Fakapolitikale'i pea fakavalevale hono teu fakatau atu Komisoni Letiō Tonga Featured
30 Sune, 2017. Kuo fakahā ‘e he Minisitā ki he Ngaahi Pisinisi ‘a e Pule’anga Poasi Tei lolotonga ‘a e feme’a’aki ki he Patiseti ‘a e fonua ‘a e fokotu’utu’u ke fakatau atu ‘a e Kimisoni Fakamafolalea ‘a Tonga.
‘Oku mahino pe foki koe talu ‘a e hū mai ‘a e Pule’anga ko’eni mo hono taketi’i ‘a e Komisoni ‘o makatu’unga ‘i he’enau tu’u tau’atāina ‘o ‘ikai ke taki holo ‘e he Pule’anga ‘o hangē koe faka’amu ‘a e Palēmia pea koe lēsoni mahino kuo mea’i ‘e Hou’eiki pea ‘ilo 'a e Tonga kotoa kiai.
'Ikai koia pe ka kuo kau mai mo e ngaahi kautaha ongoongo fakavaha'a Pule'anga mo e ngaahi fonua muli hono fakaanga'i 'a e Pule'anga fekau'aki mo e kaveinga ko'eni.
‘Oku ‘ikai toe veiveiua ko e nga’unu ko’eni ‘oku faka-politikale ‘o makatu’unga ‘i he ‘ikai ke muimui ‘a e Komisoni mo 'ene kau ngāue ki he ngaahi tu’utu’uni mo e ‘asenita ‘oku tuku fakahangatonu mai mei he Palēmia mo e Pule’anga.
Na’e me’a foki ‘a e Tokoni Sea ‘oe Fale Alea Lord Tu’i’afitu lolotonga ‘a e feme’a’aki ki he kaveinga ko’eni ‘o fakahā ‘ene ta’efiemalie ki he nga’unu ko’eni ‘a e Pule’anga pea na’a ne me’a foki koe fokotu’u fakavalevale ‘eni pea ‘oku totonu ke tuku pe ‘a e Komisoni 'i he tu’unga ‘oku ‘i ai he ‘oku lelei ‘enau fua fatongia.
‘Oku toe fakaloloma foki koe poupou na’e fakahoko ‘e he Minisitā Pa’anga tokua koe Letiō Tonga ‘oku ‘ikai ha’a ne tupu pea ‘oku fiema’u kene totongi hono ‘inasi pa’anga (dividend) ki he Pule’anga pea'oku ne toe 'eke 'ene totongi sevesi ki he Pule'anga 'i he taimi 'oku fakamafola ai 'a e ngaahi fakatamaki fakaenatula.
Ko e fo’i tuki kuikui ‘eni he ‘oku lahi mo e ngaahi pisinisi ia ‘a e Pule’anga ‘oku ‘ikai totongi ‘inasi pea kuo hoko ‘a e totongi ‘inasi koe faka'alinga lelei mo e faka’ali’ali tokua ‘oku ‘i ai e fakalakalaka mo e tupu lolotonga koia ‘oku ‘ikai lelei ‘a e sevesi ki he kakai pea toe fiema’u mo e pa’anga ke fakalele lelei honau fatongia (operation) tukukehe ange ‘a e toe hikihiki e totongi sevesi hange koe ‘uhila mo e vai ‘o ‘iku fua pe ‘e he kakai masiva ‘o e fonua.
Ko e Komisoni Fakamafolalea ‘a Tonga ko e sevesi ia ‘oku fiema’u ke fakahoko pea ko e fatongia totonu ‘o e Pule’anga ke totongi ‘a e sevesi koia ki hono kakai 'o hange koe ngaahi sevesi kehe ki he mo'ui mo e ako 'a ia 'oku ala malava ke fua 'ehe Pule'anga.
‘Oku ‘ikai toe kehekehe ia mo ‘hono totongi faka-kemipeini ke fakamafola mai ‘a e tau’akapulu fakavaha’a pule’anga mo e ngaahi va’inga ‘a e ‘Ikale Tahi pea ‘oku lelei pe ia he koe sevesi ki he kakai.
‘Oku malie foki he 'oku 'ikai ketau 'ilo pe koe fē ‘a e pone ‘a e Pule’anga ‘oku teke mui mai he fakakaukau siokita mo ta’e-fakatemokalati ko’eni pea ‘oku mahino ‘oku ‘i ai ‘a e Kautaha fakahekehekehe tenau iku fakatau mo fakalele‘a e koloa tupu’a ‘a e fonua na’e fokotu’u ‘i he funga ‘o e vīsone mo e langafonua ‘a e kau mamahi’i fonua mo fakapotopoto he kuohili.
Kaikehe ‘oku totonu ke tuku pe ‘a e Komisoni ‘a e Letiō Tonga ke fakahoko hono fatongia he ‘oku te’eki ke maumau lao pe tene fakatupu ha fa'ahinga fakatu;utamaki 'oku ala lavea fakalukufua ai 'a e malu mo e 'ikonomika 'o e fonua pea ‘oku mahu’inga hono fatongia.
‘Oku toe fakamanatu atu ai pe ki he Hou'eiki Minisitā ke mou mea'i kapau 'oku ta'omia ‘oku totongi ‘uhila, telefoni mo vai ‘a e ngaahi Potungāue kotoa ‘a e Pule’anga ka ‘oku ‘ikai koe Komisoni Letiō Tonga pe ‘oku ne ‘eke ‘ene totongi sevesi ki he Pule’anga ‘o hangē koe fakatuputupulangi ‘a e Minisitā Pa’anga.
‘I he taimi tatau ‘oku 'i ai 'a e faka'amu ke tuku pe mu'a 'a e Komisoni he’ene kei lelei he koe kau Politikale ‘oku ha’u pe mo ‘alu pea koe fili 'ena 'o e 2018 'oku 'i he tuliki pe ka ‘oku fiema’u ‘e he kakai ‘o e fonua ‘a e sevesi ko’eni ke tu’uma’u pea kuo vaeua senituli ‘ene faifatongia.
3 comments
-
Kou fokotu'u heni ke to'o 'ehe Pule'anga ha $250,000 ke pamu'i kihe TBC ke fkhoko 'aki 'ene ngaue 'aonga ma'ae fonua. Pea kau he pa'anga koia hano 'omai ha consultant taukei mei muli (short-term) kene ha'u 'o fakalelei'i 'ae ngaahi me'a fkmaketi & fkpa'anga 'ae TBC ke toe fklaka lahi ange. He kuo nau 'osi breakeven pea kamata 'asi 'ae fakalakalaka & ki'i tupu, 'i hono fkhoa kihe ngaahi ta'u kimu'a, pea 'oku kei ma'u pe vahe 'ae kau ngaue.
Koe ki'i pa'anga si'i 'eni 'i hono fakahoa kihe $250,000 na'e 'ave kihe Forbes Magazine, he na'e 'ikai ma'u ha me'a mei ai. Ka 'ave $250,000 ko 'eni kihe TBC 'e benefit mei ai e kakai tokolahi 'o kamata mei 'Eua kihe Ongo Niua.
Koe TBC koe pisinisi 'ae Pule'anga pea 'oku fkmalumalu he Lao 'oe Ngaahi Pisinisi. Kuo 'osi fkpapau'i hono 'aonga, ka 'oku 'ikai 'ave kiai ha tokoni 'ae Pule'anga he Patiseti lolotonga. Fakahoa 'eni kihe Mala'e Tapulu, na'e 'ikai alea'i ia 'i Fale Alea ka 'e 'ave kiai 'ae $13 miliona, pea 'oku fehu'ia lahi kapau 'e fkmalumalu pe ia he PM & MOI. Ka koe'uhi kuo fkhaa 'ehe PM 'e ma'u mei he Mala'e Tapulu ha laumiliona tokua, pea 'oku totonu leva ia ke 'ihe malumalu 'oe Public Enterprise Act. he ko 'eni kuo pisinisi Tapulu 'ae Pule'anga.
Ka koeha koaa ha lau kiai 'a Poasi Tei? ki hono teu fkmoleki e $13 miliona kiha visone ne kamata tu'ungafulufulua pea ta'epau & ta'emahino pea 'aonga pe kiha toko 40 kihe 50. Kae tuku e TBC ia kuo 'osi fkmo'oni'i hono 'aonga kihe kakai tokolahi 'oe fonua, 'iha ta'u 'eni 'e 50 tupu.
Ka fakahoa e ki'i $250,000 ko 'eni kihe TBC mo hono 'aonga kihe kakaii, 'e kei fkmole si'isi'i ange ia 'ihe $13 milona 'e tanu fktaha he tongo & kele 'oe Mala'e Tapulu Popua. -
Koe 'isiu mahu'inga 'eni. Ka 'okapau tetau vakai ki hono tupu'anga, na'e kamata mei hono fa'a fkfehu'ia hangataonu mo tau'ataina 'ehe kau ngaue 'ae TBC 'ae Palemia. 'Oku fai pe 'uu fehu'i & fkanga natula tatau pehe ia meihe ngaahi media kehee eg. Matangi Tonga, Kakalu, Talaki, Taimi 'o Tonga, ka 'oku 'ikai ue'i kinautolu ia. Ka 'oku makatu'unga e teu fktau atu kitu'aa ia, koe fisi'iaa 'ae PM he 'ikai fkfehu'i ange pe me'a 'oku 'asi ngali sai ai e PM. Ke toutou too mu'ava'e ma'u atu pe 'ae 'uu fehu'i 'a Viola, Laumanu etc. kane 'ano fu'u ono'i ke fktuputupulangi pea haa ngali lelei ma'u ai pe PM, he koe TBC koe pisinisi 'a e Pule'anga 'oku 'oku ne taki ai.
Koe TBC kimu'a na'e 'ikai ha toe pisinisi fkmafolalea kena fe'auhi, pea 'ikai puli hono 'aonga kihe kakai kotoa 'oe fonua talu mei he 1961. Ka 'ihe 'ahoni kuo lahi e fe'au'auhi, pea 'oku fkoli hono 'ikai poupou'i 'ehe Pule'anga (ownership) 'ae TBC kae feinga'i ke fakatau atu. Hala 'ataa ha 'uhinga lelei pe palani fkpotopoto. Koe loto taangia tatau pe 'eni moia na'e hoko kia Sevele, 'o makatu'unga ai hono ta'ofi e Sipoti 2019. -
Koe fo'i fakanaafala tatau pe eni moe Sipoti 2019.... it's a financial issue...tokua.
Koe Tonga Post, koe talu eni 'ene lele mole he ta'u 'e fiha, pea nau pehee koe me'a ia 'oku fakataha'i ai nautolu moe TCC, ke lava 'ehe TCC 'o tokoni'i fakapa'anga. Tatau tofu pee moe TBC, he 'oku fakataha'i nautolu moe Tonga Post moe TCC. Ka koe fehu'ii, 'oku 'iai e fu'u noo 'ae Tonga Post ofi he miliona, pehee kihe Tonga Print, pea malu'i 'aki e kelekele 'oku tu'u ai e Post Office 'i loto Nuku'alofa moe Tonga Print 'i Vaololoa, pea 'oku na struggle fakatoloua hono feinga'i e monthly repayment. Koe haa 'oku tu'uaki fakatau ai ee, TBC, kae tukuu ee, Tonga Post??.... Koe ha 'oku tuli ai e Pule koee, Nanisee, kai 'ikai tuli e Pule koee???..... Koe haa 'oku tuli ai a Tapu mei he Sea he TBC, kae 'ikai tuli mei he Sea he Tonga Post moe TCC???.
Koe haa 'oku vahe lau kilu ai e Palangi Pule 'oe Tonga Power, kae vahe tolu mano tupu pe a Nanise??... koe me'aa ko 'ene Palangii moe dividend lahii??... koe me'aa koe mamafa e 'uhilaa and it is a necessity to most homes these days, 'o nau profitable ai e Tonga Power.... mo'oni e lau koee... you give them "peanuts"... you get "monkeys".
C'mon Poasi and PM... ko fee koaa e hala fononga 'oku tataki tautolu kiaii... Tuku a e loii he 'oku 'ikai vale kotoa e fonuaa.... 'E toe fai e hoko atu.