Ko e tali 'a Nopele Tu'ivakano ki he ngaahi tukuaki'i faka-kemipeini 'a e Palemia ^Featured

‘Oku ne fakaha tokua ‘o pehe ko hono veteki ‘a e Fale Alea ‘oku makatu’unga ‘i he feinga ‘a e motu’a ni keu kumi hufanga koe’uhi kohono fakatotolo’i mo teu faka’ilo au ki he ‘u fakatau paasipooti ta'efakalao pea mo hono fe’ave’aki holo ‘a e ngaahi pa’anga ‘uli ‘oku pehe ‘ihe lao koe “money laundering”.

Ko e ngaahi fakamatala ko 'eni 'oku fai 'e Samiuela Akilisi Pohiva 'i he ngaahi fakataha'anga kemipeini fili Fale Alea pea toe fakamafola mai 'i he letio mo e TV Tonga 'o fanongo kiai 'a e kakai 'o e fonua 'oku ‘ikai mo’oni pea ‘oku fakahoko ‘i he founga fakalotokovi pea lau’ikovi’i foki. ‘Oku toe ‘iai foki mo e lau ta’e’uhinga mo ta’etotonu ‘a ‘Akilisi fekau’aki mo ‘Ene ‘Afio pea ‘oku ‘iai ‘a e lave kiai ‘i he tali ‘i lalo. Ko e ngaahi lea ‘eni ‘a ‘Akilisi na’e fakamafola mai ‘i he letio ‘i he ‘ene ngaahi lea kemipeini:

“"Ko e paasipooti 'oku kei moveuveu 'o a'u ki he momeniti ko'eni 'oku ou lea atu ai. 'Oku kei fakatotolo'i, tu'utu'uni 'e he 'Ene Afio ke fakatotolo’i e paasipooti. Pea’ oku lolotonga fakakaukau'i ‘a e Fale Alea ‘e he Kapineti ke ta'ofi 'a e tokotaha ko' eni mei Hong Kong ko George Chen 'oku ne kei fakatau atu pe e paasipooti 'o a'u ki he 'aho ni. Na’e ngata ‘a fakatotolo, o e hopo ko ia ‘i he ta’u 1991 na’e kau ai ‘a e motu’a ni pea tu’utu’uni ‘e he Pule’anga ke ta’ofi ‘oua na’a toe fakatau ha paasipooti pea na’e ‘omai ai, kalasi atu e ‘aho koia toko 426 ‘oku nau ‘osi liliu ‘o kakai Tonga ‘i he founga na’e ta’efakalao. Pea ko u tui ‘oku mou ‘osi mahino ka moutolu e me’a ko ia.

Ko e me'a 'oku hoko he taimi ni ko e Palemia koia (tapu mo ia) pea ‘oku ou faka’apa’apa lahi pe ki ai ka ko e me’a ia ‘oku hoko, ko ia 'oku tu'u lotoloto 'i he fo'i me'a ko 'eni he fekau'aki mo e paasipooti ‘i he ‘ene a’u mai ko e ki he konga ko eni ‘i mui.

'Oku 'iai mo e me’a ko e fetuku holo 'ae pa'anga 'uli. Na'e 'osi ma'u 'a e toko 14. 'Osi asi mai honau hingoa. Na'e o 'a e kau Polisi 'o 'eke ki he Reserve Bank ke tuku mai mu'a 'a e hingoa ko e 'a e fa'ahinga ko e 'oku nau fetuku holo 'a e pa'anga 'oku ui ko e fakapilitania ko e ha koa kaume’a?” (money laundering)

Ko e money laundering. Ko e money laundering o hono ‘ave holo ‘o e pa’anga ‘uli, ngaahi pa’anga ta’efakalao. ‘Oku kau ai e tokotaha ko eni ‘oku taki he Pule’anga kuo ‘osi, tu’u lotoloto ia he fo’i me’a ko ia. ‘Oku lolotonga fakatotolo’i he taimi ni. Ko ‘eku tui ko e ‘uhinga hono feinga ke veteki e Fale Alea ‘e he tokotaha ko eni ke ‘oua na’a nau a’u ki he iku’anga ‘o e fakatotolo ko eni kae teke’i e Pule’anga ko eni ki tu’a telia na’a a’u ki ai.”

Ko e tali ‘eni ki he ngaahi tukuaki’i loi ‘oku fai ‘e ‘Akilisi:

1. Mei Novema 2014 ki he ‘ahoni ko e Palemia mo e Minisita ki muli ko Samiuela ‘Akilisi Pohiva. Koia ‘oku ne tokanga’i mo ‘iai ‘a e mafai ki he ‘u paasipooti ‘o e Fonua. Ko e fehu’i, na’e angafefe ‘ae fakatau paasipooti a George Chen ‘o a’u ki he ‘ahoni ta’e fai ‘e ‘Akilisi ha me’a ke faka’ilo pe ta’e’ofi ‘a e ngaue ta’efakalao ko’eni.

‘Oku mou pehe ko ha faahinga fakamatala ‘eni ‘e fai ha falala kiai ‘oku pehe na’a ne ‘ilo pe kae ‘ikai pe ke ne fai ha me’a. Ko ha fa’ahinga fakamatala falala’anga ‘eni ke tau tali? Na’e ‘ilo pe ‘e ‘Akilisi ‘a e fakatu paasipooti kae ‘ikai ke ne ta’ofi.

2. Ko e ‘u paasipooti ‘o e fonua ‘oku tauhi ia ‘i he ‘ofisi Ministry of Foreign Affairs ‘i Tonga ni pea toki vahe atu ‘i he founga malu mo lekooti ‘oku maau. ‘Oku toki tufa atu ‘a e ‘u paasipooti ke ngaue’aki ‘i he ‘ofisi High Commissioner ‘o Tonga ‘i Pilitania pehe foki mo e Embassy ‘a Tonga ‘i Siaina. ‘Oku toe ‘ave foki mo e paasipooti ki he High Commission Tonga ‘i Canberra pea mo e ‘Ofisi Konisela Tonga ‘i ‘Amelika.

Ko e ‘eku ma’u kiai ‘oku ‘ikai tauhi pe ‘ave ha paasipooti kia George Chen tukukehe kapau na’e fakangofua ia ‘e ‘Akilisi. Ko e fehu’i, ko e paasipooti mei fe ‘oku ngaue’aki ‘e George Chen hono fakatau atu ‘o hange ko e fakamatala ‘o ‘Akilisi ‘o a’u ki he ‘ahoni. Fiema’u ke fakama’ala’ala mai ‘e ‘Akilisi ‘a e fo’i fakamatala ta’emo’oni ko ‘eni koe’uhi ‘e ‘eke ‘e George Chen ‘a hono ongoongo ‘i he fakamatala laukovi mo tukuaki’i hia ia ki he kaka mo e fakatau paasipooti ta’efakalao.

3. Ko e pehe ko e ‘e ‘Akilisi ‘oku ou tu’u loto ‘i he fakatau paasipooti ‘a George Chen ‘oku fakalilifu ‘ene fa’u. ‘Oku ‘ikai ke ‘iai ha’aku fetu’utaki mo e tokotaha ko ‘eni pea ‘oku ‘ikai keu ‘ilo ki he tukuaki’i ‘oku pehe ‘oku fakatau paasipooti.

4. Ko e ta’ofi ‘a e ngaue ta’efakalao ko ‘eni ‘oku ‘i he mafai peia ‘o e Minisita ki Muli ‘aia ko e Minisita peia ‘oku ne ma’u ‘a e mafai ki he ngaahi paasipooti. ‘Oku ‘ikai ke kau atu ‘a e Kapineti ia pe ko e Fakataha Tokoni ha ta’ofi ha ngaue ta’efakalao ki he paasipooti koe’uhi ko e fatongia peia ke fakahoko ‘e he Minisita ki Muli pe koe Palemia ke faka’ilo ha taha ‘oku ne fakatau atu ha paasipooti Tonga ta’efakalao.

5. Ko e fakamatala ko ‘eni ‘a ‘Akilisi fekau’aki mo George Chen ‘oku hange ha fakamatala ha ki’i tamasi’i ‘oku kei ako he ako lautohi (Primary School). Oku ‘ikai ke tau ‘amanaki ‘e tuku mai ha fakamatala loi mo ta’epau mei he Palemia ‘o hange koia kuo ne fakahoko.

6. ‘Oku fakalilifu ke hanga ‘e ha Palemia ‘o laukovi’i mo fai ha fakamatala loi mo tukuaki’i hala ha taha ‘o hange koia kuo fakahoko ‘e ‘Akilisi kiate au pea ko’eni kuo kaka mo ‘ene tukuaki’i ‘o a’u ki he ‘Ene ‘Afio. Ko e fakamatala ko e ‘oku ou ‘ave holo ha pa’anga ‘uli pe ko ha pa’anga kaka pe ko ha pa’anga ta’efakalao ‘oku kau eni ‘i he fa’ahinga tukuaki’i hia mamafa fekau’aki pea mo e motu’a ni. Ko e fehu’i, ‘o kapau ‘oku mo’oni pea ‘oku ‘iai mo e fakamo’oni, ko e ha me’a ‘oku ‘ikai ke faka’ilo ai au ka e nofo ‘a ‘Akilisi ‘o ‘ohake ‘a e ‘u me’a ko ‘eni ke fakangalikovi’i au lolotonga koia ‘oku ‘ikai ke ‘iai ha’a ne mo’oni.

Kapau ‘oku ‘iai ha fakamo’oni, ko e ha hono ‘uhinga hono ta’ofi ai hono faka’ilo au? Na’e hoko ‘anefe ‘a e ‘ave pa’anga ‘uli ko ‘eni, ‘e lava ke talamai ‘e ‘Akilisi? Ko e mo’oni na’e ‘ikai ke ‘iai ha me’a pehe pea ‘oku ‘ikai ke ko e ‘ikai ko ha tokotaha fai hia au. Pea ‘oku tekiai keu mo’ua tu’otaha ‘i Tonga ni pe ‘i muli ki ha kaiha’a.

7. Ka veteki ‘a e Fale Alea ‘oku ‘ikai ko ha ‘uhinga ia ‘o hange ko e lau ‘o ‘Akilisi ke ta’ofi ai ha faka’ilo ha taha ‘oku ne fai ha hia. ‘Oku tau’ataina mo ‘ata pe ‘a e kau Polisi ke faka’ilo ha taha ‘o a’u ki ha Palemia ‘oku fai hia. Pea ‘oku ‘ikai ke ‘iai ha mafai ‘a e Kapineti pe koe Palemia ke ta’ofi ha faka’ilo hia. Ko e ngaahi tukuaki’i loi ko ‘eni ‘oku fai ‘e ‘Akilisi ‘oku ‘ikai ko ha’a ne toki hoko ‘eni.

Na’a ne tukuaki’i loi ‘a ‘Ene ‘Afio, Tupou IV, ‘o pehe na’a ne kaiha’asi ‘a e $400 miliona ko e koula na’e ma’u mei he feitu’u Ha’ano ‘o fufu’i ‘a e pa’anga koia ‘i Muli.

8. Na’a ne faka’ilo au mo Pilinisesi Pilolevu mo e Minisita Lao ‘o e fonua lolotonga ia na’e ‘ikai ke ‘iai ha ‘ilo pe ko ha ala ki ha fa’ahinga pa’anga ‘a e fonua ‘e taha. Na’e hanga ‘e he Fakamaau’anga ‘o li ‘a e tikite faka’ilo ko ‘eni kitu’a pea tu’utu’uni ke ne totongi ‘a e ‘u fakamole. Na’a ne toki totongi atu ‘a e ‘u costs koia ‘i he ngaahi uike ko’eni kuo maliu atu.

Lau Ki he Tu’i Mo Hono Mafai

(1). Ko e lau ko ‘eni ‘a ‘Akilisi ‘o pehe na’e hala ‘a e founga ‘a e Tu’i he na’e ‘ikai ke fale’i ‘e he Fakataha Tokoni ‘a ‘Ene ‘Afio ke veteki ‘a e Fale Alea. Na’e fai pe ‘a e veteki ia ‘e he tokoua, ‘aia ko ‘Ene ‘Afio mo e Sea ‘o e Fale Alea. Ko e fakamatala ko ‘eni ‘oku ta’emo’oni he ko e mafai ‘a e Tu’i ‘oku ha mahino peia ‘i he Kupu 38 mo e Kupu 77(2) & (3) ‘o e Konisitutone pea ‘oku pehe hono fakalea:

KUPU 38:

“’Oku ngofua ki he Tu'i ke fakataha'i 'a e Fale Alea 'i ha taimi pe pea 'oku ngofua kiate ia ke fakangata 'a e fakataha 'o hange 'oku ne finangalo ki ai mo fekau ke toe fili ha kau fakafofonga 'o e kau nopele mo e kakai ke nau hu ki he Fale Alea. Ka 'e 'ikai ngofua ke nofo 'a e Pule'anga ta'e ha Fale Alea 'o fuoloa ange 'i he ta'u 'e taha. Kuo pau ke fakataha ma'u pe 'a e Fale Alea 'i Nuku'alo pea 'e tapu 'aupito ke nau fakataha 'i ha potu kehe ngata pe 'i he taimi tau.?

KUPU 77:

(2) 'Oku ngofua ki he Tu'i, 'i ha'ane finangalo, ke veteki 'a e Fale Alea 'i ha taimi pe pea fekau ke fakahoko ha fili fo'ou.

(3) Kapau kuo veteki 'e he Tu'i 'a e Fale Alea pe ko ha ngaue 'a e kupu-si'i (1), kuo pau ki he Tu'i, hili ha femahino'aki mo e Sea 'o e Fale Alea, ke fokotu'u ha 'aho ki he fili lahi."

Ko e mafai ke veteki ‘a e Fale Alea ‘oku ‘i he Tu’i tokotaha peia. Vakai fakalelei ki he lao.

Ko e pehe koe na’e alea pe ‘a e Tu’i mo e Sea ‘o e Fale Alea ke veteki ‘a e Fale Alea ‘oku hala ‘aupito.

‘Oku ou kole ke lau ‘e ‘Akilisi ‘a e Kupu 77(3) ‘o e Konisitutone ‘a ia ‘oku mahino mei ai kapau kuo veteki ‘e he Tu’i ‘a e fale ‘e fiema’u ke ‘i ai ha femahino’aki mo e Sea ‘o e Fale Alea ke fokotu’u ha ‘aho ki he fili lahi. Ko e fatongia faka-Konisitutone mo fakalao ke fai ha fetu’utaki mo e femahino’aki mo e Sea ‘o e Fale Alea ki hono fokotu’u ‘a e ‘aho fili fo’ou.

Kapau ‘e lau fakalelei ‘e ‘Akilisi ‘a e tu'utu'uni ke veteki 'a e Fale Alea pea fai mo ha fili fo'ou, ‘oku ha mahino mei he tohi tu'utu'uni 'a e tokotaha ha'ana 'a e tu'utu'uni, ko hai na'e fai 'a e fale'i mo e feitu'u na'e fai mei ai.
Ko e ngaahi fakamatala ‘oku ‘omi ‘e ‘Akilisi ‘oku ne taki hala’i ‘a e fonua pea fio aki ‘a e loi pea mo e laui’ikovi pea ‘oku mahino pe foki ‘oku taumu’a ‘eni ke fakakonahi’aki ‘a si’i kakai ‘o e fonua ‘i he teuteu ‘o ‘etau fili Fale Alea.

Faka’apa’apa Atu,

Lord Tu’ivakano

Sea ‘o e Fale Alea ‘o Tonga