Fakaloloma hono kaniseli 'o e Sipoti 'a e Pasifiki Featured
Tohi ki he 'Etita
Fakaloloma hono kaniseli 'o e Sipoti 'a e Pasifiki
Nuku'alofa, Tonga
‘Etita,
Ko e ongoongo fakaloloma eni kuo a’utaki kihe ngalu’ea mo e ngaahi kautaha faipulusi ongoongo, ‘a e kaniseli koia ‘e’he Palemia ‘o e Pule’anga ‘a e Sipoti ‘a e Pasifiki.
‘Oku ‘ikai teu ofo ai makatu’unga he lekooti ngaue ‘o e tokolahi ‘oku nau lolotonga ‘I he Kapineti he ‘ahoni. Faka’ulia ia ka okapau na’e mavahe ‘a e Palemia mei Tonga ‘oku te’eki talanoa lelei mo e Kapineti mo e ngaahi kupu fekau’aki pea mo hono teu ‘o e Sipoti. Ka ‘oku hange mei he ngaahi taimi kuo tuku mai, na’e ‘ikai. Tupu ai e fehu’ia, pe ko’e taki fefee oku tau ma’u he ‘aho ni.
Kuo fuoloa pe ‘a e vilitaki mo e vili ta’e’unua ‘a e Palemia ni ke ‘oua ‘e hoko ‘a e sipoti. Ko e va nai eni mo e Palemia maloolo ‘oku ne taki e ngaue koeni. Mei he ngaahi fafamatala kuo ha mai, na’e a’u e Pule’anga ‘o mou’a he fakatonutonu faka-lao na’e fakahoko.
Fokotu’utu’u fo’ou e ngaahi kupu fekau’aki ‘o e Pule’anga fekau’aki mo e sipoti ‘o taki ai e kakai ‘oku ne tokanga’i he Pule’anga. Ko e me’a tatau pe ‘oku lolotonga hoko ki he Tonga Broadcasting he ‘ahoni. Kuo fuoloa hono fakafe’atungia’i (sabotage) ‘e he Palemia ni e Sipoti, ka na’atau pehe ko e ‘atungalau.
Ka tau ki’i vakai si’i hifo pe ki he hisitolia ‘o e Palemia ni ke fakasisi mei ai ha fakakaukau ki he me’a ‘oku hoko ki he fonua he ‘ahoni. Ko e ngaahi me’a pe eni ke fai kiai ha fakakaukau.
‘Uluaki, na’e ‘ikai ke fili e fonua kiai mo ‘ene fa’ahi, ka na’e ‘ikai ke ‘ilo ‘e he kau Tau’ataina ia honau fatongia ki he fonua. Koeha leva ‘a e me’a ‘oku iku kiai he ‘aho ni. Ko e pehe koia ko e Palemia eni na’e fili ‘e he kakai ‘oku hala ia. Ka ‘ikai ke nau ngunguutapu he pule fakaaoao ‘oku hoko ko ‘enau ‘osi ki tu’a mei he Kapineti kae Paati Temo ‘ataa. ‘A e Paati na’e ‘ilo ‘e he fonua ‘oku ‘ikai ma’u ai ha kakai ke nau ‘otumu’a he ngaue.
Ua, na’e fakafepaki ‘a e Palemia ni ki he meimei kotoa ‘o e ngaahi ngaue lalahi kotoa pe kuo fai ‘e he fonua kau ai e Royal Tonga.
‘Oku ‘ikai ha fonua ia ‘i mamani ‘oku ne ma’u ha pa’anga ke fakalele ‘aki ha sipoti mei he sipoti Olympic ‘o faai hifo. Ka ‘oku hikinima mo tu’u laine ke fakahoko ko hono lelei ki he fakalakalaka ‘o e fonua. Kapau na koha me’a oku ‘ikai kau lelei kiha fonua he ‘ikai ke tau sio kitautolu kiha ‘otulaine ‘a e ngaahi fonua mo e veekeveke ke nau fakahoko.
‘Oku ala fakataha e ngaahi pisinisi taautaha mo e ngaahi fonua kehe ‘o hange ‘oku hoko ke teke e visone koeni ke a’u. Ko e fakalele e fonua kotoa pe tukukehe ‘a e ngaahi fonua si’i he taimi pe ‘e ni’ihi, oku ‘i mu’a ma’u pe e mo’ua he tupu.
Koia ai ko hono fakalele ‘o e fonua ‘oku fakatefito mei hono leva’i e mo’ua ‘o e fonua pe pule’aqnga ‘i ha vaha’a taimi. ‘Oua temou ilifia he mo’ua he ‘ikai ke lava ha’atau ngaue. To’o hotau ‘atamai mei he ‘akaunitingi ‘o e falekoloa fakamovetevete kae lava ha’atau ngaue.
Kapau na’e ‘ofa pe e Kapineti ia he fonua kae fei mo tuku e Palemia ni ki tua he ‘ikai te tau a’u ki he faingata’a koeni. Ko e tumu’aki nai eni ‘o e siokita kuo hulu atu. Ko e Temokalati, ko e feinga ke fakahoko ‘ehe fa’ahinga ‘oku ‘ikai ha’anau ‘ilo kiai ko e me’a ‘e mau ko e Temotato.
Pea tuku e liliu holo e Lao ke pule aoniu e Pule’anga he’e hu atu ‘a e kakai ‘oku nau ‘ilo ki he Temokalati ‘o toe lahi ange ‘enau ngaue.
Tu’aofa atu
Inoke Fotu Hu’akau
5 comments
-
Kuo meimei uike e 3 pe ova hake ai a e longolongoa'a ihe Sipoti. Kuo omai ehe ongo tafaaki enau ngaahi uhinga pea oku toe tokolahi pe foki moe kau poupou ki he io ke fai e Sipoti i Tonga ni moe ikai ke oua e fai mai e Sipoti ki Tonga ni.
Ko e ngaahi lelei e mau oka fai mai a e sipoti ki Tonga ni oku ikai ketau lava e kitautolu ke fakapapaui he koe ngaahi fakafuofua pe oku tuku mai e hai mo hai. Oku ikai toe kehe ia mei he ngaahi nunua e mau oka tae fakahoko mai e sipoti ki Tonga ni.
Ko e mea oku ou sio au kiai koeha e nunua e fua ehe fonua ehe taufusi koeni? Na kuo lahi e mole oe taimi he fehanuaki moe tuhu holo kae ikai tukulolo aa ha tafaaki e taha. He kou tui au koe ava eni a e Fale Alea e mole pe moe taimi ia he fefakatonutonuaki he sipoti. Tau faka'amua mai ketau ta mo laka, tuku e meakotoa kihe Otua, e fakamaaui fakatatau pe a e tokotaha kotoa kiheene too fatongia. -
Tuku mu'a ke u kau fahataha atu mo Nifai mo Tavke hono fakamalo'ia 'o 'Inoke Fotu Hu'akau he'ene vete malie he'ene talanoa maau mo 'uhinga (ka e 'ikai ko e talanoa felekeu mo no'ia) 'a e polopalema fakatu'utamaki kuo melemo mo fulutamaka ai 'a e fonua ko e ngaue pango 'a e palemia mo e kapineti. (pe pule'anga).
'Oku hoko 'enau ngaue fakavalevale 'o mo'oni ai 'a e lea Tonga 'oku lavea pe 'a e takanofo he ngaue 'a e takatu'u pea mo e pehe pe 'e he lokua ko e moana hono taputa. Na'e 'ikai nai fili 'e he kakai 'a e kau fakafofonga falealea ke nau ngaue fakakatoa ma'ae fonua ka 'oku e'ee'a mai 'o hange ko Tofua mo Kao ta ko 'enau lava pe ki loto falealea 'oku nau ngaue pe kinautolu ia ma'a kinautolu.
'Oku mo'oni lahi 'a e lau 'a 'Inoke na'e totonu ke ke i mu'omu'a ma'u pe 'a e lelei fakalukufua 'a e fonua he lelei siokita fakataautaha 'a e kau memipa falealea ka e tefito ki he pule'anga mo e kapineti mo fai a mo tuku ki tu'a 'a e palemia 'o hange ko 'ene fokotu'u.
Ko 'ene tu'u ko ia 'oku ta'efaka'efika mo ta'efakamolale fakatou'osi ko 'enau feinga ki falealea he 'uhinga kehe pea nau to pe ki loto 'o fai 'a e me'a kehe 'o hange ko 'enau fakakuikui he fili ta'efalala'anga 'o to e fili pe ke hoko atu 'a e palemia lolotonga 'a e ta'efakalao 'ene ngaue 'o kehe mei he'enau taukave 'o e pule lelei ('atakitu'a, taliaui, vahevahe tatau mo e fakamaau totonu).
'Oku fakaloloma foki 'enau angafai he lau 'a 'Inoke he 'oku to e mo'oni 'a e lea Tonga ko e fai he 'ilo pau ka nau fakafevaloi mo fakatakaka pe ko 'enau siokta pe ma'a kinautolu. 'Oku tupu mei heni 'a e lau ko e politiki tokua ko e kaka mo e loi ka e hili ko ia ko e politiki ko e faimo'oni mo e failelei 'o e nague ki he lelei lahi fakakatoa 'a e fonua.
'O kapau ko e politiki ko e kaka mo e loi ta ko e temokalati ko e kaka mo e loi 'o hange ko 'enau taukave ko e temokalati ko e pule lelei ('atakitu'a, taliui, vahevahe tatau mo e fakamaau totonu) 'oku tefito he "lao "'a ia 'oku fehangahangai ia mo e pule kovi (ta'e 'atakitu;a, ta'e taliui, ta'e vahevahe tatau mo ta'e fakamaau totonu) 'o tefito he "ta'e lao."
'Oku mahino mai ta ko e "pule 'a e lao" (rule of law) ko e "pule fakatemokalati" 'o hange ko e pule lelei pea ko e "pule 'a e ta'e lao" (rule of the jungle) 'o hange ko e ngaue 'a e palemia mo e pule'anga ko e faka'ilonga ia 'o e pule fakatikitato (pe "fakatemotato" he lau 'a 'Inoke). -
Malo Inoke e fakamaama. Na’e toki tuku mai e tali ‘a e PM tokua na’e hala hono fk’uhinga’i ‘ene tukuaki’i e kau Siaina tenau pule’i a Tonga ni. ‘Oku ou tokanga ki he ‘ene fkhoa: 80% kakai Siaina ngaue malohi kae 20% pe ‘oe kakai Tonga, koe ma’u e ‘u peseti koe ni mei fe? Talu e kamata ‘a Akilisi he politiki mo’ene lohi’aki’i e kakai, ta’u eni e 40 tupu ‘ene tanaki kakai ke poupou kiai pea kene hoko ko honau ‘Otua ‘o ngaue’aki pe ‘ae tukuaki’i loi moe loi ke fk’ita’i e kakai. Ko Ha’apai na’a nau tali mai ke hoko honau ‘Otua ‘o taki kane tufaange hanau ‘inasi. Koe me’a foki ia na’a ne malanga’i ‘oku tu’umalie pe fonua ka koe founga hono vahe ‘oku ma’u kotoa pe ia ‘e he Tu’i moe Hou’eiki pea koe taimi ‘e hoko ai koe taki ‘oe fonua pea tene vahe leva ke ‘inasi moe lauvale. Talu ‘ene PM mo ‘ene fekau e kainga Ha’apai ke nau o ‘o to ha fu’u manioke pea tuku e inu kava moe mohe he koe lau ‘ae Folofola ‘oku ma’u e Ma ‘ihe Kakava. ‘E ‘ikai mavahe mei he Tongasat he koe fo’i tukuaki’i pe ia ‘oku kei ala ‘ohofi, kuo pulia atu e lau miliona ‘a e fale ‘oe Tu’i na’e fakahu he ngaahi pangike i muli. Koe me’a tatau pe ‘e hoko he tukuaki’i koe ni ‘oe Tongasat.
Malie hono fkhoa ‘o e Lolo moe Fo’i’one’one. Toki foaki pe ‘e Lavu mo Saia a Vava’u he 2014 kia Akilisi ‘o hange’ koe lau ‘a ‘Inoke, neongo na’e ‘ikai loto a Vava’u kenau kau hono kau muimui talu mei he kamata’anga ka ne heke e meimei kotoa ‘oe kau Tau’ataina ‘o Temo he na’e poto e Temo ‘o fua fakatau e ngaahi tu’unga minisita ka na’e ‘ikai fe’unga e ivi alea ‘o e toenga ‘o e kau Tau’ataina na’a nau tu’u fakataha moe Hou’eiki pea koia na’e pau ai ke nau fo’i. Koe nunu’a eni ‘oe ta’emahino ki he kau Tau’ataina na’a nau tala ‘enau tu’u tau’ataina ‘o ‘ikai Temo pea fili kinautolu ‘e ho nau takitaha vahenga pea nau liliu kinautolu ‘o Temo ‘o malohi ai e Temo pea iku PM a Akilisi pea ko hono keikeinanga eni ‘oku laku tavale he fonua ‘o faingata’a’ia ai e ngaahi potungaue ‘a e Pule’anga pea moe ngaahi ngaue hange’ koe sipoti kae’uma’a e kakai ‘o e fonua fakakatoa. -
'Oku malie ma'u pe foki 'a e fakaanga 'o hono fai 'uhinga. 'Oku tau pahia he sio he facebook he fakaanga 'ikai ha poini moe tausino pea mahino mai ai pe hono takitaha folahi mai hono ngata'anga mo hono puipuitu'a. 'Oku malie ma'u pe 'a e ngaahi tohi moe ongoongo Nepituno he 'oku fakaanga pe he 'uhinga. Malo 'Inoke.
-
Malo 'Inoke Fotu e fakamaama pea 'oku mahino mo ho'o 'uhinga. Koe me'a eleli eni kiate kimautolu kau laukonga ke mau 'ilo ai ki ha toe me'a kehe ka 'oku 'ikai koe 'oho uku 'ikai ha 'uhinga. Malo 'omai e ngaahi me'a ni ke tokoni mai kiate kimautolu ni fakapo'uli.