Fokimai Tokotaha “Tīpota” ki Tongá; Palopalema pē ko e Monū? Featured
Fokimai Tokotaha “Tīpota” ki Tongá;
Palopalema pē ko e Monū?
Fa‘utohi ‘a Sione A. Mokofisi
Nuku‘alofa – Ko hono hingoá ko Toki. Na‘e tu‘umālie ‘i Utah, USA, ‘i he ‘ene kautaha ‘iate na‘e langa mo hono kāingá. Me‘a pangó, na‘e tō e faka-masiva faka-pisisnisi ‘o faingatā‘ia ‘e ne pisinisí.
Na‘e tōtu‘a ‘ene tānaki totongi mei he kakaí, ka e ‘ikai faka-kakato e ngāue aleapaú. ‘Osi ‘enau hopo ‘o mo‘ua ai ‘a Toki ki he $500,000, na‘e tu‘utu‘uni ‘e he fakamaau‘angá ke faka-foki faka-pule‘anga mai ki Tongá ni.
Kuo laka ‘i he ta‘u ‘e 30 ‘a e mavahe ‘a Toki mei Tongá, pea faingata‘a ke ma‘u ha‘a ne ngāue ‘i he ‘ene foki mai. A‘u ki he fai e me‘a maheni na‘a ne fai ‘i Utah ko e kosi musie ‘a e kaungā‘apí mo e kāingá. Me‘a pangó, na‘e tokolahi ange ‘a e kau ta‘e totongí. Pea kole tokoni ki hono hoá mo ‘ene fānaú ‘i ‘Ameliká ‘o nau tauhi faka-māhina mai ‘ene nofo totongí, mo ‘ene ngaahi fakamolé.
Na‘e mo‘ui tu‘umālie ‘a Toki ‘i hono fetongi ‘ene pa‘anga ‘Ameliká. ‘I he ta‘u fo‘ou kotoa na‘e folau atu ‘a Toki ki Fisi ‘o kole Visa ‘Eve‘eva ki ‘Amelika, kā na‘e ‘ikai tali ‘e he Konisela ‘Ameliká.
‘Osi e ta‘u ‘e 10, kuo toulekeleka ‘a Toki, pea mālōlō hili ‘ene puke niumōniá. Na‘e holo mai e kāinga mo e ngaahi kaume‘a ki hono me‘a faka-‘eikí. Na‘e ‘ikai ke mo‘ua pa‘anga ki ha pisinisi, pe koha kaungāme‘a mo e kāingá.
Na‘e manatu-melie ‘a e kakaí ki he fa‘a tokoni ‘a Toki ki he ngaahi me‘a faka-‘eiki ‘i honau koló, ngaahi mali, mo e ngaahi kumi tokoni faka-pa‘anga ‘a e ngaahi kautaha lotú.
400 “Tipota” Faka-foki Mei Muli Ta‘u ‘e 5
Kuo fe‘unga mo e toko 400-tupu kuo “fakafoki faka-lao” mei muli ‘i he ta‘u ‘e nima kuo hilí ki Tongá ni. Ko e fakamatala ia ‘a Tokoni Palēmia Hon. Sovaleni ‘i hono fakaava ‘o e Konifelenisi ‘aho-tolu mo e kau fakafofonga pule‘anga mei ‘Ameliká, Nu‘usilá, pea mo ‘Aositelēliá, Tūsite, 14 Mā‘asi, 2017, ‘i he Senitā Fā‘onelua.
“Na‘e folauatu ‘a e si‘i kakai Tonga ki muli ko ‘enau fekumi mo‘ui fo‘ou mo ha ngaahi faingamālie faka-ako, faka-‘ekonōmika ma‘a honau kāingá,” ko e ‘Eiki Tokoni Minisitā ia.
“Pea tupu hake ‘a e fānau ‘i muli ‘o nau maumaulao, ‘o hoko ai hono faka-foki fakalao mai ai kinautolú. Ni‘ihi na‘a nau ngāue pilisone ‘o kakato honau tauteá, pea ko e ni‘ihi ko e mātu‘a maumau lao kuo fakafoki mai,” ko Sovaleni ia.
Na‘e kau ‘a ‘Amipasitoa ‘Ameliká, Judith Cefkin, kau faka-fofonga ‘o e Komisoni Mā‘olunga ‘o Nu‘usila mo ‘Aositelēliá ‘i he kau fakaafe ki he konifelenisí.
Na‘e ‘i ai foki mo e kau faka-fofonga mei he Potungāue Polisí, mo e kau ako mataotao ke faka-‘ali‘ali ‘enau ngaahi fale‘i. ‘Oku nau fakahā tenau fai e ngaahi tokoni ki hono talitali ‘o e kau “tīpotá”.
Fa‘ahinga Lelei, Koviange, mo e Fakalielia
Kuo fanongo ‘a e Niuvākai ‘i he ngaahi felāfoaki ‘i he lētiō ‘o kau ki he “palopalema” kuo ‘omai ‘e he kau “tīpotá” ki Tongā ni. ‘Oku feohi heni foki ‘a e kalasi hiamatea kehekehe ko ‘enau kau he ngaahi kaiha‘a faka-‘aonga‘i me‘afana, tāmate, ‘osi ngofua visa, ta‘e totongi tukuhau, pea mo e ngaahi mo‘ua faka-pisinisi.
Ko e lahi ‘o e ngaahi lāunga ‘i he lētiõ tokua kuo omi ‘a e kakaí ni ‘o hoko ko e faka-kina ki he fonuá. Kuo nau hoko ko e kavenga mo e faka-tupu palopalema faka-lao mo faka-sōsiale talu enau tau mai.
Me‘a pangó kuo te‘eki ai fai ha faka-totolo savea ke ‘ilo pe ko e tokofiha ‘o e toko 400 ko ‘eni kuo fakafoki faka-lao mai kuo nau mo‘ua halaia ‘iha ngaahi hia ‘i Tongá ni.
‘I he vakai ‘a e Niuvākaí, ta‘u eni ‘e tolu ‘emau pulusi, ‘oku te‘eki ai kemau fetaulaki mo ha tokotaha “tïpota” faka-kina. Ko honau tokolahi ‘oku nau fakalele ‘enau ngaahi pisinisi; ni‘ihi kuo nau faka‘aonga‘i ‘enau taukei ke fai ‘enau ngāue pe ‘akinautolu.
Pea ko e tokolahi ‘oku nau ma‘u tokoni faka-pa‘anga mei honau kāinga ‘i mulí. ‘Uluaki, ‘o kapau kuo nau ‘osi ngāue‘i ‘enau hia ‘i muli, kuo nau ‘osi ‘atā fakalao kinautolu kenau tau‘atāina. ‘Oku nau tatau pe mo e Tonga nofo Tonga kuo ‘atā mei Hu‘atolitoli. Tukukehe ‘o ka to e maumaulao pea tukuatu ia ki he kau Polisi.
(Ko Sione A. Mokofisi ‘oku Talekita English, Faiongoongo, mo e Pisinisi ‘i he Tonga International Academy (TIA). Kuo ma‘u MBA mei he University of Phoenix-Arizona; BS mo e tipiloma pisinisi taki-mamata mei BYU-Hawai‘i. Ko e ‘etita ia ‘o e Niuvakai, pea ko e taukei fa‘utohi ‘i he mitia ‘Amelika mo Tonga ni foki.)
