Fakavalevale Langa mala’e tāpulu ‘i Popua: Palōfesa Ka’ili mo Palōfesa Māhina Featured
Palōfesa Dr. Tevita Ka’ili, Dr. Nuhisifa Williams, Palōfesa Ping-Ann Addo (Kula he Fonua) mo Palōfesa Dr. ‘Okusitino Māhina
1 June, 2017. Kuo fakapepaki’i lahi ‘e Palōfesa Dr. Tevita Ka’ili mo Palōfesa Dr. ‘Okusitino Māhina ‘a e ngāue ‘oku lolotonga fakahoko ki hono langa ‘o e mala’e tāpulu ‘i Popua ‘o kau atu kiai mo e ‘elia ‘oku tu’u ai ‘a e Sia Heu Lupe.
Ko Palōfesa Dr. Tevita Ka’ili ko e mataotao ia ‘i he mala’e ‘o e ‘Atolopolosia mo e Lea (Anthropology & Social Linguistic ‘i he ‘Univēsiti BYU ‘i Hawaii pea ko Palōfesa Dr. ‘Okusitino Māhina ko e mataotao he ia he mala’e ‘o e ‘Atolopolosia mo e Talatukufakaholo mo e Hisitōlia ‘o Tonga ‘a ia na’a ne faiako ‘i he ‘Univēsiti ‘o ‘Aokalani mo e ‘Univēsiti ‘o Massey ‘i Nu’usila pea ‘oku lolotonga hoko koe Palōfesa ‘i he Tonga International Academy mo e Va’a Pulusi Tohi koe Vava’u Academy for Critical Enquiry and Applied Research.
‘I hano faka’eke’eke ‘e he Letio 531 PI ‘a Nu’usila ’a Palōfesa Ka’ili, na’a ne fakamamafa’i ai ‘a e mahu’inga faka’ikonomika kapau ‘e me’angāue ‘aki ‘a e Sia Heu Lupe ki hono tohoaki mai ‘a e kau takimamata ‘i he founga totonu pea ke makatu’unga he’etau ngaahi ‘ilo kiai mo hono mahu’inga ki he’etau lea mo hotau tukufakaholo.
Na’e fakamatala foki ‘a Palōfesa Ka’ili ki he ngaahi lea ‘oku fa’o ‘i he Sia Heu Lupe ‘o hangē koe Ala ‘i Sia Ala ‘i Kolonga, Kūkūkaunaka, Motumanoa, Mounu Vaoa mo e ngaahi lea lahi mo mahu’inga ‘a ia ‘oku ma’u mei he ‘ilo ‘oku fa’o he ‘elia ko’eni ‘a ia na’e tokoni ki hono fatu hotau tukufakaholo mo anga ‘etau nofo.
‘Oku ‘ikai foki ke puli ‘a e mahu’inga faka-hisitōlia mo faka-tukufakaholo ‘a e Sia Heu Lupe ‘i Popua pea na’e tupu mai ai ‘a e tohi tangi mei he kau ako ‘iloa ‘i Tonga ni mo mamani ki he Pule’anga Tonga mo e Fale Alea ke malu’i ‘a e ‘elia ko’eni teli hono mahu’inga kae tautautefito ki he mala’e ‘o e ako.
Na’e taki mai heni ‘a Palōfesa David Burley ‘o e ‘Univēsiti ‘o Simon Fraser ‘i Kānata ‘a ia koe mataotao ‘i he mala’e ‘o e ‘Akiolosia (Archaeology), Palōfesa Ping-Ann Addo (Kula he Fonua) mataotao he 'Atolopolosia mei he 'Univēsiti 'o Massachusetts - Boston, Dr. Wendy Pond ‘o e ‘Univēsiti Massey mo e kau ako ‘iloa tokolahi mei muli mo Tonga ni ‘a ia na’a nau tui ta’e toe veiveiua koe mole ‘eni ‘e fakaloloma ki he fonua.
Kaikehe na’e malona hifo ‘a e hoha’a ko’eni ‘a e kau ako mo e kau mataotao ko’eni ‘i he mahino mai ‘e ‘ikai toe vahe ‘a e konga ko’eni ‘e he Pule’anga ki he kakai ‘o e feitu'u ko'eni ka ko’eni ‘oku mahino mai ‘oku fakahoko pe ‘a e langa mala’e tāpulu ia ‘a e Palēmia.
“Kapau ‘e faka’auha ‘a e ‘Otu Sia ‘i Popua ‘oku tatau ia mo hono faka’auha ‘a e kalatua (fonua/culture) ‘oku fa’oaki ai 'a e 'ilo moe poto na'e ma'u mei he ako faka-Tonga mo e lea ‘oku fetu’utaki ‘aki pea koe mole ‘eni ‘oku ongo pea fakaloloma ki Tonga hono faka’auha ‘a e ngaahi ‘ilo mo e poto mei ‘aneafi ‘i he ‘aho ni ‘o hoko ia ia koe fakamasiva ‘oku vivili ki he ‘apongipongi,” ko e lau ia ‘a Palōfesa Dr. ‘Okusitino Māhina 'i hano faka'eke'eke 'e he Nepituno.
‘Oku tui tatau foki ‘a Palōfesa Ka’ili mo Palōfesa Mahina ki he mahu’inga ke ‘oua ‘e alasi ‘a e ‘elia tupu’a ko’eni ‘o e fonua he ‘oku liuliunga hono mahu’inga ‘i ha fakalakalaka ‘oku taumu’a pe kiha lelei mo e manako ‘aha tokosi’i pea ‘oku fuo nounou.
"'Oku 'ikai makatu'unga 'a e ta'efiemalie ki hono mamau'i 'o e Sia Heu Lupe mo e 'elia faka-tukufakaholo mo faka-hisitōlia ko'eni 'i ha toe 'uhinga kehe ka ko e 'uhinga faka-ako, fakahisitōlia mo tukufakaholo 'a ia 'oku 'ikai fa'a laua hono mahu'inga", ko e faka'osi mai ia 'a Palōfesa Mahina.
7 comments
-
Kuo lata e tangata'eiki ia ki he mala'etapulu ikai keu ilo pe oku houa fiha he ofisi toe houa fiha honau api, e i malaetapulu pe he taimi kotoa, pea kou talaatu ka iai haane mate, kou tui lahi e tuu fakatevolo holo ia ai pea 'ai e lau a e kauleka, oiauee ko e tevolo ena mou lele lele ....
-
Malo e fakam!aama ka kohono pangoo pe koe laku maka fai ki moana. Ne sivi nai hs'a kau mataotao e lingi'angs vever ke mahino kuo 'osi e kasa kona kae toki fai e langa .ala'e tapulu.Ta koee 'oku lahi e pa'anga 'ae pule'a ga kae 'ikai fakalelei'i 'a TEUFAIVA ke lava o fsi ai ha Tesi fkvaha'a pule'anga.
-
'Oku 'i ai ha fehu'i kihe Palemia mo e Pule'anga, pe ko e ha koa 'a e 'uhinga lahi mo lelei na'e 'ikai ke to e langa fakalelei fakavave ai 'a e mala'e faiva Teufaiva ki he ngaahi fiema'u fakavave lahi mo vivili 'a e fonua ka nau vilitaki mo vilita'e'unua ke langa 'a e Paaka Samuela 'Akilisi Pohiva 'i Popua?
'Oku 'ikai nai ke ke i nofo 'a e kona 'o e kinoha'a he konga kelekele ko 'eni na'e ngaue'aki 'e he Pule'anga he ngaahi ta'u lahi ko e lingi'angaveve 'a e fonua 'a ia 'oku ke i kaungakovi mo fakatu'utamaki ki he mo'ui 'a e kakai?
'Oku 'ikai nai ke hoko 'a e ta'efakakaukau mo e ta'epalani 'a e ngaue 'a e Palemia mo e Pule'nga hono ta'elanga 'o Teufaiva ke mole ai 'a e ngaahi faingamalie lahi hahamolofia mo e ngaahi lelei lahi ma'a Tonga 'o hange ko e kaniseli 'o e fe'auhi faiva 'akapulu 'a Tonga mo Uelesi mo e Sipoti 'a e Pasifiki pea tukukehe ange 'a e ta'elava ke fai 'i Tonga 'a e fe'auhi faiva 'akapulu Super Rugby, 'a ia kuo 'osi fai 'i Fisi mo Ha'amoa 'oku tu'unga fakavaha'apule'anga hona ongo mala'e 'akapulu.
'E langa 'a e mala'e faiva tapulu 'i Popua ke tapulu ai 'a hai mo tauhi 'e hai 'o tupu ai hono 'ai ke faka'auha 'a e ngaahi sia faiva heulupe na'e langa he'etau fanga kui 'ilo mo poto fakatufunga mo faka'enisia mo e ha fua ka e toki ha'u 'a e vale 'o faka'auha?
Ko e ha 'oku 'ikai to e huke mo langa ai 'a e 'Otusia Tekiteki 'i Popua ke faka'ofo'ofa pea tokanga'i mo tauhi mo malu'i ke to e tolonga mo tu'uloa ange, 'a ia 'oku 'ikai ngata pe he'enau mahu'inga fakaako, faka'aati, fakahisitolia, fakafonua, fakalotu mo fakalea ka e to e mahu'inga foki ki he 'ikonomika 'o e fonua he'e lahi hono mamata'i 'e he takimamata mo e folau 'eve'eva?
'Oku 'ikai nai tala 'e he felekeu 'a e founga palani mo e ngaue 'a e Palemia mo e Pule'anga 'a e tu'unga ta'emaau honau 'atamai moe 'enau fakakaukau, 'a ia ko e ta'elava 'o tala 'a e me'a mahu'inga mei he me'a ta'emahu'inga pe veve mei he koula 'o 'ikai 'alu ki mu'a mo fakaholomu'a kae 'alu ki mui mo fakaholomui 'a e mo'ui ''a e fonua mo e kakai? -
Mahino mo'oni koe fakamaama 'a e kakai ako pea 'oku totonu ketau muimui kiai. Koe ha 'oku ha'u ai e kau papalangi mei muli 'o teke 'a e mahu'inga 'o e Sia Heu Lupe katau feinga kitautolu ke faka'auha. Malo e tokoni mai 'a e ongo palofesa pea mo'oni 'atu lea Tonga "'Ilo 'e he a'u".
-
Malo mu'a Ka'ili mo Mahina hono to e huluhulu 'a e kaveinga 'oku fai ki ai 'a e laaulea pea 'oku tokoni lahi hono talanoa'i mo talanga'i 'o e kaveinga hono katoi mo e lukufua he ngaue ta'efakakaukau mo fakavalevale 'a e PM mo e Pule'anga hono faka'auha 'a Popua mo e 'Otusia Tekiteki he 'Ilaheva moe Va'e-'o-Popua na'e fai ma'u ai 'a e faiva heulupe.
Vakai ki he fakamatala nounou 'a e ta'anga "Fakatangi kia 'Ulukalala 'oe Kolotau 'o Feletoa" he kolomu he Maau mo e Ta'anga 'i 'olunga 'oku lave ki he ta'anga hono ngaue'aki 'a e lea tupu'a mo loloto 'oku ifo mo e vovo hono ongo 'o e faiva heulupe mo e tufunga langasia.
'Oku malie 'a e lea mounu vaoa kuo motu manoa ki he lupe kaivao mo e lea mounu lalata 'oku kei manoa ki he lupe kaikolo 'oku ngaue'aki ko e mounu he faiva heulupe (vakai ki he lea mounu he faiva toutaiika). 'Oku 'asi 'a e lea loloto 'o e manoa he ta'anga malie 'a e punake 'iloa ko Peni Tutu'ila ko e Ha'ele ki Pilitania 'oku pehe Si'i Lupe 'o Tonga manoa 'i he Kolope, 'O 'auto 'i Uninisa ko e fai'anga ia e tupe ('a ia ko e to e to'o ia mei he faiva lafo).
'Oku to e ngaue'aki 'a e lea 'o e faiva heulupe mo e tufunga siaheulupe 'e Kuini Salote he taha 'ene ngaahi ma'imoa faiva ta'anga lakalaka fihi mo malie 'oku pehe 'Oku ou 'ilo 'ae Siamelie, 'Oku tu'u 'i he Matahangale, 'Oku kapapuna ai e Lupe, 'O tu'ula he Makamaile, Afe mai Lupe he ko au e, 'O mafua he'eku loto, Pea ou to'o ho sino, 'O sila'i hoku loto 'i loto, 'Ou fakama'u ki hoku selo, Ko si'oto Hevani 'i lalo. -
Naaku kau au he taala'aa i he langa oe malaetapulu pea faifai ou a'utonu kiai. Kovi eku loi teeki keu sio he fakaofoofa lahi ae feituu ni pea kapau kou fiefia au ku mamao hoku nofoanga mei he lingiangaveve ni uanoa sii ngaahi famili ne nofo takai ofi atu he lingiangaveve ni ikai ngata i heene fakaofoofa ka koe maliu ae ea moe fotunga oe feituu tene hikii ai pe moui a e sii kakai nofo ofi atu au. Kataki pe na oku fepaki eku sio mo e gaahi uhinga oku tuku mai ka koeku sio fakafoituitui aaku ena.
-
Nae mahinga fkkuu ha me'a oku mahuinga fekauaki moe hisitolia moe tukufkholo o ha fonua kiha vale. Koe langa vai pato moe malae tapulu e PM ia, he koe tokofiha oe kakai.masiva oe.donua oku nau tapulu? Kae ikai langa a Teufaiva oku aonga lahi ange kihe kakai oe fonua (athletic, akapulu), pehe kihe ngaahi tau tesi akapulu fkvahaapuleanga hange koe tesi mo Wales kuo fai ia ki NZ.