‘Ikai’ ‘Ilo Kainga Leimātu'a ki he Tohi Tangi ‘a Lavulavu ki he Tu’i fekau'aki mo e Ma'u Tofi'a ^Featured

‘Oku ‘ikai ke mahino ‘a e kakano ‘o e Tohi Tangi ko’eni ka ‘oku faka’ohovale ‘a ‘ene hā mai ‘i he Ongoongo Tukuatu ‘a e ‘Ofisi ‘o e Palēmia 'i he 'aho 23 Novema 2015 na’e a’u ki he Tu’i ‘a e tohi ko’eni. Fakatatau ki he fakamatala falala’anga 'a e ni'ihi 'o e kakai ‘o e kolo na’e ‘ikai kenau kaunga ki he Tohi Tangi ko’eni pea ‘oku ‘ikai ke mahino kiate kinautolu he ‘oku lahi ‘a e ngaahi tohi ‘oku takai holo pea fakahā kenau fakamo’oni ai ka ‘oku ‘ikai kenau ‘ilo kiai.

'Oku fakaha foki he taimi 'e ni'ihi koe ngaahi foomu savea tokua pea nau fakamo'oni ai pe 'o fakataumu'a 'oku kau lelei ki he nofo. ‘Oku kau ai 'i he ngaahi tohi ko'eni ‘a e Tohi ko e Kole Fakamolemole ki he Ma’utofi’a kia Fotu, Tohi hū louifi ki a Fotu mei he Kau Takilotu 'o e kolo, Tohi Tangi ki he Palēmia ke ‘oua ‘e fakahifo ‘a Lavulavu mei he tu’unga Minisitā mo e ngaahi tohi kehekehe pe kuo fatu ‘i he funga ‘o e fakakaukau ‘a e Minisitā ko’eni ka ‘oku hoko kotoa ko e koto fakamoveuveu.

‘I ha fakamatala ‘a e taha ‘o e kau Faifekau Malōlō ‘o e SUTT ‘i he kolo, na’a ne ma’u ‘a e telefoni mei Tongatapu ‘oku kau hono hingoa he tohi hū louifi ‘a e kau Faifekau kia Fotu kae hili koia na’e ‘ikai fakamo’oni ia ha tohi pehe ni. Na'e toe kau hono uki 'o e kau Faifekau 'o e kolo kenau folau ki Tongatapu 'o hū louifi tokua kia Fotu pea na'e tataki 'a e uki ko'eni 'e he Faifekau Tokaikolo.

Kuo ma’u foki ‘e he ongoongo ni mo e tatau ‘o e tepi na'e hiki ‘oku hā kakato ai ‘a e tangi ‘a ‘Etuate Lavulavu ‘i he ‘Apinofo’anga ‘o Viliami Uasike Latu ‘i Fasi Mo e Afi ‘i he ‘aho Pulelulu ko hono 18 ‘o Novema ‘a ia ko e hili ia ‘ene ma’u ‘a e Tu’utu’uni ‘a e Tu’i Fakamaau Lahi ‘o fakahā ‘oku ‘ikai tali ‘ene kole toloi ‘i he hopo ‘i hona vaha’a mo Viliami Uasike Latu ‘a ia ko e hopo 'eni ‘oku fekau’aki mo e Fili Fale Alea ‘o e 2014.

‘Oku malie pea toe lesoni he ko e hū louifi ‘oku fai pe ia ki he Tu’i ka ‘oku ho’ata mai ’eni ‘oku fakakau atu mo Fotu ‘i he hū louifi kiai. ‘Oku hā foki he tepi ko’eni ‘a e tangi ‘a Lavulavu mo ‘ene fakahā kia Fotu ‘e ‘alu ‘o fakafoki mai ‘a e Tohi Tangi ‘a ia na’e ‘amanaki kene fakahū ki he’ene ‘Afio. Ko e loi mata’ā’ā ‘eni he ‘oku hā 'i he Ongoongo Tukuatu ‘a e ‘Ofisi Palēmia 'o e 'aho 23 Novema na’e fakahū ‘a e Tohi Tangi ko’eni ki He’ene ‘Afio ‘i he ‘aho 13 ‘o ‘Okatopa 2015. Na'e toe hā mahino foki 'i he tepi ko'eni 'ene kole kia Fotu 'e fakafisi mei he fatongia pea hili pe nai ha miniti pea ne toe kole ke hoko atu pe mu'a kae 'oua ke 'osi 'a e ta'u ni. 'Oku fakatupu fifili he 'oku 'ikai koha Tu'i pe Palemia 'a Fotu kene ma'u 'a e fu'u mafai na'e tangilaulau kiai 'a e Minisitā ni.

‘Oku hā foki ‘i he tepi na’e hiki ko’eni ‘a e tangi ‘a Lavulavu mo 'ene fakahā kia Fotu na’a ne lava atu ‘o Fakataufolofola Ki He’ene ‘Afio Tupou VI mo ‘ave ‘ene feitaumafa ki he Palasi Fangatongo ‘i Vava’u pea na’e Folofola ange ‘Ene ‘Afio ke ha’u ‘o kole fakamolemole kia Fotu mo fakahoko ha fakalelei. Na’a ne hoko atu foki ‘a Lavulavu he’ene tautapa kia Fotu ‘o fakahā na’e toe Folofola ange ‘Ene ‘Afio koe fakahā kia Viliami kena ō ‘o langa ‘a Vava’u kae tuku ‘a e kē.

‘Oku tō atu ‘a e ngaahi fakamatala mo tangi ‘a e Minisitā na’e hā ‘i he tepi ko’eni pea ‘oku mahino lelei mai foki koe koto loi kotoa ‘a e fakamatala ko’eni. ‘Oku ma’u foki ‘e he ongoongo ni ‘a e fakamatala falala’anga na’e ‘ikai ke tali ke fakataufolofoloa ‘a Lavulavu ki He’ene ‘Afio ‘o fakatatau ki he’ene fakamatala malie pea fungani ‘aki ‘a e lo’imata’ia mo e totoho ‘a e le’o kae pehe ki he mihimihi. 'Oku fakalilifu 'a e fa'ahinga fa'u ko'eni he 'oku malava ke si'i to ai 'a e ni'ihi kae hili koia na'e 'ikai ha me'a pehe.

Ko e taumu’a foki ‘a e tangi mo e kole ko’eni ke ta’ofi ‘e Fotu ‘a hono foha 'a Viliami Latu mei he hopo ko’eni ‘oku ‘amanaki ke fakahoko ‘i he ‘aho 25 ‘o Novema. Na’e fakahoko foki fehu’i ‘a e ongoongo ni kia Fotu 'o Leimatu'a pea na’a ne fakahā ‘oku ‘ikai ke mahino kiai pe koe hā ‘oku hū louifi ange kiai ‘a Lavulavu he ‘oku ‘ikai kau ia he hopo ko’eni he ‘oku feku’aki tonu ia mo e lao, fonua mo hono kakai ka ‘oku ‘ikai koha me’a faka kolo 'eni. Na’a ne toe fakahā foki ‘oku ‘ikai ha’a ne ‘ilo ki he Tohi Tangi ‘oku ‘uhinga mai kiai ‘a Lavulavu he ‘oku ‘ikai ke mahino kiai pea 'oku 'ikai hoko ha fehulunaki ‘i hono vā mo hono kainga.

Kaikehe ‘oku hā mei he fakamatala ‘a e kainga ‘o Fotu 'i ha fakatalanoa kiate kinautolu ‘a ‘enau fakame’apango’ia ‘i he malava ‘e he Minisitā ko’eni kene fatu mo fa’u ‘a e ngaahi fakakaukau ke makatu’unga ai ha moveuveu lolotonga ia ‘oku ‘ikai puli ‘a e melino ‘a e nofo ‘a e kainga ni. ‘Ikai ngata ai ka kuo a’u mai ‘eni ‘a e ngaahi moveuveu kuo hoko ‘o longoa’a ai ‘a e fonua makatu’unga ‘i he founga ngāue ‘a Lavulavu mei he Fale Alea, Pule’anga mo e Fakamaau’anga pea kuo ne fakakau atu kiai mo e kolo pea koe ongo taha ko hono si'i fakakau atu kiai 'a Fotu ko e Tauhifonua 'ofa mo tonunga ki hono kainga.

Na’e fakahā foki ‘e Uho ‘o Vava’u koe taha ‘o e kau Matāpule ‘o e kolo ni ‘oku ‘ikai ha moveuveu ‘e hoko pea ‘oku ‘ikai ha feke’ike’i ke makatu’unga ai ha tangi ki he Tu’i. “Talu ‘eku tupu ‘oku te’eki ke hoko ha me’a pehe ni he hisitōlia ‘o e Halamangaono”, koe fakamatala ia ‘a Uho ‘o Vava’u. ‘I ha fakamatala ‘a Vai Lau’i koe taha ‘o e kau Fine’eiki ‘o e kolo na’a ne fakahā ai ‘oku ‘ikai ‘uhinga ‘a e teu hopo ‘a Viliami mo Lavulavu ke fakakau atu kiai ‘a Fotu mo e kolo he ‘oku ‘ikai kenau si’i kau ai.

‘I he taimi tatau ‘oku mahino ‘a e ta’efiemalie ‘i he tokolahi ‘i he kolo ko’eni pea ‘oku fai mo e ngāue ki hano vakai’i ‘o e tohi ko’eni pehe ki he kau fakamo’oni hingoa kiai he na’e ‘ikai ke lavelave’iloa ‘oku malava hoko ‘a e me’a ni. ‘I he taimi tatau kuo pulusi ‘e he ngaahi nusipepa ‘a tohi hū louifi kia Fotu ‘o Leimatu’a ko e hu’u meia Lavulavu pea ‘oku ne fakamo’oni’i ‘a e ngaahi palani mo e fatu ‘a e Minisitā ko’eni makatu’unga ‘i he’ene fiema’u fakapolitikale mo fakafo’ituitui.

Na’e fakahā foki ‘e Viliami Latu ‘a ia ko e foha ‘o Fotu ‘o Leimatu’a ‘oku fakahoko ‘a e ngāue fakalao ke fakapapau’i ‘a e hu’unga ‘o e Tohi Tangi ko'eni. ‘Oku ma’u kakato foki ‘a e tepi ‘oku hiki ai ‘a e tangi mo e kole fakamolemole ‘a Lavulavu kia Fotu pea na’e tauto'e ai foki 'a Lavulavu 'o fakahā ai foki ‘oku halaia ka e pehe ki he’ene ngaahi ngāue kuo fakahoko kuo halaia. Mahalo na’e ‘ikai ke ‘amanaki ‘a e to’a ni ‘oku hiki ‘a ‘ene hū louifi pea ‘oku ma’u foki mei he tepi ni ‘a e ngaahi mo’oni’i me’a ‘oku fakamo’oni ki he’ene ngaahi fatu mo e fa’ufa’u ke fakangalikovi’i ‘a e Ma’u Tofi’a ke makatu’unga mei ai hano ta’ofi ‘a e Hopo ‘i hono vaha’a mo Viliami Latu ‘a ia kuo mahino ‘e fakahoko ‘i he ‘aho Pulelulu ‘o e uike ni 25 ‘o Novema 2015.

'I hano faka'eke'eke 'o Viliami Latu na'a ne fakahā ai 'oku fakame'apango'ia he me'a 'oku hoko. "Ko e hopo mo Lavulavu ko e fakahoko ia 'i he laumalie 'o e kumi ki he fakamaau totonu mo e mo'oni pea ko e fatongia pe ia ke fakahoko 'o fakatatau mo e maama 'oku tau ma'u. Ko e laumalie 'o e temokalati mo e 'ofa fonua kae pehe ki he lotu foki ke tau sio pe ki he kovi mo e me'a 'oku hala pea fakatonutonu. 'Oku 'ikai ke 'uhinga ia ke fakakau mai kiai 'a e kakai 'o e kolo ka 'oku ou fakame'apango'ia 'i hono fakakau mai kiai 'eku Tangata'eiki he 'oku 'ikai ha'ane kaunga 'e taha kiai", koe fakamatala ia 'a Viliami.

Kuo tukupā 'a e ongoongo ni 'e fakahoko 'a e ngāue ke tufaki 'a e tepi ko'eni ki he mitia makatu'unga 'i he mahu'inga ke 'ave 'a e ngaahi fakamatala 'oku mo'oni ki he kakai 'o e fonua. Ko e konga pe 'ena 'o e tangilaulau 'oku tuku atu: https://youtu.be/S5T5rQ9WhGo