Hokohoko atu pe Fakataputapui ^Featured

'E kei ngāue’aki ‘a e me’afua maama kulokula ki he fakataputapui, ko e me’a ia ‘a e ‘Eiki Palēmia, Hon. Hu’akavameiliku, lolotonga ‘a e konifelenisi mo e kau faiongoongo he ‘aho ni.

Ko e hikitō ‘a e fika ‘o kinautolu ‘oku nau ma’u ‘a e vailasi koviti 19 he ‘aho ‘e fā kuohili, ‘o ‘avalisi ki he toko 300 he ‘aho, ‘o fakatatau ki he ivi ngāue ‘o e Potungaue Mo’ui, ‘a e makatu’unga na’e tali ai ‘e he Fakataha Kapineti ‘o e ‘aho ni ke hokohoko atu ‘a e fakataputapui.

“Hili hono ‘omai e fale’i mei he Potungāue Mo’ui, na’e fakakaukau ai ‘a e Kapineti he ‘aho ni ke hokoatu ‘a e fakataputapui ha uike ‘e taha, ke ‘oange ha faingamalie ma’a e timi ngāue ‘a e Potungāue Mo’ui ke fakahoko lelei e ngaue tautefito ki hono muimui’i ‘a kinautolu na’e feohi vaofi mo ha ni’ihi kuo ma’u ‘e he vailasi, pea mo feinga ke ta’ota’ofi ‘a e mafola ‘a e vailasi Koviti-19,” ko e me’a ia ‘a Hon Hu’akavameiliku.

Ko e toko 335 fo’ou kuo nau puke he vailasi he houa ‘e 24 kuo tau situ’a mei ai.

Ko e toko 2,078 kuo nau sai talu mei Fepueli 1, 2022, pea toko 2,783 ‘oku nau kei puke.

Ko e peseti ‘e 98% kuo ‘osi lava honau huhu malu’i ‘uluaki, peseti ‘e 90 kuo huhu hoani pea peseti ‘e 47 ‘a e huhu fakalahi.

Ngaahi Falekoloa

Na’e fakahā ‘e he ‘Eiki Palēmia ‘e fakaava ‘a e ngaahi falekoloa, falemā, pangikē, kasa mo e pausa ‘apongipongi, Tokonaki 26 ‘o Ma’asi, mei he taimi 5 hengihengi ki he 8 efiafi ‘auhu, ke fakafaingamalie’i ‘a e kakai e fonua ke fakahoko ‘enau ngaahi fakatau.

‘E kamata ‘a e taimi fakataputapui fo’ou he taimi 8 efiafi Tokonaki pea lele hokohoko aipē mei he 8 efiafi ‘o e ’aho kotoa ki he 8 pongipongi, ki he ‘osi ‘a e vaha’a taimi fakataputaui ko eni.

‘E ngaue ‘a e ‘Ofisi Tokangaekina ‘o e Fakatamaki Fakanatula (NEMO) mo e ngaahi pisinisi ke fakapapau’i ‘e maau e me’a kotoa ‘o teuteu ki he fakaava e ngaahi sevesi ki he kakai ‘apongipongi.

Sivi Koviti taautaha

Na’e fakamalo’iai ‘e Hon Hu’akavameiliku ‘a e ni’ihi he fonua kuo nau ngaue’aki ‘a e ngaahi naunau sivi koviti mei he ngaahi fale fakatau’anga faito’o (pharmacy) ke tokoni ki he fakapapau’i ‘enau hao mei he vailasi.

“‘Oku ou fie fakamalō heni kiamoutolu ‘oku mou ō pe ‘o kumi ho’omou ngaahi me’asivi ke fakahoko homou sivi fakavavevave (RAT Test), ki ho’omou tokanga ki ho’omou malu, pea kou tui ko e founga pe ia tetau nga’unu atu ki ai.

Ko e ni’ihi ko eni ‘oku nau fakahoko pe kihe Potungāue Mo’ui ‘a e ola ‘o honau ngaahi sivi kuo fakahoko, tautefito kia kinautolu ‘oku nau sivi pea mahino ‘oku nau mo’ua he vailasi, pea ‘oku tokoni eni ke tokanga’i mo muimui’i ‘a e tu’unga ‘oku nau ‘i a ‘e he Potungāuei,” ko e me’a ia ‘a Hon Hu’akavameiliku.

“Ko ia ai ko e ngāue ia ‘a e Pule’anga he ngaahi uike ka hoko mai ke uki e kakai ke nau huhu malu’i ke fakapapau’i ‘oku hao hotau kakai, tautefito kia kinautolu ‘oku nau laveangofua.”

Ngaahi Pisinisi

Na’e me’a ‘a e ‘Eiki Palēmia ‘oku ngāue ‘a e Potungāue Pa’anga mo e Potungāue Fefakatau’aki mo e ‘Ikonomika ki he ngaahi tokoni ki he ngaahi pisinisi kuo uesia lolotonga ‘a e taimi fakataputapui.

“Ko e tokoni eni ia ki he ngaahi pisinisi ‘oku nau uesia mei he ngaahi fakataputapui ko eni ‘oku tau ‘i ai, pea ‘e ‘atā ia ke tukuatu he uike kaha’u.”

Mo’ua ‘Uhila

‘Oku ngāue ‘a e Pule’anga mo e Kautaha ‘Uhila ’a Tonga ke fakatonutonu ‘a e ngaahi mo’ua ‘uhila hili hano tukumai ha ngaahi launga mei he kakai e fonua.

Na’e fakapapau’i mei he Kautaha ‘Uhila ’a Tonga na’e fakatupu ‘e he mapuna ’a e mo’ungaafi HungaTonga-Hunga-Ha’apai ‘o Sanuali 15, ha ngaahi palopalema pea mahiki lahi ‘a e lau ‘o e ngaahi mita ‘uhila ‘i Tongatapu ni.

Tokoni ki he ngaahi Vahenga Fili

Na’e fakapapau’i ‘e Hon Hu’akavameiliku ‘a hono tali ’e he Kapineti ‘a e tokoni ki he ngaahi vahenga fili ‘e 17 ‘o Tonga ni,’o taki T$ $30,000 ma’a e vahenga ‘e 10 ‘o Tongatapu, TOP$20,000 ma’a e vahenga ‘e tolu ‘o Vava’u pea taki TOP$10,000 ma’a Ha’apai, ‘Eua mo e Ongo Niua.

‘E tokoni eni ki he ni’ihi he ngaahi vahenga ko eni ‘oku nau fu’u fiema’u vivili ka ke nau fengaue’aki mo e ngaahi ‘ofisi fakavāhenga.

Fakamuimuitaha mei he Potungāue Mo’ui

Na’e fakapapau’i ‘e he Minisitā Mo’ui, Hon. Toketā Saia Piukala, ‘e kamata ngāue’aki he konga kimui ‘o e uike kaha’u ha polokalama ‘initaneti ke muimui’i’aki ‘a kinautolu ‘oku feohi vāofi mo ha taha ‘oku puke, ‘e he timi ngaue ‘a e Potungāue Mo’ui, ka ‘e lele ‘a e tesi ‘o e me’angaue ko eni he lolotonga e uike. 

 “’E tokoni lahi ia ki he ngāue ‘a e Potungāue ki hono muimui’i ‘a kinautolu na’a nau feohi vāofi pe ofi mo ha taha ‘oku puke.

‘E tokoni ia he ngaue ki he muimui’i ‘a kinautolu ko eni ‘e ala puke ‘i ha’ane feohi vāofi mo ha taha ‘oku lolotonga puke,” ko e me’a ia ‘a e Minisitā Mo’ui.

‘Oku kei kole pe ‘a e Potungāue ki he kakai e fonua ke nau muimui mo talangofua ki he ngaahi fale’i mei he Potungāue ke fakapapau’i ‘oku ‘ikai fai ha fe’alu’aki fefē ‘apongipongi, ke fakasi’isi’I ha toe fakamafola ‘a e vailasi.

Na’a ne kei fakamalō ki he Pule’anga ‘Aositelēlia ki he ngaahi tokoni ‘oku faka’inasi’aki ‘a Tonga he taimi faingata’a ni ‘i he ngaahi faito’o huhumalu’i Pfizer ‘e a’utaki mai he uike ni.

Ko e faito’o huhu malu’i ko eni ‘e tukuatu ia ki ‘Eua, Ha’apai mo Vava’u ke fakahoko’aki ‘enau ngaahi huhu fakalahi.

‘E tau mai ‘a e ngaahi me’asivi PCR he uike kaha’u mei Fisi mo Nu’usila, fakataha mo e ngaahi me’asivi fakavavevave (Rat Test) mei ‘Aositelēlia mo Nu’usila.

Ngaahi Fefolau’aki

‘E tau mai ‘a e vakapuna hoko mei Fisi ‘i he ‘aho 30 ‘o Ma’asi, ko e fakahā ia ‘e he Tokoni Palēmia, Hon Poasi Tei pea ‘e malava ke folau atu ai ‘a e fanauako Tonga ‘oku hokoatu ‘enau ako ‘i Fisi he ‘Univesiti ‘o e Pasifiki Tonga mo e ngaahi ako’anga kehe, ka ‘e fiema’u ke nau fetu’utaki ki he Potungaue ki Muli mo e Kautaha Vaka ‘i Nuku’alofa ni ki he’enau ngaahi fiema’u ke fakakakato.

Fefolau’aki mo e ‘Otu Motu

Na’e fakapapau’i ‘e Poasi ‘oku kei fai e ngaue ke fakahoko e folau ki ‘Eua hili hono tau toloi mai he uike ‘e ua kuohili, he ‘oku kei ngaue ‘a e Potungāue Mo’ui ke fakapapau’i ‘e ngaahi fiema’u ke fakakakato pea toki fakahoko ‘a e folau ko ia.

Mau’anga Ivi

‘Oku kei ngāue ‘a e Pule’anga ke maa’usia ‘a e taketi ke a’u ki he 2030 kuo a’u ‘o vaeua ‘a e faka’amu ke ngaue’aki ‘a e ngaahi ma’u’anga ivi fakanatula, ko e fakahā ia ‘e he Tokoni Palemia.

Na’a ne me’a ‘e tokoni eni ki he ngaahi ma’u’anga ‘uhila ‘a e fonua mo holoki ‘etau fakafalala ki he lolo.

Tukuhau

Ko e ngaahi fakamatala tukuhau kotoa pe ki he ngaahi pisinisi mo fakataautaha, kuo fakahā mei he Potungaue Pa’anga Hūmai mo e Tute, ‘e toloi kotoa e taimi ke fakahū ai ‘a e ngaahi fakamatala ko ia ke toki ‘osi ki Sune ‘o e ta’u ni, koe’uhí ko e ngaahi taimi faingata’a ‘oku tau fononga’ia.

Polisi mo e faito’o konatapu

Kuo fakahā ‘e he Minisitā Polisi, Hon Hu’akavameiliku, ‘e vave ni hano tukuatu mei he Potungaue Polisi ha ngaahi fakamatala fekau’aki mo e ngaahi fakatotolo fakaloto’i Potungaue fekau’aki mo e ngaahi kaveinga ki he faito’o konatapu kuo ‘ohake ‘e he ngaahi kautaha ongoongo.

Ako

Na’e me’a ‘a Hon Hu’akavameiliku ‘oku alea ‘a e Pule’anga mo e Ongo Kautaha Fetu’utaki TCC mo e Digicel ha founga ke malava ‘e he fanauako ‘o lava ke sio ki he ngaahi polokalama ako ‘oku tukuatu he ‘initaneti mei he Potungaue Ako mo e Ako Ngaue.

‘I he taimi tatau, ‘oku kei ngāue ‘a e Potungāue Ako ki ha ngaahi founga kehekehe ke fakalelei’i’aki ‘a e founga ako mei ‘api ‘i he taimi fakataputapui ko eni.

Fe’auhi Netipolo ‘a e Pasifiki

Na’e ‘oatu mo e talomonū‘a e ‘Eiki Palēmia ki he Timi Netipolo Fefine Fakafonua ‘a Tonga ‘i he ngaahi ikuna kuo nau a’usia lolotonga e fe’auhi Australia Pacific Netball Series ‘i Senē, ‘Aositelēlia he uike ni pea mo e talamonu ki he teu e fainolo mo Fisi ‘apongipongi.

Na’e ikuna’i ‘e he timi ’a Tonga ni ‘a Papua Niukini, Fisi mo Ha’amoa pea ‘oku lolotonga taki he fe’auhi ni.