Ako FakaTonga mo e Ako FakaMuli

Na‘e fokotu‘utu‘u fakaha’a ‘a e ako fakaTonga, ‘o makatu‘unga he fa‘ahinga lalahi ‘e tolu ‘o e ‘ilo mo e poto, ‘a ia ko e faiva, tufunga mo e nimamea‘a, ‘o hangē ko e ha‘a faiva ta‘anga, ha‘a faiva hiva mo e ha‘a faiva haka he faiva, ha‘a tufunga langafale, ha‘a tufunga fo‘uvaka mo e ha‘a tufunga lalava he tufunga mo e ha‘a nimamea‘a koka‘anga, ha‘a nimamea‘a lālanga mo e ha‘a nimamea‘a tuikakala he nimamea‘a mo e hā fua.

Na‘e tupu mei hono fokotu‘utu‘u fakaha’a ‘o e ako hono tukufakaholo ‘a e ‘ilo mo e poto he ngaahi ha‘a takitaha he ngaahi to‘utangata mei he kuonga ki he kuonga, ‘o hangē ko e faiva hiva he ha‘a faiva hiva, tufunga langafale he ha‘a tufunga langafale mo e nimamea‘a koka‘anga he ha‘a nimamea‘a koka‘anga mo e hā fua. Na‘e to e ngofua pē foki ke ako ha tokotaha mei ha ha‘a ‘e taha ki he ‘ilo mo e poto ‘a ha ha’a ‘e taha.

‘Oku taukave ‘a e ‘uhinga fakaTonga ko e ako/education ko e liliu fakatā-vā ‘a e fuo mo e uho ‘o e ‘atamai mo e fakakaukau mei he vale/ignorance ki he ‘ilo/knowledge ki he poto/skill. ‘Oku mu‘omu‘a ma‘u pē ‘a e ‘ilo he poto, ‘a ia ‘oku tomu‘a ma‘u ‘a e ‘ilo pea toki ma‘u mei he ‘ilo ‘a e poto, ‘o makatu‘unga fakatou‘osi he ako. ‘O ka vale ha tokotaha he faiva hiva, ‘a ia ko ha fakatātā, pea ko ia ai ‘oku ne tomu‘a ako ke ‘ilo ki he faiva hiva pea ne to e ako mei he ‘ilo ko ia ke ne poto he faiva hiva mo e hā fua.

‘Oku lahi fau ‘a e ngaahi ‘ilo mo e poto loloto, mahu‘inga mo ‘aonga fakaako ‘o e faiva, tufunga mo e nimamea‘a, ‘o hangē ko e heliaki he faiva haka, tu‘akautā he faiva hiva mo e hola, kaiha‘asi pē haka-funga-haka he faiva haka, ‘a ia ko e ngaahi me‘angāue ki hono tofi fakaikiiki ‘o e vaa‘i‘uhinga he faiva ta‘anga, va‘itā he faiva hiva mo e vaa‘ihaka he faiva haka. ‘Oku ngāue‘aki lahi ‘a e me‘angāue faka‘aati ko e mata, pe, ko hono tatau, ko e ava, he tufunga mo e nimamea‘a, ‘o hangē ko e mata‘itoki/[ava‘itoki] he tufunga langafale mo e mata‘inge‘esifingota/[ava‘inge‘esifingota] he nimamea ‘a lālanga. ‘Oku tupu mei honau tāfakatatau mo tāfakapotupotutatau ‘enau mālie/faka‘ofo‘ofa, ‘a ia ‘oku toki fakaola he māfana, vela mo e tauelangi.

Ka ‘oku fokotu’utu’u faka’apiako ‘a e ako fakaMuli, ‘a ia ‘oku fakataha’i ‘a e ngaahi ‘ilo mo e poto ko e ngaahi lēsoni pē sapuseki, ‘o hangē ko e fika, saienisi, ‘aati, filōsofia, siokālafi mo e ‘enisinia, ‘a ia ‘oku ako’i ai kinautolu he ngaahi ‘apiako, ‘o kamata ‘a e ako he ngaahi ‘apiako palaimeli/lautohi, ngaahi ‘apiako sēkeniteli/kolisi/haisikulu, pea toki faka’osi ki he ngaahi ‘apiako tēseli/politekiniki mo e ngaahi ‘univēsiti, ‘a ia ko e tumutumu ia ‘o e ako.

‘Oku fōlinga tatau ‘a e fakakaukau fakaako fakaTonga mo e fakaMuli, ‘a ia ka vale ha tokotaha ha me’a, ‘oku ne tomu’a ako ke ‘ilo ki ai, pea ‘i he‘ene ‘ilo ki ai, ‘oku ne to e ako ke poto ai. ‘O hangē pē ka vale ha tokotaha he tufunga lalava, ‘oku ne tomu’a ako ke ne ‘ilo ki ai, pea ‘i he‘ene ‘ilo ko ia ki ai, ‘oku ne to e ako ke poto ai, ‘o to e pehē pē ka vale ha tokotaha he fika/matematika, ‘oku ne tomu‘a ako ke ne ‘ilo ki ai, pea ‘i he‘ene ‘ilo ki ai, ‘oku ne to e ako ke poto ai [‘o hangē ko e ‘ilo fakafika ko ia ko e: 1 + 1 = 2, ‘e ma‘u ai ‘a e poto hono fakatau ha ongo koloa ‘oku taki $1.00, ‘a ia ‘oku fe‘unga kotoa hono totongi/mahu‘inga mo e $2.00, ‘o vete mai ‘a e toenga ko e $3.00].

‘Oku takimu‘a ‘a e ngaahi ‘univēsiti he fekumi ki he ngaahi ‘ilo, ‘o makatu’unga he ako faka‘uhinga, pea toki tukumai ki he ngaahi politekiniki, ‘a ia ‘oku tefito he ako faka‘aonga, ke nau ako’i ‘a e ngaahi ‘ilo ko ia ko e poto, ‘o hange ko hono ako‘i he ngaahi politekiniki ‘a e ‘ilo ki he ivi na’e ma‘u mei he fekumi ‘a e ngaahi ‘univesiti ki he ‘ilo ke hoko ko e poto, ‘o tefito hono liliu ‘a e ‘ilo ko ia ‘o ngāue’aki ko e poto he ‘uhila mo e hā fua. ‘Oku to e ako’i ‘a e ngaahi ‘ilo mo e poto ko ia he ngaahi ‘apiako palaimeli/lautohi mo e ngaahi ‘apiako sēkeniteli/kolisi/haisikulu.

Na‘e talu hono ‘omai ‘e he kau Papālangi ‘a e ako fakaMuli mo e mōlia atu ‘a e ako fakaTonga, ‘o hangē ‘oku mo‘ulaloa ‘a e ako fakaTonga ki he ako fakaMuli, ‘o ‘ikai lau taha ki he silolalo ‘a e Tonga ki he ako fakaTonga mo pehē tokua ‘oku mā‘olunga ange ‘a e ako fakaMuli. ‘Oku tupu mei he ma‘uhala ko ‘eni ‘a e mole māmālie atu ‘a e ako fakaTonga, ‘a ia ‘oku tukufakaholo mai he ngaahi ha’a faiva, ha’a tufunga mo e ha’a nimamea’a, ‘o vaka mai ai ‘a e ngaahi ‘ilo tupu’a mo e poto tu’ufonua he ngaahi kuonga.

Na’e talu ‘a e hake mai ki Tonga ‘a e ako fakaMuli mo hono teketeke ‘a e ako fakaTonga ki tu’a ka e fusifusi mai ‘a e ako fakaMuli ki loto, ‘o hoko ‘a e ‘ilo mo e poto fakaMuli ko e kanoloto ‘o e silapusi/syllabus, kulīkalamu/curriculum pē fokotu’utu’u ‘o e ako ka e hangē ‘oku hoko pē ‘a e ‘ilo mo e poto fakaTonga ko hono kilitu’a. Na‘e ui mo ‘iloa ‘a e ki’i konga lefu ‘o e ako fakaTonga na‘e kau/hū mai ki he ako fakaMuli ko e Ngāue FakaTonga/Ngāue Fakamea‘a, ‘a ia na‘e tefito he konga si’i mo valevale ‘o e tufunga mo e nimamea‘a, ‘o hangē ko e tufunga tā‘esia‘itoki, nimamea‘a lālangakato mo e hā fua.

Na’e hoko heni ‘a e mole atu ‘a e ngaahi faiva, tufunga mo e nimamea‘a tupu‘a, ‘a ia ‘oku fa‘oaki ai ‘a e ngaahi ‘ilo, poto mo e ‘aonga tu‘ufonua, ka e tautefito ki he faiva mo e tufunga, ‘o hangē ko e faiva heulupe, faiva lafo, faiva fānifo, tufunga langafale, tufunga fo‘uvaka, tufunga lalava mo e tufunga tātatau mo e hā fua. Neongo kuo hake mai ‘a e ngaahi faiva, tufunga mo e nimamea‘a ki Tonga ko e fakakoloa, ‘o hangē ko e faiva ‘akapulu/rugby-playing, faiva hele‘uhila/film-acting, tufunga hele‘uhila/film-making, nimamea‘a langaleisi/crocheting mo e nimamea‘a tuimatala‘i‘akau/embroidering, ka ‘oku ‘ikai to e tukufakaholo fakaha‘a, ‘a ia ko e tefito ‘o e ako fakaTonga.

‘Oku tu’unga tatau pē/ways of being/‘what is’/‘things in themselves’ ‘a e ‘ilo mo e poto fakaTonga mo fakaMuli ka ‘oku kehekehe pē he founga/ways of knowing/‘what does’/‘things as we know them,’ ‘o ui ‘a e founga fakaTonga ko e ako, ‘a ia ko e liliu fakatā-vā ‘a e fuo mo e uho ‘o e ‘atamai mo e fakakaukau mei he vale ki he ‘ilo ki he poto ka e tefito ‘a e founga fakaMuli ‘o e education/ako he fekumi ki he knowledge/‘ilo ki he skill/poto, ‘o mu‘omu‘a ma‘u pē ‘a e ako faka‘uhinga he ako faka‘aonga. ‘Oku kau lahi ‘a e fiema‘u ‘a e pisinisi, politiki mo e kakai hono fulihi ‘a e ako fakaMuli, ‘o fakamu‘omu‘a ‘a e ako faka‘aonga he ako faka‘uhinga pē ako fakatekinikale he ako faka’akatemika, ‘o ne felei ‘a e fekumi tau‘atāina ‘a e ngaahi ‘univēsiti ki he ‘ilo.

‘Oku tatau pē hono fakamu‘omu‘a ma ‘u pē ‘a e ‘ilo/knowledge he poto/skill he ako fakaTonga mo hono fakamu‘omu’a ma‘u pē ‘a e knowledge/‘ilo he skill/poto, ako faka‘akatemika he ako fakatekinikale pē ako faka‘uhinga he ako faka‘aonga he ako fakaMuli. Neongo ‘oku tefito ‘a e ako fakaTonga he ‘aonga, ‘a ia ‘oku makatu‘unga he ‘ilo mo e poto tupu’a, ‘o hangē ko hono langa ha fale ke ngāue’aki ki he nofo mo e hā fua, ka ‘oku fakamu‘omu‘a ma’u pē ‘e he tufunga langafale ‘a e faka’ofo’ofa/beauty/quality ka e toki fakamuimui mai ‘a e ‘aonga/use/utility, ‘o ‘uhinga ko ‘ene faka‘ofo‘ofa ange ‘a e fale ko ‘ene to e ‘amo‘amo ange ia ‘ene tolonga mo ‘aonga.

Neongo ‘oku mahu‘inga tatau fakatoulōua pē ‘a e ‘ilo mo e poto, ‘o hangē pē ko e ako faka‘akatemika mo e ako fakatekinikale pē ako faka‘uhinga mo e ako faka‘aonga, ka ‘oku to e matu‘aki mahu‘inga ange hono fokotu‘utu‘u ‘o fakamu‘omu‘a ma ‘u pē ‘a e ‘ilo he poto, ako faka‘akatemika he ako fakatekinikale pē ako faka faka‘uhinga he ako faka‘aonga. ‘Oku ‘uhinga ‘eni he ‘oku ma‘u ‘a e poto mei he ‘ilo, ma‘u ‘a e ako fakatekinikale mei he ako faka‘akatemika pē ma‘u ‘a e ako faka‘aonga mei he ako faka‘uhinga. ‘Oku tatau hono fokotu‘utu‘u hala ‘o e ako, ‘o hangē ko e lea heliaki mālie ‘a e kau Papālangi: “Ko hono fakamu‘omu‘a ‘a e saliote he hoosi,” ‘a ia ka ‘ikai pē ko e maumau mo havehave ‘a e saliote ko e lavelavea mo mate ‘a e hoosi pē fakatou‘osi ‘a e saliote mo e hoosi!

‘Oku ‘ikai ko ia pē ka ‘oku to e hanga ‘e he poto ‘o huluhulu ‘a e ‘ilo mo e ‘ilo ‘a e poto [‘a ia ‘oku fa‘oaki he fonua mo fakafetu‘utaki he tala/lea], ‘o hange pē ko e hoko ‘a e ako fakatekinikale ko e tuhulu ‘o e ako faka‘akatemika mo e ako faka‘akatemika ‘a e ako fakatekinikale pē ako faka‘aonga ‘a e ako faka‘uhinga mo e ako faka‘uhinga ‘a e ako faka‘aonga. Ko ia ai, ‘oku ‘ikai ko e polopalema ‘a e ‘ilo mo e poto, ako faka‘akatemika mo e ako fakatekinikale pē ako faka‘uhinga mo e ako faka‘aonga ka ko e polopalema ko hono fokotu‘utu‘u, ‘o tonu mo mahu‘inga ke mu‘omu‘a ma‘u pē ‘a e ‘ilo, ako faka‘akatemika mo e ako faka‘uhinga ka e muimui ma‘u pē ‘a e poto, ako fakatekinikale mo e ako faka‘aonga.

‘Oku kamata ke foki ‘a e fakamamafa mo e tokanga ‘a e ako fakaMuli ke to e mahu‘inga makehe he ngaahi ‘ilo mo e poto tu‘ufonua ‘a e ngaahi fonua kehe mei he Uēsite, ‘o ‘uhinga he kuo makulekule ‘a e ‘ilo mo e poto faka‘Iulope/fakaUēsite, pea ‘ikai ko ia pē ka ‘oku ‘ikai to e ‘u‘uku kimu‘a, ‘o hangē ‘oku ‘apulu mo tu‘uma‘u. ‘Oku ‘asi ‘eni, ko ha fakatātā si’i, he mahu‘inga fakaako ‘a e ‘ilo mo e poto loloto ‘a e fakakaukau mo fakangāue fakaTonga ‘o e fonua, ‘o ‘uhinga ki he valevale mo e manava, kakai mo e ‘ātakai, mo e kau mate mo e fa‘itoka, ‘a ia ‘oku ne huluhulu mo fakamaama ‘a e tokāteline siokita mo mohu polopalema fakaUēsite ‘o e fakalakalaka mapule’ia/sustainable development, ‘oku ne hakeaki ‘a e tangata pē ka e laiki ‘a e ‘ātakai.

Tau toki hoko atu.