e sunamí.

Na'e 'ikai tali 'enau kole ke ui ha fakataha 'a e Fale Aleá, ka na'e kole ange ki he Hou'eiki Memipá ni ko e fakapotopoto taha 'i he lolotonga 'a e taimi fakataputapui 'o e 'aho ko iá ke fakahoko pē ha fakataha 'a e Komiti Tu'uma'u 'a e Fale Alea ki he Ngaahi Me'a Fakasosiale ke fai ai 'a e feme'a'aki 'a e Hou'eiki Mēmipa 'i he ngaahi kaveinga mahu'ingá ni, peá ke fakaafe'i mai ki he fakatahá 'a e 'Eiki Palemiá mo e Hou'eiki Minisita 'oku fekau'aki 'enau ngaahi potungaué mo e ongo kaveingá ni.

Na'e fakahoko atu 'a e tali ko 'ení ki he Hou'eiki Fakafofongá 'i he tohi 'o e 'aho 8 'o Fepueli 2022. Na'e 'osi fakahoko ai pē 'a e fakataha 'a e Komiti Sosiale 'i he 'aho 10 Fepueli 2022. Ko e Kōmiti Tu’uma’u foki eni ‘a e Fale Aleá ‘oku nau tokangaekina ‘a e ngaahi kaveinga fekau’aki tonu mo e mo’ui ‘a e kakaí.

Ko e ngaahi 'uhinga eni ne makatu'unga ai 'a e tu'utu'uni ke 'oua 'e ui ha fakataha 'a e Fale Aleá 'o hangē ko e kole ne 'omai mei he Hou'eiki Fakafofongá:

1. 'Oku mahu'inga ke fakatokanga'i mo faka'apa'apa'i ma'u pē 'e he Fale Aleá, ko e fale fa'ulao mo e mafai pule hono ua 'o e fonuá, 'a e lao 'o e fonuá, peá ke fakahoko 'ene ngāué 'o fakatatau ki he laó. 'I he Kupu 51(1) 'o e Konisitutoné, 'oku fakahā mahino ai ko e mafai ke fakalele 'a e pule'angá (executive authority) mo e fakahoko ngaue 'a e pule'angá 'oku 'i he Kapineti 'o e pule'anga 'o e 'ahó.

'E toki tali ui 'a e Kapinetí ki he Fale Aleá ke fakamatala fekau'aki mo e ngaahi ngaue 'oku nau fakahokó. Ko e "tali ui" 'oku 'i ai hono founga mo hono taimi 'oku toe fakamahino pē mo ia 'e he laó pea mo e ngaahi tu'utu'uni ngaue 'a e Fale Aleá.

2. Ko e ongo kaveinga mahu'inga 'e ua na'e makatu'unga ai hono kole ke ui ha fakataha 'a e Fale Aleá, na'e 'osi fakahoko 'e he Fale Aleá hono tefito'i fatongia ko e fa'u lao, 'a ia ko hono fa'u 'a e ngaahi lao ke ma'opo'opo pea ke ngaue'aki 'i ha taimi 'e hoko ai ha fakatamaki fakanatula pe fokoutua (pandemic/epidemic).

Na'e kau heni 'a e ngaahi lao ne toki paasi pē he ta'u kuo 'osi fekau'aki mo e huhu malu'i, ngaahi lao ke fakaivia 'a e ngaue 'a e Potungaue Mo'ui, kae pehe ki he Lao Patiseti ki he ta'u fakapa'anga lolotonga ne 'i ai 'a e pa'anga pau ki he COVID19, 'a ia na'e paasi ia 'i Sune 2021.

'Oku 'osi 'i ai pe mo e Lao ki he Pule'i 'o e Me'a Fakafokifa 'oku 'i ai 'a e fokotu'utu'u ngaue ke fakahoko 'e he ngaahi sino ngaue 'a e pule'anga mo e ngaahi hoa ngāue 'i he taimi 'e hoko mai ai 'a e ngaahi me'a ni. Ko e konga ia 'o e fakahoko 'e he Fale Aleá hono tefito'i fatongia ke fakapapau'i 'oku mateuteu e fonua kimu'a pea hoko mai ha fakatamaki.

'I he lao tatau, 'oku fakaha ai 'e pau ke lipooti mai 'a e Minisita, 'oku ne tokanga'i 'a e ngaue ki he ngaahi me'a fakafokifa, ki he Fale Alea. Ko e konga ia 'o e tali ui mai 'a e Minisita (pule'anga) ki he Fale Alea, pea 'e makatu'unga 'i he lipooti ko ia 'a hono vakavakai'i 'e he Fale Alea (oversight) 'a e ngaue 'a e pule'anga.

3. 'I he lolotonga 'a e taimi fakataputapui 'i he fonua, ko e fakapotopoto taha ke nofo taha pe 'a e Fale Alea ki hono tefito'i fatongia faka-Konisitutone, 'a ia ko e fa'u lao. 'E toki ui ha fakataha 'a e Fale Alea ka 'i ai ha lao fakaangaanga 'e fiema'u ke fakahoko ki ai ha ngaue 'a e Fale Alea, pe ko ha 'asenita ngaue pau kuo maau ke fakahu ki he Fale Alea.

He'ikai ke ui 'a e Fale Alea ko e taumu'a pe ki ha feme'a'aki ‘o ‘ikai ‘i ai ha 'asenita pau kuo fakahu mai 'i he founga ngaue faka-Fale Alea (hange ko ha lao fakaangaanga) ke alea'i 'i he lolotonga 'a e fakataha ko iá mo mahino ai 'e i ai 'a e ola pau 'e ma'u mei he fakataha ko iá 'i ha tu'utu'uni (resolution) 'a e Fale Alea 'i he 'asenita faka-Fale Alea ko ia.

4. 'Oku 'i ai 'a e ngaahi founga ngaue faka-Fale Alea 'oku 'ataa pe ke ngaue'aki 'e ha Fakafofonga Fale Alea, pea 'e lelei 'aupito ke ngaue'aki 'i he taimi 'oku 'ikai fakataha ai 'a e Fale Aleá.

'Oku kau ai 'a e tohi fakafehu'i ki he pule'anga 'a e anga 'enau fakahoko fatongia fekau'aki mo ha kaveinga pe 'oku felave'i mo e kakai 'o e fonua. 'Oku kau ai mo e fakahoko fatongia 'a e ngaahi komiti tu'uma'u 'a e Fale.

Ko e ngaahi founga ngaue ni ko e makatu'unga lelei ia hono muimui'i ha kaveinga mo tanaki 'a e ngaahi fakamatala pau mo ma'opo'opo, pea ke toki fa'ufa'u ai ha 'asenita ngaue ke fakahu ki he Fale Alea, hange ko ha fokotu'u faka-Fale Alea pe ko e lipooti 'a e Komiti 'a e Fale Alea, pe ke fakafehu'ia ai 'a e pule'anga 'i he taimi 'e alea'i ai 'a e lao fakaangaanga patiseti hoko.

5. 'Oku 'ikai 'uhinga 'a e 'ikai ui ha fakataha 'a e Fale Alea 'oku 'ikai mafatukituki 'a e ongo kaveinga ni. Ka 'i he ngaahi taimi faingata'a pehe ni 'oku mahu'inga 'aupito 'a e fakahoko e fatongia 'o fakatatau ki he lao mo e ngaahi tu'utu'uni pau ne 'osi fa'u ke ngaue'aki 'i ha taimi pehe ni.

Pea 'oku kau heni 'a e ngaue vaofi 'aupito 'a e Hou'eiki Fakafofonga mo e kakai, 'a ia 'oku nau lolotonga fakahoko 'o fakafou 'i he ngaahi 'ofisi fakavahenga.