Ngāue‘i ke Mo‘ui, Manakoá, pea Fakalakalaka e Lea Tongá ^Featured

Fa‘u-tohi: Sione Ake Mokofisi – Konga IV

Kōlomu: Lea Tongá ‘i he Senituli 21 – Kuo pau ke ngāue‘i ‘a hono faka‘aonga‘i ‘o e lea Tongá ke ma‘ui‘ui pea mo‘ui ke tupulekina hono manakoá. ‘Oku ‘ave ‘a ‘etau tokangá ki ha ongomai ‘o ha lea pe malanga mālie, mo ha‘á té lautohi (1) ‘okú te ako mei ai ha me‘a mahu‘ingá; (2) ‘okú fakahinohino mai ha fakamatala fakaikiikí ‘o ha taumu‘á; (3) pea ‘okú te mālie‘ia ‘i he sīpinga faitohi (writing style) ‘a e tokotaha fa‘u-tohí.

Me‘a pangó ‘oku tau masiva ‘i he ngaahi pulusi fa‘u talanoa fanangá (fiction) mo ha ngaahi pulusi kehekehe (non-fiction) kuo liliu ‘i he lea Tongá. Kaumai ki ai ‘a e ngaahi fekumi fakatotoló ‘oku pulusi ‘i he ngaahi makasiní takitaha e mala‘e pisinisí mo e ako saienisí. Tukukehe ‘a e Tohi Tapú, ngaahi pulusi faka-siasí, mo e ngaahi nusipepá, ‘oku masiva ‘aupito ‘a e lea Tongá ‘i ha ngaahi fa‘u kehekehé ke fili mei ai ‘a e kau fie laukongá.

‘Oku maumau ‘a e fu‘u faingamālie ‘i he mītia sōsialé ke fai ai ‘a e faitohi mo e fetohi‘aki ‘a e fu‘u tokolahi ‘i he ‘etau leá. ‘Oku fai ai ‘a e felāfoaki faka-politikalé, faka-fāmilí, faka-koló, faka-akó, etc. Kā ko e lahitahá ‘a e maumaú, ko e ngaahi fetohi‘aki ‘oku kovi ‘a e sipelá, kovi ‘a e fokotu‘utu‘u sētesí mo e palakalafí, ‘o lahifau ‘a e faitohi tavale ta‘emahinó. ‘Oku hangē ko ha‘á nau tapepe noa‘ia pe honau loungutú ta‘e-mālōlō ‘i honau peitō.

Tekinolosiá Mo e Liliu Leá

‘I he taimi nounou na‘á ku fokiatu ki Tongá ‘i he ta‘u ‘e nima kuo ‘osí, na‘á ku ‘ohovale lahi ‘i he maumau‘i ‘o ‘etau leá ‘i he kuonga tekinolosiá fo‘oú ni. Na‘e tu‘olahi ‘a ‘eku fa‘u-tohi kau ki he ngaahi maumau na‘á ku fanongo mo mamata tonu ki aí. ‘Oku tautautefito eni ki he kau faka-mafolalea letiō mo e TV, kau faiongoongo nusipepá, mo e kau taki politikalé. Na'á manakotaha 'i he ngaahi malanga 'i he Siasi Tau'atāina 'o Tongá.

‘Oku tokolahi ‘aupito ‘oku ‘ikai kenau faka‘aonga‘i ‘a e lea Tonga totonú ‘aki ‘enau ‘omai ‘a e ngaahi fo‘i lea Pilitānia ‘o pu‘aki faka-Tongá. Hili ko iá, ‘oku ‘i ai pe ‘a e lea Tonga totonu ke liliu ki ai. Ko e tupu eni mei he ‘enau fie papālangi ke fanongo ange tokua ‘oku lahi ‘enau poto ‘i he lea Pilitāniá. Tā ko ē ‘oku tatau pe broken-English mo e broken-Tongan.

Fakatātā: Na‘e faka‘aonga‘i lahi ‘e Palēmia Pekia ‘Akilisi Pōhiva ‘a e fo‘i lea ko e “molalé” mei he lea Pilitāniá ko e “moral” (adjective), pe ko e “morale” (noun). ‘I he lea Tongá, ko e nauná ko e faitotonú, angatonú, angama‘á, etc.; ko e hoa-nauná leva ko e anga fiefiefai, fie faivelengá. ‘Ikai teu ‘ilo pe ko e tokofiha ‘i Tongá na‘e mahino kiate kinautolu ‘a e “molalé.” Ko e hā leva ‘oku ‘omai ai ‘a e lea Pilitāniá ‘o pu‘aki faka-Tongá ka ‘oku ta‘e-mahino ki he tokolahi?

Sīpinga Fa‘u-tohí ke Manakoa

Ko e founga ke manakoa pea fiema‘ulahi ‘e he kau laukongá ke ngāue‘i ‘a hono fakalakalaka ‘o e sīpinga faitohí ‘a e tokotaha fa‘u-tohí. ‘E manakoa ‘e he kau laukongá, pea tupulekina ai ‘a e kau fie fa‘u-tohí ‘i he ngaahi mala‘e ‘oku nau taukei aí. Pea tokolahi mo e kau fa'u-tohi 'oku mamaha 'aupito 'enau 'iló ki he me'a 'oku nau faitohi ki aí.

‘Oku tau faka‘amu ki hono liliu-leamai ‘o ha ngaahi fa‘u-tohi mālie kuo pulusi ‘i he lea Pilitāniá. Pe ko ‘etau kau fa‘u-tohi mālie ‘i he lea Tongá. Ko e founga manakoa ia ‘e taha ke fakalahi ‘a e akó mo e ‘iló ‘a e kau laukongá ‘i he ‘etau leá. Kuo lahi ‘etau ‘ilo mo ‘etau ako faka-lotú ko e fuoloa ‘etau fonongamai mo e Tohi Tapú. Kuo lahi e fakalakalaká ‘i he mala‘e akó ka ‘oku nofotahá pe ki he lea Pilitāniá.

Pea ‘oku tau maheni mo e ngaahi fa‘u-talanoá ‘i he lea Pilitāniá, tatau ki he ngaahi fa‘u-talanoa fa‘ahikehé – talanoa tēvoló (horror novels); ngaahi fa‘u talanoa faka-saienisí (science fiction); mo e fa‘u-talanoa fe‘ofa‘akí (romance fiction); fa‘u-talanoa hisitōliá (historical fiction), etc.

‘Oku mo‘ui lelei ‘a e lea Tongá ‘i falelotu mo e ngaahi ouau faka-fonuá ‘oku faka-‘aonga‘i ai ‘etau leá mo e fanongó (oral communication). Ko e tukufakaholomai ia mei he 'etau hisitōlia talangutú (oral history). Pea ‘oku fiema‘ulahi ke ma‘ui‘ui mo ‘etau faitohí mo e fa‘u-tohí ‘i he lea Tongá (Tongan literature). ‘E fakalakalakaange pea ma‘ui‘ui ‘etau leá ‘i hono ngāue‘i ‘o e ngaahi sīpinga fa‘u-tohí ‘o e onopooní.

(Hokoatu ‘amuiange Konga V ‘a Mokofisi ‘i he mahu‘inga ‘o e pukepuke ‘etau lea Tongá ‘i he ngāue mo e mītiá. Na‘e ngāue ta‘u lahi faiongoongo lea Pilitānia 'i ‘Ameliká, mo e ngaahi nusipepa 'i Tongá ni. Pea fokimai ‘o faka-kaunga-tāmaki ko e faiako ‘i he Tonga International Academy, mo e ‘ētita nusipepa pea toki fokiatu ki ‘Amelika ‘o fakakakato ‘a ‘ene ako mata‘itohi toketā.)