“‘Aositelelia ko e hoangaue lahitaha ‘o Tonga he fakalakalaka” ^Featured

‘Oku fe’unga mo e TOP$30.3 miliona ‘a e tokoni ‘a ‘Aositelēlia ki Tonga he ta’u fakapa’anga 2014/2015, ‘a ia ‘a ia ‘oku kau kiai ‘a e tokoni ki he patiseti mo fakapa’anga ‘a e ngaahi polokalama ngaue fakalakalaka ‘i he ngaahi sekitoa ‘o e Va’a Fakakautau, mo’uilelei, ako, toutai, polisi mo e ngaue fakalakalaka ‘a e kakai fefine.
 
Na’e fakahā ‘e he ‘Eiki Palēmia, Samuela ‘Akilisi Pohiva ‘a e hounga’ia he fatongia mahu’inga ‘oku fuesia ‘e ‘Aositelelia ‘i he ngaahi ngaue fakalakalaka ‘a Tonga. “ ‘I he’ene pehē, ‘oku ou fie fakahoko atu ‘a ‘eku fakamalō ki he Minisitā ki Muli ‘a ‘Aositelēlia, mo e Pule’anga ‘Aositelēlia, ‘i ho’omou ‘ofa ki he ngaahi ngaue fakalakalaka mahu’inga ‘a Tonga, ” ko ‘ene me’a ia.
 
Na’a ne fakahā ai mo e hounga’ia ki Tonga ‘a e poupou lelei ’oku fai mai ‘e ‘Aositelelia ki he sekitoa ‘ikonomika mo taautaha, ‘o hangē ko ia he fili Falealaea na’e toki ‘osi, pea mo e tokoni lahi ki he liliu fakapolitikale ‘a e fonua.
 
Na’a ne me’a: “ ‘Oku ou fiefia ke fakahā‘a e ngāue ‘oku fakahoko ‘e he Pule’anga ki he ngaahi ‘elia mahu’inga taha ke fakahoko ki ai ‘a e tokoni, pehe ki he ngaahi tokoni ‘oku fengaue’aki ai ‘a Tonga mo ‘Aositelelia, ke fakapapau’ike tauhi ‘a e tu’unga faka’ikonomika, tukuatu ke ‘inasi ‘a e kakai he tu’unga tatau he mo’uilelei mo e ako, pehe ki he ngaahi faingamalie ‘inivesi he mala’e ‘o e ngoue mo e toutai ke tokoni ki he fakalakalaka ‘o e tu’unga faka’ikonomika ‘o e  fonua
“ ‘Oku ou mafana‘i ho’omou feinga ke fakahoko ‘a e ngaahi liliu faka’ikonomika,” ko e me’a ia ‘a Hon. Julie Bishop:
 
Ko e Palani Ngaue Colombo (The New Colombo Plan)

Na’e vahevahe ‘e Hon. Julie Bishop ‘i he’ene fakataha mo e ‘Eiki Palēmia, Hon. Samuela ‘Akilisi Pohiva pea me’a ai mo e ni’ihi ‘o e kau Minisitā ‘oe  Kapineti, na’a ne fakahā ai ‘a e polokalama ngaue fo’ou ‘oku ‘iloa ko e “Palani Ngaue Fo’ou Colombo”, ‘a ia kuo fokotu’u ‘e he Pule’anga ‘Aositelēlia ke hiki’i hake ‘a e ‘ilo ki he Pasifiki ‘i ‘Aositelelia ‘aki hono poupou’i ‘a kinautolu ako ‘i ‘Aositelelia ke nau ako mo akongaue mai ki he feitu’u Pasifiki.
 
‘E hoko eni ke ne fakalotolahi’i ‘a e fe’alu’aki ‘a e fanauako ‘i he mala’e ‘o e ako ‘i he Pasifiki, kau ai ‘a e fanauako e lauafe ‘o e Pasifiki ‘oku nau ako ‘i ‘Aositelelia he ta’u.
Ko e tukuifonua ‘e 38 kuo nau felotoi ke fakamo’oni ki he fokotu’utu’u ko eni, pea ko e tukuifonua e hiva ai mei he Pasifiki, kau ai ‘a Tonga.
 
Na’e lesisita ‘a Tonga ‘i Sepitema 2014 ke nau kau ki he Palani Ngaue Fo’ou Colombo. Ko e fanauako ai ‘e toko 16 tenau kau ki he fuofua kulupu ke nau omai ki Tonga ni.
Kuo tukuatu ai ‘e ‘Aositelēlia ha $100 miliona ‘o laka hake he ta’u ‘e nima ka hoko ki he Palani Ngaue ko eni.
 
Na’e me’a ‘a Hon. Julie Bishop, ko e fanauako te nau kau he Polokalama Ngaue Fo’ou Colombo te nau ma’u faingamalie ai “ mei he ako fakafetongi he tafa’aki ‘o e talafakafonua mo e ngaue.”pehe ki he ni’ihi tenau fakafetongi mei he fonua te nau ha’u mei ai.
 
Pasifiki

Ko e taha ‘o e ngaahi kaveinga mahu’inga na’e ‘ohake lolotonga ‘a e fakataha mo e fakatahataha’i ‘a e Pasifiki hange ko e Kautaha ‘a e Kau Taki ‘o e Pasifiki(PIF) pea mo honau vā mo ‘Aositelēlia mo Nu’usila.
 
Kuo fai ‘a e ngaahi fakataha he Pasifiki mo Fisi koe’uhi ko ‘enau fiema’u ke holoki e kau mai ‘a ‘Aositelēlia mo Nu’usila ki he ngaahi alea ‘a e PIF, koe’uhi ko e toe fakaafe’i ‘a Fisi ki he Kautaha ‘a e kau Taki‘o e Pasifiki(PIF) hili hono to’o ‘enau memipa he kautaha ni ‘i he liukava fakakautau ‘i he ta’u 2006.Na’e kole ai ‘e Fisi ia ha kautaha makehe ma’a e Pasifiki kae ‘oua ‘e kau ki ai ‘a Nu’usila mo ‘Aositelēlia.
 
Na’e folau ‘a’ahi mai ‘a e Minisitā ki Muli ‘a Fisi, Hon. Ratu Inoke Kububola he konga kimu’a ‘o e ta’u ni, na’a ne fakahā ai ‘a e faka’amu tatau ‘a Fisi ki he memipa ‘a Nu’usila mo Fisi ‘i he PIF.
 
Na’e fakahā ‘e he ‘Eiki Palemia, Samuela ‘Akilisi Pohiva ki he kau faiongoongo ‘i Nuku’alofa,’oku ‘ikai ke ke kau a Tonga ia kiha tafa’aki, ‘oku fili pe ‘a Tonga ke ‘oua ‘e kau ki ha tafa’aki.
 
Na’a ne me’a: “ ‘oku mau ‘a’apa’i ‘a e tu’unga ‘oku ‘i ai ‘a Fisi kapau ‘oku fe’unga ia mo ‘enau fiema’u fakafonua, pea ‘e ‘ikai kemau kaunoa ai, ka temau tu’u ke fakamalohi’i ‘emau vā fengaue’aki mo ‘Aositelēlia mo Nu’usila. He ko e ongo hoangaue fakalakalaka eni kiakimautolu talu mei mu’a.”
 
Ka ko e vā fengaue’aki ko eni, ‘e kei hokohoko atu pe ia pea fakalalahi he Pasifiki tautefito kimu’a he fakataha lahi ‘a e Kau Taki ‘o e  Pasifiki he ta’uni ‘i Sepitema.
 
Polokalama Ngaue Toli (Seasonal Workers Program (SWP)

Ko e taha e ngaahi kaveinga mahu’inga na’e alea’i he ‘a’ahi ni ko e polokalama ngaue toli. ‘Oku fakafuofua ki he kau ngaue toli ‘e toko 1,200 ‘oku nau ngaue ‘i ‘Aositelelia pea ‘oku ‘i ai ‘a e ‘amanaki ‘e a’u ki he toko 1,400 he ta’u ni. Neongo ko e sekitoa ko eni ‘oku fakatefito pe ki he ‘akau fua, ‘oku kei fekumi ‘a e Pule’anga kiha ngaahi founga ke ‘oatu ai mo ha ngaue kihe ngaahi tafa’aki kehe kau ai ‘a e ngaahi ngaue kautaha.
 
Ko e tafa’aki kehekehe ‘e fā‘e fakalahi ki ai ‘a e ngaue ko eni, ‘a ia ‘e kau ki ai ‘a e ngaue langa ki he nofo’anga, faama’i e me’amo’ui mei ‘oseni, faama too mo e vavae(cotton); ka ’oku fai e fakakaukau ki he ngaahi ngaue’anga kehe hangē ko e tafa’aki ki hono tokangaekina e kau vaivai, mo’uilelei, langa, keli’anga makakoloa, tafa’aki ki he folau tahi mo e ngaue he tafa’aki fefakatau’aki.
 
Ko e tā pa’anga mei muli mei he polokalama ngaue ko eni ‘oku ne mei fakatatau’i ‘a e lahi ‘o e tokoni ‘a ‘Aositelēlia ‘o fakafou he’enau polokalama tokoni fakalakalaka fakata’u. Ka fakataha’i mo e lahi e pa’anga ‘oku ma’u he ngaue toli ‘i Nu’usila, ‘oku nau ma’u ‘e kinautolu ‘a e fakakatoa ko e $53,331,795 pea ko e tā pa’anga mei muli ki Tonga ni fakakatoa he ta’u 2011 ko e $22,896,280.
 
‘Oku kei hoko ai ‘a e polokalama ngaue ko eni ko e pa’anga humai lahitaha ia ki he tu’unga faka’ikonomika ‘o Tonga.
 
Va’a Fakakautau, Malu’i mo e Ngaue Tokoni

Na’e fakahā ‘e he Minisita ki Muli ‘a Tonga, Hon. Samuela ‘Akilisi Pohiva ‘a e taha ‘o e ngaahi tafa’aki ‘oku tokanga’i mo tokoni’i fakapa’anga ‘e ‘Aositelelia ‘a e fakapapau’i ‘okuhao mo malu ‘a e fefononga’aki ‘i tahi mo e hao mo e malu ‘a e Pasifiki.
 
Na’a ne me’a ai ki he ‘a’ahi ‘a e Minisitā ki Vanuatu hili hono ‘ahia ‘e he Saikolone Fakatalopiki, ‘oku ne fakahaa’i mai ‘a e poupou malohi ‘a ‘Aositelēlia ki he tafa’aki ko ia, ko e ‘elia ia ‘oku maheni ki ai ‘a Tonga mo e Pasifiki tautefito ki he fakatamaki Fakaenatula mo e uesia ‘e he feliuliuaki ‘a e ‘ea.
 
Na’e me’a ‘a e Minisitā ki Muli Hon. Julie Bishop ‘i hono tukuatu ‘e Tonga ‘a ‘ene vakale’o ‘e taha ke tokoni ki he ngaue tokoni ki Vanuatu tautefito ki he fefononga’aki he tukuimotu ke fakaa’u e ngaue tokoni hili ‘a e Saikolone ko Pam. Ko e taha foki ia e tokoni ‘a ‘Aositelelia ki Tonga ki hetafa’aki Fakakautau ‘a e vakale’o.
 
Faingamalie ki he Maketi

Ko e polokalama faingamalie ki he maketi ki he ngoue fua mo foha (PHAMA), ‘oku tokoni lahi ia ki he kau ngoue ke nau ma’u ‘a e ngaahi fiema’u fakavaha’apule’anga ki he ngoue hūatu ki muli.
 
Na’e fakahā ai ‘e Hon. Julie Bishop ‘a e liliu na‘e fakahoko ki he’ene ‘asenita polokalama tokoni ‘i Sune 2014, ‘a ia na’e fakakau ai ‘a e peseti ‘e 20 ‘o e tokoni ki he tafa’aki ‘o e fefakatau’aki. Na’a ne faka’amu ke hoko ‘a e tokoni “ ke ‘aonga”, ke tokoni’i ‘a e Pasifiki ke nau lava ‘o tokoni’i kinautolu pe. ‘Oku fe’unga moe $7 miliona ‘a e koloa humai’a Tonga ni mei ‘Aositelēlia pea ko e koloa hūatu ‘a Tonga ki ‘Aositelēlia ‘oku fe’unga ia mo e $2 miliona. Ko e tefito’i koloa hūatu ‘a Tonga ko e ngoue, pea na’e toe mei leleiange kapau na’e lava ke to’o ‘a e fakangatangata he fiema’u hukoloa ki ‘Aositelēlia. Ko e fakatatā lelei eni, ko e kole ha faingamalie ke ‘ave ai e ngoue ki he maketi ‘oku a’u ia ki he vaha’a ta’u ‘e 7-8. Kapau ‘e lava holoki e taimi ko eni, ‘e malava ‘e Tonga ke tanaki ha pa’anga leleiange mei he ngoue hū ki ‘Aositelelia.

Na’e me’a atu ‘a Hon. Julie Bishop mei Tonga ni he ho’ata Tu’apulelulu2 ‘o ‘Epeleli, hili ia ‘a ‘ene me’a ‘a’ahi ki he ngaahi polokalama ngaue ‘oku fakapa’anga ‘e hono Pule’anga ‘i Tonga ni. ‘Oku ‘oatu ‘i ha Ongoongo Tukuatu makehe ‘a e me’a ‘a e ‘Eiki Palemia ‘o Tonga lolotonga’a e fakataha makehe mo e ‘Eiki Minisita ki Muli ‘a ‘Aositelelia.
 
 
NGATA’ANGA
Tukuatumei he:‘Ofisi ‘o e Palemia, Pule’anga Tonga, Nuku’alofa, Tonga.
Tu’asila:Taufa’ahau Road, P.O. Box 62.Tel: (676) 24 644     
Fax:  (676) 23 888; NgaahiFaka’eke’eke- Email: This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.