‘Ikai Lava ‘ufi’ufi’i na’e faihala ‘a Pohiva Tui’onetoa: Lipooti 'Atita Featured
Hon. Dr. Pohiva Tui'onetoa
17 ‘Okatopa, 2016. ‘Oku malie lahi ‘a e feme’a’aki ‘a e Fale Alea he lolotonga ni fekau’aki mo e lipooti tau’atāina ‘a e Potungāue ‘Atita.
Ko e lipooti foki ‘eni fekau’aki mo e taimi na’e ‘i he lakanga ‘Atita Seniale ai ‘a Dr. Pohiva Tui’onetoa ‘a ia ‘oku lolotonga hoko koe Minisitā Polisi pehe ki he Potungāue Fefakatau’aki mo e ngaahi ngāue ‘a e Kakai.
Ko e konga foki ia ‘a e me’a ‘a Dr. Pohiva Tui’onetoa lolotonga ‘a e feme’a’aki ‘i he Fale Alea na’e ha ai ‘ene pehe “‘Ikai Lava ke ‘ufi’ufi’i” ‘a ia ‘oku ho’ata mei ai na’e ‘i ai ‘a e fehalaaki mo e palopalema na'e hoko.
‘Oku malie ‘a e feinga ‘a Tui’onetoa ke kalofi ‘a e ngaahi mo’oni’i me’a ‘oku hā ‘i he lipooti tau’atāina ko’eni ‘o kau ai ‘ene fakahū ‘a e pa’anga ‘ova taimi ‘i he’ene ‘akauni fakafo’ituitui, pa’anga na’a ne ma’u ko e $6000 koe monu’ia ‘a ia na’a ne toho lolotonga 'ene kei ‘Atita Seniale pea fili ia ‘o Memipa Fale Alea ka kuo ne ‘osi toho pea fiema’u ke ne fakafoki.
Na’e toe ‘i ai mo e ngaahi vahe ne ‘ikai ke tukuhaui’i pea ‘oku ‘ao’aofia pe koe hā ‘oku kei kalo holo ai e ‘Atita Seniale Malōlō. Hange pe ko ‘ene lea ki mu’a ‘ikai lava ha’ane kalofaki ke ‘ufi’ufi na’a ne toho e silini pea fakahū e pa’anga ‘ovataimi ki he’ene ‘akauni taautaha.
‘Oku malie foki ‘a e fakahoko ‘e he Hou’eiki Nōpele ‘a e fatongia fakaanga pea ‘oku hā mei heni ‘a e feinga ‘a Tui’onetoa ke faka’uhinga ‘a e lao ke fakatonuhia ‘a e ngaahi ngāue hala na’a ne fakahoko hange koia kuo tuhu’i ‘e he lipooti ko’eni.
Neongo ‘a e ngaahi taukapo ‘oku fakahoko ‘e he kaunga Minisitā ka ‘oku mahino pe ‘oku ‘ikai malava ke ‘ufi’ufi ‘a e ngaahi me’a ‘oku ha he lipooti ‘a e ‘Atita. 'Oku toe fakamahino mai pe foki 'e he Kupu 16 'o e Lao ki he Pa'anga 'a e Fonua mo hono Tauhi (Public Finance Management Act) 'a e founga ki hono tauhi 'o e pa'anga 'a e Pule'anga mo hono founga.
‘Oku malie lahi ‘a e tauto’e ‘a e Fakafofonga ‘o Vava’u 15 pe koe fē ‘a e ki’i me’a ‘a Sisa ‘a ia na’e ‘uhinga ‘a Vaipulu ki he tukuhau na’e ‘ikai ke tanaki makatu’unga he ‘ikai muimui ‘a Tui’onetoa ki he lao.
13 comments
-
Ko e me'a pe ena e taha oku tapu i he Pule'anga koeni, a e me'a ko e faitoton, koia pe e faitotonu e tuli ia ki 'api. Ko e faihala pe oku fakatolonga.
-
Mark, Tau fiefia pe mu'a he ko e me'a a ne malanga'i 'e he kau faitotonu he kemipeini ko e FAITOTONU, 'ATA KI TU'A, TALIUI pea ne kanoni'aki hono talaki 'e 'Akilisi Piukala te ne fa'u e lao faka'ulungaanga (code of conduct) 'a e kau minisitaa pea ko e fo'i lao faka'ulungaanga ia 'oku tau lele'aki. Ko e Tauhi Pa'anag lelei foki 'oku kei fehu'ia pe ko fe feitu'u na'e fakafoki ki ai e pa'anga (cash) na'a nau tauhi 'i tu'a fakataha mo e pa'anga na'e fakahu he ki'i 'akauni 'a e komiti sosiale 'a e cdu. Fakaloloma kapau ko ha ki'i kalake eni kuo fuoloa hono faka'ilo pea tul he ngaue. Ko ia ai, tau kuikui pe 'o fakaongoongo ki he tataki 'a 'Akilisi Faitotonu mo hono tokoni.
-
Mo'oni Sia'afafine! kuo fele 'a kau faitotonu he pule'anga ko eni - 'Akilisi faitotonu, 'Anisi faitotonu, Sova faitotonu, T.Lave faitotonu, etc etc etc. Mou fai ha me'a kia Dr Po9 faitotonu he tukuhau. Ko fe konga lao 'oku ne fakangofua ha taha ngaue fakapule'anga ke ne to'o e pa'anga 'ae pule'anga 'o fakahu he'ene 'akauni pangike fakataautaha. Kou tui pe 'e tokoni mai e CEO Education, Koloti Tauhipa'anga-lelei he me'a ni, he na'e kalanga'i foki 'e 'Akisili faitotonu 'i Fale Alea e ngaahi pa'anga na'e 'alu pehee he Va'a Silapa 'ae Potungaue Ako. Ka koe ha kuo fakalongolongo'i ai e fu'u keisi ia ko eni 'ae tokotaha 'oku ne sivi'i mo 'atita'i e pa'anga 'ae pule'anga.
-
Mahalo kapau na'e 'ikai ke minisita he pule'anga 'o 'Akilisi Faitotonu, 'e fekau ia ke fakatotolo'i pea faka'ilo. Ko e hia mamafa eni 'a hono kakak'i 'a e tukuhau. 'Oku totonu ke fai ha ngaue ki ai. 'Anisi Faitotonu fai ha me'a kia Pohiva he kuo ne kakaa'i 'ene tukuhau.
-
Na'e tautea'i a Fineasi Funaki he me'a pehe ni, ko e fakahu e paanga a e Pule'anga ki heene personal account, hange kateau nae tae vahe he mahina e 3, koeni ia ku ikai ha tautea ia? Koeha kuo pehee ai etau samena Akilisi, faihala ahai mo hai mo ho'o kalanga'i pea ka tautea o siisii kuo ke pepa'i, koeni ia, faihala a Lavulavu ke fakahaofi, faihala a Tuionetoa ke hangakehe koe mei ai, ke fai tautea ki he kakai kehe ka e ikai keke tautea hoo kakai ofa'anga
-
Kuo tau hanga he faka'uhinga 'a e filifililea 'a e kau fa'u ongoongo kae ngalo 'a e pini mahu'inga ia koe 'ikai faitotonu 'a Pohiva Tui'onetoa pea koe me'a ia 'oku totonu ketau tokanga kiai. 'Oku malie 'eni he 'oku ngutu malohi mai pe 'a Pohiva ia neongo kuo mahino na'e hala 'ene me'a na'e fakahoko.
-
'Oku 'ikai matiu koha fakaanga ka koe matu'aki ta'emahino pea na iku tukuhifo ai pe 'enau 'a Samiu lolotonga ia 'oku mahino lelei pe ia kia Samiu he tangata mo'oni ia 'o e fonua.
-
'Oku 'oatu 'i lalo 'a e konga 'o e ongoongo 'i 'olunga na'e fakaanga'i 'e Halatoa mo 'Inoke he'ena comment 'i lalo:
"‘Oku malie lahi ‘a e tauto’e ‘a e Fakafofonga ‘o Vava’u 15 pe koe fē ‘a e ki’i me’a ‘a Sisa ‘a ia na’e ‘uhinga ‘a Vaipulu ki he tukuhau na’e ‘ikai ke tanaki makatu’unga he ‘ikai muimui ‘a Tui’onetoa ki he lao."
'Oku 'IKAI FU'U MAHINO LELEI 'a e fakaanga 'a Halatoa mo 'Inoke he'ena comment 'i lalo ki he fakalea 'ae faiongoongo na'a ne ngaue'aki 'a e lea "tauto'e" he'ene 'atikolo 'i 'olunga 'o pehe 'e Halatoa 'oku "ta'efaka'apa'apa" he koe lea tokua 'o e "fale kaukau" pea pouou ki ai 'a 'Inoke 'o pehe ko e lea tokua 'o e "tukuhifo" mo "siolalo" ki a Samiu Vaipulu he tu'unga mahamahaki 'ene mo'ui.
Oku hoko 'ena fakaanga ko 'ena to e tafoki hake pe 'o ta'efaka'apa'apa ki he faiongoongo mo tukuhifo mo siolalo ki he loloto mo malie pea to e mohu mo fonu 'o e lea faka-Tonga 'o lomatolu ange hono fakatatau ki fale kaukau mo e tu'unga mahamahaki 'o e mo'ui 'a Samiu Vaipulu ('a ia 'oku ui tui na'e 'ikai 'uhinga pehe 'ae faiongoongo ka 'e ma'u hono mo'oni mei ai ka e mahalo 'e ngali fakapipiko ki ai)..
'Oku ANGA FEFE leva 'a e hoko 'o e lea "tauto'e" ko e lea tokua 'o "fale kaukau" pea ko ia ai 'oku "ta'efaka'apa'apa" he 'uhinga 'a Halatoa pea ko ia ai 'oku mo'oni 'a Halatoa he ko e to e lea tokua 'o e "tukuhio" moe "siolalo" 'o tuhu tokua ki he tu'unga mahamahaki 'o Samiu Vaipulu he 'uhinga 'a 'Inoke?
'Oku 'i ai 'a e hiva fakalotu ko e, Sisu ho'o 'ofa ki he mate, Ho'o tangi "tauto'e" hono lalo va'e, Afeitaulalo ki he mate, 'Oku tangi kiate koe. Na'e ta'efaka'apa'apa nai 'a e punake 'o e hiva lotu malie ni he'ene ngaue'aki 'a e lea "tauto'e" ko ha'ane 'uhinga ki "fale kaukau" (he koe ha koa e kovi 'oe fale kakau ko e fale 'oku fakama'a ai 'a e 'uli?) he lau 'a Halatoa pea 'ikai ko ia pe ka ko hono to e "tukuhifo" mo e "siolalo" ki a Sisu he lau 'a 'Inoke? Na'e 'ikai nai "tukuhifo" mo "tukulalo" pe 'e Sisu Ia mei he talaoni 'ene Tamai i langi ki he kinoha'a 'o e 'ai'anga kai 'o e manu 'i mamani ka na'e 'ikai koe punake na'a ne fa'u 'a e hiva faka'ofo'ofa ni (Ko e faifai pe 'e to e ta'ofi mo e ngaahi lea lelei mo loloto k 'eni 'e Halatoa mo 'Inoke).
Ko e "ta'efaka'apa'apa," "faka-fale kaukau," "tukuhifo" mo "siolalo" (ka e 'ikai faka'apa'apaa, fakafale-lotu, tukuhake mo siohake) nai 'a e faiongoongo he'ene pehe, "'Oku malie 'a e tauto'e 'a e Fakafofonga 'o Vava'u 15 ..." pe ko 'ene fakahikihiki, faka'apa'apa, tukuhake 'ene "taukapo" malohi ma'ae lelei 'a e kakai 'oe fonua neongo ai 'ene mahamahaki he'enau fehangahangai mo e foungafai polopalena'ia 'a e Pule'anga lolotonga 'o tautefito he'ene fepakitu'u mo e ngaahi naunau 'o e pule (good governance) lelei mo e taki lelei (good leadership) na'a nau tu'u kaivi hono popou 'a ia koe 'ata ki tu'a, tali ui, vahevahe tatau / vahevahe taau mo e fakamaau totonu 'o 'uhinga ai 'ene ta'efakalao?
Ko e me'apango malie ia ko e 'ikai ke na toe fakatokanga'i 'a e konga 'o e ongoongo ko e "'ikai muimui 'a Tu'i'onetoa ki he lao" ke lau 'oku ta'efaka'apa'apa mo fakafale kaukau (ka e 'ikai koe fale 'e taha), tukuhifo mo siolalo 'a e lea ko e "mumui" ko 'ene fekau'aki mo "mui" (ka e 'ikai ko e "mu'omu'a" he'ene fekau'aki mo "mu'a") ki he 'Eiki Minisita Faifekau Dr Pohiva Tu'i'onetoa. 'Oku 'alu ke fakalalahi hono fehu'ia 'a e ngaahi lea faka-Tonga lahi 'o hange ko e liliu mei he "fanga makapuna" ki he "ngaahi makapuna" mo e "ta'e'ofa" ki he "'ikai'ofa" pea 'oku ngali hoko atu ki he ngaahi lea kehe lahi 'o hange ko e "fakama'a" 'oku lahi 'ene 'asi mo nofo lelei mo 'uhinga lelei he himi mo e tohitapu.
'Oku matalahi 'a e 'uhinga 'o e ngaahi lea Tonga ko 'ene anga fakaheliaki hono anga mo 'ene to'onga 'o lava ke 'uhinga 'a e fo'i lea 'e taha ki he ngaahi me'a lahi kehekehe pea 'oku tau to'o pe 'a e 'uhinga fakatapau 'oku ngaue'aki ki ha fo'i lea ka e tukuange 'a e toenga. 'Oku 'ikai 'uhinga ke si'aki ha fo'i lea 'e taha mo hono ngaahi 'uhinga lahi kehekehe tokua ko ha'atau fehi'a hano fo'i 'uhinga pe 'e taha ke tefito ai hono li'aki kotoa. Kuo 'osi nofo lelei 'etau lea faka-Tonga hono fakanofonofo he'etau fanga kui mei tuai mo ongo'aho kilukilua pea ko hotau fatongia pe ke hokohoko atu hono faka'asili mo fakakoloa ka e 'ikai ko hono ta'ofi mo faka'auha. -
Oku mooni a halatoa oku hange ha'o tukuhifo e koe a Vaipulu mo hono condition ho'o fa'ahinga fakamatala, meimei tatele he siolalo tama etau faiongoongo
-
Ko e ha hono palopalema 'o e "tauto'e" he koe lea fakamatapule ia pea 'oku ngaue'aki 'i he folofola. 'Oku sai ange e tauto'e he ngaahi komeni 'oku fakahoko heni...