Taa’iva ‘a e Vaa’ita Ke Ma’u Ha Fonua ‘Oku Tu’uloa Mo Tolonga ^Featured

‘Oku ou fiefia ‘i he ma’u ‘a e faingamalie ke fai ha fakalavelave ki he kaveinga ma’uhinga ni.  ‘Oku ‘uhinga ‘eku pehe ‘oku ma’uhinga koe’uhi he ‘oku ou tui ko e lave te u fai ko ha tanaki ia ki he taukave ‘oku feia ‘e he Teoli Ta-Va Fakalukufua ‘o e ‘I ai ‘a ia na’e fa’u mo fokotu’utu’u ‘e Palofesa Dr Hufanga ‘Okusitino Mahina ‘o fakataumu’a ki he a’usia ‘a e mahino pe ko e fe ‘a e taimi ‘oku hoko ai ha me’a ‘o ‘I ai pe Me’a. 

Kuo lahi ‘a hono matua’i ‘o e teoli ni ‘i he ngaahi ta’u kuohili ‘e he kau ako hange ko Palofesa Dr Tevita Ka’ili, Dr Nuhisifa Williams, Dr Telesia Kalavite, Dr Fepulea’i van de Ryn, Dr Cresantia Koya Vaka’uta, Dr Sione Vaka pea mo e kau ako kehe pe pea ko e fokifokihi mo e fakafuolelei’i ‘oku nau fai ‘oku kaunga tonu ia ki he tu’u fakamakatu’u ‘a e teoli ni.  ‘I he’ene pehee, ko e lave te u fai ko e konga pe ia ‘o e pue ‘oku fai ‘e he kaunga fekumi fakaako ‘oku nau faka’aonga’i ‘a e teoli.

Tukukehe ange ‘a Ka’ili, ko e toenga ‘o e ngaue fakaako ‘a e ni’ihi kehe kuou ‘osi lave ki ai ko ha ngaue’aki ‘o e va/’uhinga faka-Pasifiki/Moana ‘o e ako, nofo’anga mo e fakakaukau ke ne tataki ‘a e founga ngaue’i/ta ‘o e va/’uhinga.  Neongo na’e tatau pe ‘a e tokanga ‘a Ka’ili mo e ni’ihi kehe ka na’e kehe ‘i he to’onga ko ‘ene tanaki ‘a e tukunga aofangatuku ‘o e ‘aati ko e faka’ofo’ofa (spatiotemporal order of beauty) ke fakataumu’a ki ai ‘a e ta ‘o e va.

Na’a ku ‘osi lave ‘i ha’aku pepa na’e tuku atu ‘i he Nepituno felave’i mo e tuku’au mai ‘a e teoli ta-va mei he kamata ‘o a’u mai ki he lolotonga ni pea he’ikai te u to e lave ki ai tukukehe pe ha’aku lave ki he taa’iva mo e va’aita pea mo ‘ena fengaue’aki ke ma’u ‘a e tukunga aofangatuku (spatiotemporal order of sustainability and durability) ko e tu’uloa mo e tolonga.

Kuo faka’aonga’i mai ‘a e teoli ta-va pea taku pe ko e ta ko e taimi/time pea ko e va ko e vaha’a/space.  Tukukehe ange ‘a ‘eku feohi mafana mo Mahina pea pehe ki he’eku lau ‘a ‘e ne ngaahi ngaue fakaako kuo pulusi, ko e fakakaukau na’a ne tongia ‘a e mahino ko ha lea Tonga maheni pe ‘oku fa’a mahe’a ko e “Ko e tangata na’e ‘i ai hono kuonga/taimi” pea na’e mahino kiate au, makatu’unga ‘i he tataki ‘a e teoli ta-va, ‘oku ‘uhinga ‘eni ki ha “tokotaha na’e mahino ki ai ‘a e ‘uhinga ‘o e mo’ui pea ‘i he’ene pehee, na’a ne ngaue’i ‘a e ‘uhinga ko ia ‘o makatu’unga ai ‘a e pehe na’e’ i ai hono kuonga/taimi”. 

‘Oku tau mo’ui kotoa pe ka ‘oku kehekehe ‘a ‘etau ‘uhinga’i/vaa’ita’i ‘a e mo’ui pea ko e ‘uhinga ia ‘a e ‘i ai ‘a e kakai na’e ‘i ai honau kuonga/taimi pea mo e kakai na’e ‘ikai lava ke fakatokanga’i ha’anau kuonga/taimi.  ‘Oku ou tui ‘e lava leva ke tau fakatokanga’i ko e kuonga/taimi ko ha tukunga mahino na’e a’usia makatu’unga ‘i hono ngaue’i ‘o e ‘uhinga ‘o e mo’ui.  ‘I he’ene pehee leva, ko e vaa’ita (space-timing) “ko e ‘oange ha ‘uhinga/taumu’a pe faka’uhinga’i/fakataumua’i ha ngaue ‘e fai/fakahoko”; pea ko e ta’aiva (time-spacing) “ko e ngaue’i ha ‘uhinga/taumu’a”.  Kapau ‘e ngaue’i ‘a e’uhinga/taumu’a ‘o fakafou ‘i he tatau mo e potupotutatau ‘a hono filio’i ‘o e ‘uhinga’i/vaa’ita’i mo e ngaue’i/taa’iva’i pea ‘oku ‘i ai ‘a e tui ta’eveiveiua ‘e a’usia ‘a e tukunga ko e malie pe faka’ofo’ofa (beauty).

Na’a ku lave ‘i ha’aku pepa na’e ’osi tukuatu ‘i he Nepituno (‘Uhinga ‘o e lea Fonua) felave’i pea mo e ‘uhinga ‘o e lea “fonua” ‘a ia na’a ku pehe ai ko e fonua “ko ha me’amo’ui pe me’amate ‘oku ne malava ke tokoni’i ‘a e fa’ahinga ‘o e tangata makatu’unga ‘i ha va fekau’aki ‘oku faka’apa’apa’i ai ‘a ‘ene tu’uloa pe tolonga”.  Na’a ku to e lave foki ki he ongo va fekau’aki ‘e ua ko e tauhifonua mo e tufungafonua pea na’a ku pehe foki ko e tauhifonua ko e va fekau’aki ‘i he va ‘o e fa’ahinga ‘o e tangata mo e fonuamo’ui pea ko e tufungafonua leva ko e va fekau’aki ‘i he va ‘o e fa’ahinga ‘o e tangata mo e fonuamate. 

Na’a ku to e pehe foki ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi fatongia kehekehe ‘o e fa’ahinga ‘o e tangata ‘i he va fekau’aki ko ia ko e tauhifonua pea ‘oku kau ki ai ‘a e fusifonua, langafonua mo e hikifonua pea pehe ki he ngaahi fatongia ‘i he va fekau’aki ko e tufungafonua ‘a ia ‘oku kau ki ai ‘a e kumifonua, tekefonua mo e tukufonua.  Ko e fehu’i leva ‘oku pehe ni: ‘oku anga fefe ‘a e malava ‘a e fonuamo’ui ‘o mo’ui mo tu’uloa pea pehe ki he malava ‘a e fonuamate ‘o faka’ofo’ofa mo tolonga?.  Te u ngaue’aki ‘a e fatongia ko e kumifonua ‘i he va fekau’aki ko e tufungafonua ke fakafotunga ha ta tali ki he fehu’i.

Ko e kumifonua (ku=ngaue; mi=mili/milihi) ko e fatongia ki he fonuamate ko e kelekele ‘a ia ‘oku fakataumu’a ki he ngaue’i ‘o e kelekele ke ma’u ‘a e fiema’u ‘a e fa’ahinga ‘o e tangata ka ‘i he taimi tatau ‘oku kei tauhi pe ‘a e tukunga faka’ofo’ofa mo tolonga ‘o e kelekele.  ‘Oku ‘uhinga ‘a e faka’ofo’ofa mo e tolonga ki ha kelekele ‘oku kei ma’u pe ‘a hono fuo kae ‘ikai ke toloefu pea to e mo’ui/mahu foki kae ‘ikai ke kaka. 

Ko hono taa’iva pe ngaue’i ‘a e vaa’ita/’uhinga ko ‘eni ‘e fakafou ia ‘i he faka’ata’ata pe ‘oe konga vao ‘o ngaue’aki ‘a e hele mo e huo kae ‘ikai ko e palau; pea mo hono to tuifio ‘o e ‘akau ‘oku ngoue’i kae ‘ikai ko e ‘akau ngoue pe ‘e taha.  ‘I ha lava ‘a hono faka’aonga’i ‘o e ngaahi ‘akau ngoue na’e to, ‘oku fakavaoa’i leva ‘a e konga kelekele ko ia kae hiki ki ha konga kelekele fo’ou ‘o faka’aonga’i pe ‘a e founga tatau fakataha mo ha filio’i makatu’unga ‘i ha taukei na’e ma’u ‘i hono taa’iva’i pe ngaue’i ‘o e kelekele ‘i he ta’u pe ngaahi ta’u kuohili.  ‘Oku ‘ikai foki fiema’u ha faito’o kemikale fakalelei kelekele pe faka’auha ‘inisekite fakatupu maumau koe’uhi he ‘oku tauhi ‘o ‘ikai holo ‘a e tukunga mo’ui/mahu ‘o e kelekele pea faingata’a foki ke ‘i ai ha ‘inisekite koe’uhi he ‘oku to tuifio ‘a e ‘akau ngoue ‘o faingata’a leva ki he ‘inisekite ke mo’ui.

Ko e fehangahangai ‘o e kumifonua kuo fai ki ai ‘a e lave ko ha kumifonua ‘oku faka’auha ‘a e ‘akau tu’ufonua kae palau’i ‘a e kelekele ‘elia lahi (ngaue’i/taa’iva’i) ‘o fakataumu’a ki ha ‘akau ngoue pe ’e taha ‘o ngaue’aki ‘a e kemikale fakalelei kelekele mo e faka’auha ‘inisekite ke ma’u ha pa’anga lahi (‘uhinga/vaa’ita).  Kuo fakamo’oni’i ko e fa’ahinga ‘uhinga’i/vaa’ita’i mo e ngaue’i/taa’iva’i ‘eni ‘o e kumifonua ‘oku toloefu mo kaka ai ‘a e kelekele pea ‘ikai foki ke ma’u mei ai ha ola lelei.

Ko e me’a ‘oku mahino mei he lavelave kuou feia ‘a e malava ke ma’u ‘a e ola lelei mei he kumifonua ‘oku fakapotopoto pe ‘a hono ‘uhinga’i/vaa’ita’i ‘o e ngaue’i/taa’iva’i ‘o e kelekele pea ‘i he taimi tatau pe ‘oku lato ‘a e fiema’u ‘a e tangata ‘oku ne faka’aonga’i/ngaue’i/taa’va’i ‘a e kelekele pea kei faka’ofo’ofa pe mo tolonga ‘a e fonua ko e kelekele.  Ko e tukunga ‘eni ‘oku hohoatatau mo e ‘uhinga ‘o e lea ko ia ko e fonua ‘a ia ‘oku ne fakamamafa’i ‘a e fiema’u ke faka’aonga’i fakapotopoto ‘e he fa’ahinga ‘o e tangata ‘a e fonua ‘oku ne ngaue’i ke ma’u ‘a ‘ene fiema’u pea kei lava pe ‘o tauhi ‘a e tukunga tu’uloa pe tolonga ‘o e fonua ko ia.

‘Oku lahi ‘aupito ‘a e ngaahi faingata’a fakamamani lahi fekau’aki pea mo e ‘ulufonua (environment) ‘oku hoko makatu’unga pe ‘i he’ikai lava ‘e he fa’ahinga ‘o e tangata ‘o faka’apa’apa’i ‘a hono va fekau’aki pea mo e ‘ulufonua.  Kuo fakamo’oni’i faka-saienisi ‘oku mafanaange ‘a e ‘ea makatu’unga pe ‘i he lahi ‘o e ngaahi kasa (greenhouse gases) kuo tau tukuange ki he ‘etimosifia/’ata ‘o kehe ia mei he ngaahi kasa tatau ‘oku ala ma’u fakanatula pe ‘i he ‘etimosifia/’ata. 

Ko e me’a ‘oku hoko ko e to e matolu ange ‘a e ngaahi kasa ni pea tupu ai ‘a hono puke ‘o e konga ‘o e mafana ‘oku ‘omai ‘e he la’a ki he funga ‘a hotau mamani pea to e mafana ange leva ai ‘a e ‘ea.  Ko e ta’efaka’apa’apa ‘oku tau fai ‘oku makatu’unga ia ‘i he lahi ‘etau tutu ‘o e lolo ‘i he fefononga’aki pea mo e ngaohi ‘o e ivi’i ‘uhila pea mo e ngaahi me’a kehe pe.  ‘Oku tau fai ‘eni lolotonga ‘oku ‘osi fakakoloa kitautolu ‘e Natula/Satai ‘aki ‘a e ‘ea ma’a ke tau manava’aki pea pehe ki he sino mo e ‘atamai ke fakakaukau’i mo ngaue’i’aki ‘a e mo’ui.  ‘Oku mahino mei he tukunga ni ‘oku totonu ke tau ngaue’i ‘a e mo’ui ‘o fakatatau ki he ‘ofa kuo fai ‘e Natula/Satai kae tu’uloa mo tolonga ‘a e ‘ulufonua ‘o tatau pe ko e fonua ko e kelekele, ‘ea, ‘akau, monumanu, vai, ika,fingota pe kakai.

Na’e hanga ‘e he Pule’anga Fakatahataha ‘o Mamani (United Nations) ‘o fakamafai’i ke fai ha fekumi fakamamani lahi ki he ngaahi palopalema ‘o e ‘ulufonua pea na’e fakahoko ‘eni ‘e ha Komisoni Fakamamani Lahi na’e ‘iloa ko e World Commission on Environment and Development (WCED) ‘a ia na’e taki ai ‘a e Palemia ‘o Noaue ko e fefine ko Gro Harlem Bruntland.  Ko e lavame’a ma’ongo’onga ‘a e ngaue ko ‘eni ko ‘ene fokotu’u ‘a e fakakaukau/konisepi ‘o e “fakalakalaka tu’uloa” (sustainable development) ‘i he 1987 pea faka’uhinga’i ia ko ha “fakalakalaka ‘oku ne fakalato ‘a e fiema’u ‘a e kakai ‘o e lolotonga ni kae ‘ikai faka’ikai’i ai ‘a e malava ‘e he kakai ‘o e kaha’u ‘o ma’u ‘a ‘enau fiema’u”. 

Na’e makatu’unga heni ‘a e ngaahi polokalama tokoni lahi ‘i mamani ‘o fakataumu’a ki hono tokoni’i ‘o e fa’ahinga ‘o e tangata pea ko e fakatata lelei ki heni ko e Millenium Development Goals (MDGs).  Na’e pehe tokua ‘e he kau poto mo mafai lahi ‘o e ‘aho “kapau ‘e tu’umalie ange mo mo’uilelei ange ‘a e kakai ‘e lelei ange ‘a hono tokanga’i ‘o e ‘ulufonua ‘o hoko ai ‘a ‘e ne tu’uloa mo tolonga”.  Kuo fakamo’oni’i ‘oku kei fu’u tomama’o ‘aupito ‘a e ola ‘o e ngaue ni mei he ngaahi taumu’a/faka’amu pea ‘i he’ene pehee, kuo to e talaki ‘e he UN ‘a e fokotu’utu’u ‘o ‘e ne ngaue ‘e taha ko e Sustainable Development Goals (SDGs) ke fakahoko ‘i ha ta’u ‘e 10 kae kamata ‘i he 2016.  ‘Oku hangehange tenau to e ngaue’aki pe ‘ae faka’uhinga’i ‘o e fakalakalaka tu’uloa kuou lave ki ai ‘i ‘olunga.

Ko e fehu’i leva ‘oku pehe ni: Ko e ha ‘a e ‘uhinga na’e ‘ikai ola lelei ai ‘a e MDGs?.  Mahalo ‘oku lahi pe ‘a e ngaahi ‘uhinga ka ko e ‘uhinga tefito kiate au ko e fehalaaki ‘i hono faka’uhinga’i ‘o e fakalakalaka tu’uloa.  Na’e to ‘a e fakamamafa ia ‘i he fiema’u ‘a e kakai ‘i he lolotonga mo e kaha’u kae ‘ikai fakamamafa’i ‘a e tu’uloa mo e tolonga ‘a e ‘ulufonua.  Ko e fiema’u ‘a e kakai ‘oku ma’u ia mei hono faka’aonga’i ‘o e ‘ulufonua pea kapau ‘oku fakahoko ‘eni ‘i ha founga fakapotopoto pea ‘oku tau tui lahi ‘e lato ‘a e fiema’u ‘a e kakai ‘i he lolotonga ni mo e kaha’u na lolotonga ia ‘oku kei tu’uloa pe mo tolonga ‘a e ‘ulufonua. 

Ko e tukunga mahino ngofua pe ‘eni ka ko e faingata’a ‘oku tau fekuki mo ia ko ‘etau “nofo mo mo’ui ‘i ha mamani ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi fonua/pule’anga ‘oku malohi/tu’umalie pea mo e ngaahi fonua/pule’anga ‘oku vaivai/masiva pea ko e taumu’a ia ‘a e ngaahi fonua/pule’anga malohi/tu’umalie ke kei pukepuke pe ‘a e ngaahi fonua/pule’anga vaivai/masiva ‘i he tukunga ‘oku nau ‘i ai”.  ‘I he’ene pehee, ‘e kei masiva pe ‘a e kakai ‘o e ngaahi fonua ni/pule’anga ni pea faingata’a leva ke ma’u ha ‘ulufonua ‘oku tu’uloa mo tolonga.

Makatu’unga ‘i he faka’uhinga kuou fai ‘oku ou fokotu’u atu ke tau faka’uhinga’i ‘a e fakalakalaka tu’uloa ko e “fakalakalaka ‘oku ne faka’apa’apa’i ‘a e tauhi ‘o e tukunga tu’uloa mo tolonga ‘o e ‘ulufonua ke makatu’unga ai ‘a hono fakalato ‘o e fiema’u ‘a e kakai ‘i he lolotonga ni mo e kaha’u na foki”.