Na’e Toitoi ‘Ifē ‘a MP ‘Akosita Lolotonga e Anga Pau’u ‘a Lavulavu? Featured
'Akosita Lavulavu Fakafofonga Fale Alea Vava'u 16
Na’e Toitoi ‘Ifē ‘a MP ‘Akosita Lolotonga e Anga Pau’u ‘a Lavulavu?
Pe na’e kau he poupou’i e fai hala?
(Kōlomu: Totofa ‘o Nuku’alofa…Volume 3. Fika 14. Siulai 20, 2016)
Fa’utohi ‘a Sione A. Mokofisi
Konga I
Nuku’alofa - Fakamālō ki he lava lelei ‘o e Fili Fale Alea Si’i ‘a Vava’u #16. Tautefito ki hono ikuna’i ‘e ‘Akosita Lavulavu ‘a e me’a hāhāmolofia ko e lava ha fefine ki Fale Aleá. Ko ia ’oku hu’uhu’u ai ‘a e “Totofa ‘o Nuku’alofá”, pe ko e hā kuo pikitai ai ’a e kau filí ‘i ha fefine kuo ne ikuna e lavame’a tu’uloa pehē ni.
Ka kuo ‘atā mai ke fokifokihi mo fisifisi’i ‘e he mītiá; he ko ‘eni kuo laka mai ki Fale Alea, ko e mala’e ‘o e kau tu’ukimu’a ‘o Tongá ‘Eiki. Pea lolotonga e vīkiviki’i ‘e he tokolahi ‘a e anga-molumalu ‘o MP ‘Akosita Lavulavú ki he fatongiá ni, tau feinga mu’a ke palanisi lelei ‘etau fakamāau’i faitotonu (moral judgement) ‘o e Mēmipa Fale Alea fo’oú ní.
Na’e ‘ikai ketau lava ‘o fakaanga’i mo fakamaau’i faitotonu ‘a MP ‘Akosita kimu’a te’eki ai ke fili ki Fale Aleá. Ka ko ‘eni kuo ne ikuna, ka ‘oku ‘ikai ko ha ‘Āngelo ketau ilifia hono fakamaau’i ‘i he fale-hopo ‘o e faitotonú (moral court). He ko e mafai ‘o e mītiá na’e faka-ngatangata kimu’a pea toki kau mai ki Fale Aleá.
Hono Hala ki Fale Aleá
Pea kuo laka hake ‘a e ta’ahiné ni ki he Hala Taufa’āhaú ‘o pole’i tokua ‘oku kau he laú, ko e tokotaha fa’u lao ’i hotau Kolomu’á. Neongo kuo ‘ikai ‘iloa ‘a e hingoa ‘o MP ‘Akositá ‘i ha hopo hia-mateá, ‘oku ‘i ai hotau fatongia ketau fisifisi’i mo fakamaau’i faitotonu ia. Ko e ‘uhí na’e ‘ikai tau’atāina ke kau ‘i he filí, ka ko e heka mai ‘i he hoosi lova ‘a ‘Etuate Lavulavú.
‘Oku makehe ‘a e Fili Fale Alea Si’í ni ko e fakafonu ‘o e sea na’e ava ko hono kapusi ‘a hono hoá − ‘Etuate Lavulavu − mei he Falé. ‘A ia ‘oku ‘ikai ko e ongoongo lelei ‘o ‘Akositá na’e fili ai ‘a e kakaí; ko e fakafoki eni ’o ‘Etuate Lavulavu Konga Hono-II, ki Fale Aleá.
Pea ‘oku ‘i ai ‘a e totonu ‘a e kakai kotoa ’o Tongá kenau ‘ilo ‘a e founga fakakaukau ’a e ‘atamai ‘o e Fakafofongá ni. Na’a ne poupou ki ha ngāue kākā’aki ‘e hono hoá ha pa’anga mo ha koloa ‘a e Pule’angá, pe ‘ikaí? ‘Oku ‘i ai ha anga faitotonu (moral behavior), mo e anga falala’anga ‘a e tokotahá ni? Pe ‘oku fai kotoa pē ’e ‘Etuate ‘ena fakakaukaú?
Pea Na’e Toitoi ‘ifē ‘a MP ‘Akosita?
Ka na’e ‘ifē ‘a MP ‘Akosita lolotonga e kākā’i ‘e ‘Etuate ‘a e Pule’angá? Na’a ne ‘ekea tu’otaha pe ko e pa’anga kotoa na’e ‘omi ki hona ‘apí ko e pa’anga ma’a, pe ‘ikai? Pe na’a ne tala kia ‘Etuate ke fakafoki ha pa’anga mo ha koloa ‘a e Pule’angá na’e ma’u ta’e totonu?
‘Oku ‘ikai ketau ‘ilo ki ai, ka ‘oku ‘i ai ‘etau totonu ke ‘eke’i. He ko ‘eni kuo hoko ko e Fakafofonga Kakai, pea ‘oku ‘atā ki he mītiá ke fakatotolo ‘o pulusi hono angá. Na’a ne tali fiefia ‘a e ngaahi sieké ’o ‘ete atu leva ki pangikē ‘o toho fakavavevae ‘a e pa’angá.
Pea ifo ‘ene heka holo he ngaahi me’alele mo ‘ene faka’uli ‘a e Potungāue Ngāue Lalahí, pea mo e Taki Mamatá. Pehē ki he ‘ena ‘Apiako ‘Unuaki ‘o Tonga na’e fakalele ta’e totongi “rent” he ngaahi ta’u lahi; pea ko MP ‘Akosita na’e pule akó.
‘Oku tuhu ‘a e peseti lahiange ‘o e ngaahi faka’ilonga kotoa ki he hokoatu ‘o e ngaahi anga maheni ‘o ‘Etuate Lavulavú. Pea ‘oku ‘ikai lava ‘e MP ‘Akosita ia ‘o fulihi e ngaahi anga maheni ko iá. ‘E hokoatu ‘a e faka-‘atamai atu ‘a ‘Etuate ka e nge’esi ‘ulu pē ‘a MP ‘Akosita?
Konga II ‘i he uike kaha’ú, ko e hokoatu ‘a hono fokifokihi mo fisifisi’i ‘o e anga faitotonu ‘o MP ’Akosita Lavulavu.
(Ko e fa’utohi taukei ‘a Sione A. Mokofisi. ‘Oku pulusi ‘ene ngaah fa’utohi ‘i he nusipepa “Niuvākai”, mo e ngaluopé: <www.nepituno.to>; <www.looptonga.com>; <www.matangitonga.to> pea ko e Director of English, Journalism & Business Administration at Moana Unitech Academy, Haveluloto, Tongatapu.)
18 comments
-
Masi'i Loniteni 'oku 'ikai koha me'a fo'ou 'ena ia 'a e 'uu palomesi ta'ehoko ki Vava'u. Na'e 'osi teke 'e Lavu e mala'e va'inga 'i Fangatongo pea li'aki te'eki 'osi, kae toe fili pe ia 'e Vava'u ki Fale Alea. Ko hono 'uhinga he na'e mix fakataha'i 'e Lavu ia e favai moe topai he taimi kemipeini. Pea neongo ne 'ikai hoko e fo'i tukupa favai koia 'a Lavu 'o 'ikai 'osi e mala'e va'inga, ka na'e 'osi lo'ilo'ia 'a Vava'u ia he topai 'a Lavu ne tufa he taimi kemipeini koia. 'I he fili hoko ka 'ikai hoko e 'uu tukupaa favai ko 'eni 'a Sita, tene toe hiki'i hake 'eia e mounu topai, ka 'e flavour kehe ia. Pea koe me'a ia 'oku fiema'u 'e Vv koe ki'i me'i favai si'i pe, ke kiki 'aki e fu'u kulo topai. Pea 'e pehe pehee ai pe a Lavu ia mo Vv, kae 'oua ke ma'u ha to'utangata 'e poto ange he kaha'u.
-
Oua e Fiu heikai toe osi hoo fanongo talanoa pea ai aiii he oku ke toe taka filifili pe me'a keke fanongo kiai. He nae ikai keke fanongo hono clear e Aisake Eke koene mea ia ne fuofua fai heene hu o Minisita Paanga kohono check pea ne vakai nae alu pe i he halanga fakalao. Soange koe fuu taalanga ia nae fakatonga oku ikai pe keke mahinoi e koe. Koe Ashika tonu ke ave Kele'a ia o fakahu he.konautolu oku fakakovii mo fano'i e talanoa. Kataki fakakohukohu ha poini oku ke ilo lelei.
-
Mosese mo Eneasi malo mu'a ho'o mo kei fkkohukohu mei he Mui Fonua ko'ena pea koe me'a lelei ia 'etau kei felongo'aki mou'i kihe Kamata'anga 'oe mahina ko'eni.
1. "oku tau talanga mo femahino'aki he koe kau Tonga kitautolu, pea ifo kihe lavelave he'e 'ohovale pe, kuo hu mai ha taha o fai pe 'ae fka'a'aaa pea tau matuku o mohe.
2. Mo fktokanga'i koe Pa'anga koee na'e totongi he Puleanga kihe Tongasat he Taimi o PM Tu'ivakano, na'e 'ikai ke misi ha Taha ia he Kakai 'oe Fonua kiai. Talunga moe lea 'ae Minisita Pa'anga 'oe 'Aho koia. Hon Sunia Fili pe au Lave'i ai, pea 'oku 'ikai toe fiema'u ia kete lava 'ae lea fkpilitania pea te toki mahino'i.
2. Koe komisoni 'oe Princess Ashika ku lava pea 'oku kei tatali 'ae Kakai 'oe Fonua ke ao fangatuku ??. koe ngaue koia 'oku fiema'u ha Loea Mataotao mo Tau'ataina he mala'e ko'eni ke foko mai 'ae ng me'a ke fkhoko mei he ngaue Lahi kuo lava.......Fiema'u ia mei Aositelelia, kane fai 'ae Kalo Fkpoto 'ae Pule'anga 'oe 'aho koia, pea 'oku kei longono.
Koe 'uhinga ia hono 'o hake , me'a 'oku 'aonga ketau usuusu ai. kae tuku 'a Lavulavu ia he koe fu'u me'a 'oku fika 100 mai ki mui? -
Na'e 'i ai foki 'a e taimi 'e taha na'a ku foki ki Tonga ko 'eku fakakaukau keu 'alu 'o fili Fale Alea mei Tongatapu 6 ko e 'uhi ko 'eku manako pe 'aku ia ki he fa'ahinga ngaue koia. Pea koe fo'i vaha'a taimi na'a ku nofo ai 'o feohi mo e kakai na'a ku fakatokanga'i ai 'a e ngaahi me'a koeni;
- Kuo 'ilo 'e he Kainga ia kou fie fili Fale Alea, kuo 'ikai toe ha ki'i kavenga iiki mo lalahi hono fata ange keu totongi. Pea mo e 'ai pa'anga pe ia 'a e kakai 'oku kalasi kehe.
- Feohi mo e kakai pea mo e talanoa mo e kakai, kou fakatokanga'i 'oku 'i ai e fa'ahinga tui ia kuo nau tukutaupe kinautolu kiai pea osi papau mo 'enau fili ia anautolu kanau kei omi hono pa lohiaki'i kita, pea hange oku nau sai'ia kinautolu.
Kou sio atu leva, ka iai ha'aku lava, e toe lahi ange 'ai pa'anga ia ai. Peau fakakaukau keu foki mai leva 'o ma'u ha nonga, peau tangane'ia 'aupito he kau Fakafofonga kuo nau osi i Fale Alea he'enau matu'uaki 'a e holi mo e kavenga 'a e kau fili. Pea kuo mo'oni e lau ta oku fu'u kei vale 'aupito hotau kakai he fili, 'aia ko e low kalasi he anga e lau 'a e kakai 'e ni'ihi e.
Kou sio eni ki he ngaahi palomesi 'a 'Akosita, tene osi ilo pe he'ikai lava kotoa, koeha leva ene me'a 'e fai ka 'ikai lava kotoa 'ene ngaahi tukupa? Koeha leva e ongo 'a e Kainga? Kau koe he fefine lotolahi. -
Fee lahi pe fanongo talanoa ia a Oua e Fiu, hange na'e sio tonu he ngaahi mo'oni'i me'a 'o e alea kotoa, ko 'ene laulaukonga pe 'ana he Kele'a pea fakafefeka 'aki 'ene poini fakalangalea. Kataki maloloo atu ki ha kolomu kehe he 'oku ngono ho'o poini.
-
Kou fie tali atu eau e fehui noaia a Oua e Fiu.
1. Koe paanga nae tukuange kihe Tongasat nae fai fakatatau kihe Aleapau nae tohii fakapalangi aia oku ikai mahino ia kiate koe moe kau mamahi. Ko hoo paakakihi ai he kohao seniti？
2. Ko e Ashika nae ngoto koe taetokanga a e Kapiteni he nae tonu ke oua folau e vaka pea koena nae osi tautea'i heene taetokanga. Kuo hiki fakalaka hoo sio au mei ai. Tuku e loto taufehi'a ia.
Pea kapau leva tetau sio kihe 1611 ne tautea'i e kau tutu ka nae teeki tautea'i e kau uki tutu. OKU HA LEVA IA？
Ai pea tuku hoo fakalanga sipiki. Ako keke poto he lea fakapalangi keke mahino'i e ngaahi ongoongo ke tonu kae tuku hoo fakanafala holo heni. -
NOFO NONGA KOE "OUA-E-FIU"...'OKU 'IKAI TEKE TONU KI HA FEITU'U...LAHI HO'O HEKE HOLO.
1. 'Oku ke pehē ko e 'Āngelo 'a 'Afosità kemau ilifia hono fokifokihi?
2. Na'e te'eki taimi ke fakaanga'i te'eki ai hū ki Fale Alea 'i he ngaahi me'a faka'api 'a kinaua pe.
3. Kataki 'o toe lau 'a e fa'utohi ke mahino. 'Oku toki 'ataa ki he midi ke 'ohake hono puipuitu'a 'i he 'ene hu ki Fale Alea.
4. Fakatau ha'o nusipepa Niuvakai he 'aho ni, pea 'e pulusiatu 'i he Nepituno 'a efiafi. 'Oku ha'u ai 'a e ngaahi poupou mai 'o 'Akosita ko hono fokifokihi ia mo fisifisi'i. -
Malie tama 'ae ng fa'u tohi 'oku mahe'a mai he ngaluope, pea mahino mai 'a e aaa mai 'ae kau tangata 'o fai hono fokifokihi moe fkamu 'ae Tama Fa'u tohi ke fisifisi'i 'ae me'a kotoa fekau'aki moe Fkfofonga Falealea 'oe Vv16.
Koe fifili ? Pe 'oku 'iai ha'ane Palopalema moe Lavulavu ?
Na'a ne ta'aki mai 'ae ng ngaue moe faingata'a ia 'o Etuate Lavulavu he'enau kei nofo Amelia ?. 'o taku ko'ene fokifokihi mo fisifisi'i ka hange koe 'ongo tama na'a na ako pe he University tatau pea na lotu pe he lotu tatau ?? pea koe oo, 'o feinga kumi mo'ui mo lukuluku mai ma'a Tonga !!!!
'Oku tau fkamu kotoa pe, ke hook atu 'ene Fekum, kihe ng me'a 'oku toe mahu'inga 'ange ??
1. Ko hono tuku atu 'e Ex. PM Tu'ivakano 'ae fu'u Lau miliona ma 'ae Kautaha Tongasat ta'e 'ilo kiai 'ae kakai totongi tukuhau 'oe Fonua.
2. Koe ha? ha ngaue kuo fkhoko kihe ola koia 'ae commission 'oe fu'u kakai mate mo'ui he MV. Asika?
3. Pea 'oku Lahi 'ae ng Issues ke fa'u tohi kiai mo talanga'i ke asinisini mo 'ilo iai 'ae kakai 'oe Fonua ????
Na'e puli ki fe 'ae kau Tama ni, he taimi 'oe kepmipeini he Fili si'i 'a Vv16 ?. toki 'osi 'ae Fili pea toki 'asi mai mo honau loto ?
Kuo ou manatu ai, kihe fili 'oe 2014, he hili koia 'ae fokotu'u Pule'anga 'a 'PM 'Akilisi Pohiva, pea toki asi mai 'o tala 'ae ng ngaue fehala'aki 'ae kau Minisita ?? ka kuo fkmolemole'i 'ehe PM 'ae me'a kotoa, he koe Pule'anga fo'ou 'eni 'ia. -
Koho vaivai Sita mo Lavu hono ngaahi hifo e ki'i vahenga vava'u 16 mo e fakapikopiko moe fie heka toileti palangi. Taki atu kiha luo 'o paipitaiso ai katau nounou he 'oku faingofua ange tau moe laione he fetakai moe 'atamai vaivai.
-
'Oku mahino pe ki he Tonga kotoa koe kakaa he'ikai pe toe tuku pea 'e hokohoko lelei atu pe....