Fuofua Ta'u 'o e Maaka To'ofua (Raw Marks) Featured
Lau 'a e 'Etita
Nuku’alofa, 28 Sanuali 2016. ‘Oku hangē ‘oku ki’i pulonga ‘etau Potungāue Ako ‘o ‘ikai kenau ‘asi mai kimu’a ke fakamatala ‘a e ngaahi mo’oni’i me’a ‘oku hoko ki he sivi ‘etau fanau ‘i he levolo Haisikulu mo e ngaahi Kolisi (Secondary School).
‘Oku hoko foki hono fehu’ia lahi ‘o e tu’unga ‘oku ‘i ai ‘a e sivi ‘a e fanau pea ‘oku ‘i ai ‘a e tui ko e taimi ‘eni ‘oku totonu ke ‘i he laine mu’a ai ‘a e Minisitā Ako mo ‘ene kau ‘Ofisa Ma’olunga ka e pehē ki he’ene kau fale’i konisaluteni (consultants) na’a nau makaka mo hoha’a ‘oku fakahoko ‘a e ngaue ke hakeaki’i ‘a e tu’unga ‘o e ako ‘i he fonua ni.
‘Oku mahino foki ko e fuofua ta’u ‘eni ke tuku atu ai ki tu’a ki he ngaahi ako’anga mo e fonua ha ola fakaangaanga ‘o e sivi (preliminary results) ‘a ia ‘oku ‘uluaki tuku mai ia tokua kae toki ‘omai ‘a e ola faka’ofisiale (final results). ‘Oku fehu’ia foki mo e founga ko’eni he kapau ‘e ma’u ‘e he tamasi’i ako ha ola kehekehe ‘e ua pea iku tō ia ‘i he ola aofangatuku pea ‘oku fakatupu fifili mo fakatupu loto mamahi ‘o ‘ikai tokoni ki he ‘atamai fieako mo feinga ‘o e fanau.
I he taimi tatau ko e fuofua taimi ‘eni ke a’ukolo ai ‘a si’i matu’a tauhi fanau ‘o fu’u tokolahi ki he Fale Pa’anga ke totongi ‘a hono toe huke ‘a e ola ‘o e sivi ‘a e fānau ‘a ia ‘oku fu’u faka’ofa ‘a e sio ki si’i feinga ‘a e si’i kakai masiva ‘o e fonua ‘i he’enau vivili ki he tukunga totonu ‘oku ‘i ai ‘a e ola ‘o e sivi si’enau fanau. ‘Oku ‘ikai lau kiai ‘a e toka ‘enau ‘amanaki ‘i he ako koe taulanga ki he’enau fanau hange koia ‘oku toutou malanga’i ‘e he kau Taki.
Ko e taimi ‘eni ‘oku totonu ke kakaha ai ‘a e fakamatala ‘a e Potungāue Ako kau Taki ‘o e fonua he na’e ‘i ai ‘a e fu’ufu’unga palōmesi na’e fakalika mai ki he kakai mo e taukave malohi ko e maaka to’ofua (raw marks) tene hakeaki’i ‘a e ako ‘a e fanau mo e tu’unga kovi na’e ‘i ai tokua ‘a e ako ‘i he fonua. ‘Oku ‘ikai foki koha fakalanga mamahi ’eni ka na’e ‘i ai ‘a e tipeiti na’e fefeka mo kakaha ‘i he mitia ‘i hono fakaanga’i ‘a e nga’unu ki he maaka to’ofua (raw marks).
'I he taimi tatau kuo sio mata ‘a e fonua ki hono ola pea ko hono ‘ai mahino ‘oku ‘ikai ke fakafiemalie ki he kakai tokolahi neongo ‘oku ‘i ai pe ‘a e ngaahi faka’uhinga moe fakatonuhia kiai ‘a e kau malukolo ‘a e Potungāue. Ko e ako ‘oku pelepelengesi ke faka-politikale’i he koe lalaka tau'atāina (independent historical movement) ‘o fekumi ki he mo’oni pea ‘oku fiema’u ke tau’ataina kae ola mo tolonga.
‘Oku fai mo e fakaongoongo pe ‘oku ‘i fē ‘a e mataotao na’e toutou ‘asi mai he Televīsone pehe ki he mitia mo e tukupā ‘oku ‘i ai tokua ‘a e sofiuea (software) 'a ia na'e fakahoko mo e totongi pa'anga lahi kiai tene solova ‘a e palopalema ‘o e holo ‘a e ako ‘i he fonua. Ko hono mo’oni ‘oku faingata’a ke tali ‘a e ola ‘oku a’u kiai ‘a e sivi ‘o e ta’u 2015 pea neongo hono faka-politikale’i ke fakatonuhia’i ka ‘oku ‘ikai loi ‘a e setisitika mo hono fakahoa ki he ngaahi ta’u ki mu’a.
‘Oku toe vivili ange ‘a e fakakaukau ‘oku toka ‘i he loto ‘o e tokolahi ‘o pehe koe puipuitu’a mo’oni ‘o e ola ta’efakafiemalie ko’eni ‘a e sivi ko hono faka-politikale’i ‘o to’o ‘a e tokanga mei he lelei fakalukufua ki he fonua ki he lelei ‘a e tokosi’i ‘i he funga ‘o e faka-maheni mo e fakafamili ‘a ia kuo toutou ‘ohake ‘i he mitia mo e ngaahi mitia faka-sosiale.
‘Oku mama mai foki mo e fakamatala falala’anga kuo fakahoko ‘a e tu’utu’uni ki he ngaahi ako’anga ke fakahoko’aki pe mu’a ‘enau fakakaukau lelei ‘o mavahe ia mei he founga anga maheni ‘a ia ‘oku pau ke tukulolo kotoa ki he founga anga maheni ‘o hangē koia na’e lele mai ‘i he maaka fakafuofua (Standardization) ‘a ia koe founga ia ‘oku ngaue’aki ‘e he ngaahi fonua lahi ‘o e Pasifiki.
‘Oku tau ‘amanaki pe ‘e vave ni mai ‘a ‘etau sio atu ki he mo’oni mo e me’a ‘oku totonu ke taumu’a kiai ‘etau fononga he ‘oku kei taimi pe ke fakatonutonu pea tukuange hotau kita ka tau sio ki he taumu’a ‘e lelei ki he fonua fakalukufua. Hange koe lau malie ‘a Aristotle 'o Kalisi “Ko e ikuna ma’ongo’onga ko hono ikuna’i ‘e kita ‘a kita".
 "Pin It")
7 comments
-
'Oku 'ikai ha toe fakapopoto ia ki he ta'efieauna moe 'ikai 'ilo hoto ngata'anga. 'Oku iku pe ki he tu'utu'uni 'e kovi ki he fonua moe pule kovi.
-
Lolotonga e palppalema 'a e fonua he ako kuo tuhu holo e Pule'anga moe Palemia ki he Paasipooti ke taki kiai e tokanga 'a e fonua ka e tuku 'a e vainga ia 'a e Palemia mo 'ene fanau he ako koe me'a ia 'oku mahu'inga taha ki he fonua. Koe passipooti ia koe fakamahamahalo pea 'oku te'eki fai ha hopo ai ka ko e ola 'o e sivi 'oku kovi 'ohua.
-
Ne osi mahino pe ia oku 'ikai koe standardization pe koe raw marks ae palopalema.. oku lahi e ngaahi me'a ia ke fai kiai e sio pea mo 'iai ha timi consultant kenau vakai'i e ola 'a e ako.. Ne fakatikitato pe 'ae PM he'ene omi hono fren ko Piveni ke ha'u 'o ta'emalu'ia o tala oku to lalo e ako he fonua ni pea koe tupu mei he standardization... oku huhumama mai leva 'a e foha 'oe PM I mui ke tu'u ha ki'i tiliapa he seniti ae fonua. Ko e me'a oku mahino oku 'ikai tali 'ehe PM pe Minisita oe Ako 'a e fale'i 'ene kau ofisa kae fai pe ia ki hono poto mo 'ene fakakaukau.. Kuo osi 'ilo'i koe PM oku 'ikai kene tali ha fale'i 'aha taha kiai tatau pe fakapolitikale moe hafua.. kuo lahi e kakai ne nau ngaue fakataha kuo nau mavahevahe he oku ta'efieauna pe 'a e tangata ni.. Ko 'ena kuo lahi e palopalema he maaka oe sivi he kuo 2..koe standardized pea moe raw... Ofa mai PM teke osi koe he ta'u e fiha mei heni kae toe fakaakeake ae Potungaue oku iloa koe tama'i mata oe fonua koe makatu'unga ke teu'i ai e kaha'u oe fonua ko Tonga... Fai moke fakaha kuo ikai fe'unga e fo'i pango ko'eni pea teke fakaongo ki he kakai na'a nau kakau'i e Potungaue he ngaahi ta'u lahi lolotonga hoo taulau fakapolitikale.. Koe toki Minisita Ako 'eni oku 'I lalo hono faka'ilonga kene hokosi ha ngaue ne fuesia mai ehe kau mataotao mo'oni 'I he Potungaue ni... Ko Mokofisi 'ena na'a ne kikite e fai 'ehe motu'a ni mo hono ngaahi fren e pau'u pea ko'eni kuo tau mataa...
-
Ko e ha kuo ma'u ai e ngutu 'o e kau talekita mo e kau Pule Ako na'a nau vili ki he Palemia/Minisita Ako ke foki ki he raw marks pea 'ikai fakatotolo'i fakalelei 'e he PM 'a e issue ka e 'ohofua mai pe 'o tu'utu'uni ke fakahoko leva e liliuu he ta'u kuo 'osii te'eki ai ke mateuteu 'a Tonga ni ka e malo mo e tokoni 'a e EQAP 'a ia ko e Va'a Sivi fuoloa ia 'a e Paisifkii 'oku 'i he malumalu e SPC he lolotonga ni neongo na'e fkha 'e he talekita e EQAP 'oku fu'u vave, fu'u lahi e ngaue pea 'ai ke report pe 'a e Form 7 he raw marks mo e standardisation kae raw marks 'ata'ataa pe a' e fom 6 mo e 5 he 'e 'ikai ke nau lava ke ngaue fakavave ki he ngaahi foomu katoa. Na'e faka'amu 'a e Kau taki e potungaue ako he taimi ko ia ke ki'i toloi atu hono fakahoko e liliuu he ko hono nunu'aa eni kuo velia e peseti 'e 70 ki he 80 e fanau ako 'o Tongaa he fo'i recipe fakavave kovi ne fakahoko. Na'e 'osi fktokanga mai pe 'a Michelle Beslile ko e talekita ia 'o e eqap ki tonga ni 'e holo lahi 'a e ola e sivi ka na'e 'ikai fie fanongo atu ha taha.
Kuo haa e 'aho ni ? Kuo 'Eeee 'a e ola e sivi ka e takitaha fufuu hono hiku 'ikai fie 'asi mai ha pule ako ke tala 'ene ola mo 'ene fanauu tukukehe pe 'a Toloa mo e fanga ki'i ako tokosi'i. Ko e toengaa kuo nau 'alu punou he ngaue 'a e fu'u PM ta'e mahino lahi 'ikai fie fanongo ki ha taha pehe 'e ia ko ia pe 'a e poto lahi taha 'o Tonga ni pea he 'ikai toe laka hake ha fakakaukau 'iate ia. Kuo longo mo e fu'u kau ma'olunga e potunngaue akoo he kuo fakamalohi'i kinautolu 'e he minisita pea fakamanamana'i. Na'e talaange ki a Claude lolotonga 'ene CEO le'ole'o ke fakahu mai 'a Piveni, pea ko e 'ikai ke fakahoko kuo ne to'o ia mei hono lakanga ka e 'o hake 'a Lucy pea fiu ia he tafi e kaunoa hono mali he ko e PA ia 'a Lavu pea tu'utu'uni mai he taimi 'o 'ene le'ole'oo... Ko e haa e me'a kuo hokoo... malo 'oku ki'i fuofuoloa 'a e le'ole'o 'a e toketaa he CEO he 'oku 'ikai ha lea 'a e PM 'e too lalo kuo fekau ke fakahiki 'a 'Ana Lupe ka e fakahu mai 'a Piveni.... pea toloi ai e sivi he na'e launga 'ae tokoni 'o 'Ana Lupe 'a Jenny he 'ikai te ne lava 'e ia pea fekau ke write ha terms of reference ma'a Piveni ke 'ave ki he kapinetii pea 'ai ke mahino 'oku fiema'u 'e he Potungauee, pea fai ia pea hokohoko atu 'ene ala mai hono mafai tikitato ki he kakai kotoa pe he potungaue 'oku 'i ai ha'a nau 'aka'aka ange ke tapuni'i honau ngutuu kae lava pe hono lotoo. Ko ena kuo lea he ongoongo 'a e 87.5 'o tala e fakafiemalie 'a e ola e sivii.. ko e fakapulou'i 'o hai ? he 'oku 'ikai ke tau 'ilo 'a e lahi ange 'a e too he lava ? pea toe oo atu mo 'ene ongo ponee hono fohaa mo Piveni 'o va'inga he ola e sivii..... Koe haa 'oku 'ikai ke mou lea hake ai kakai ko ena na'a mou tui ki ai... ko e pehee 'oku sai pe raw mark ke fkmahino ko e 'ata totonu pe ia e ako 'ae ki'i tamasi'ii .... ko e fu'u taki hee lahi 'aupito ia... pea ko e fo'i lohiaki'i lahi ia. 'o e kakai e fonuaa. Tonu ke mou lea hake matu'a he 'oku 'ikai ko e ola totonu ena ia 'a e ako ho'o mou fanau ko e tupu ena ia mei he fakahoko 'e he Minisita 'a e tu'utu'uni tonu he taimi hala. Na'e fu'u vave he ne ngaue 'a e tokotaha kotoa pe na'e 'i ai 'ene fekau'aki mo e sivii ke fai 'ene tu'utu'unii koe'uhii ke lava ka na'e te'eki ke mateuteu 'a e kau faiakoo mo e fanauu pehee pe ki he kau ngaue na'a nau fakahoko a' e ngaue ki he liliuu...... Mou kataki 'o tokoni mai ke tau tala e mo'onii ki he maatu'aa 'oku 'ikai ko e fo'ui ia e fanauu... ko e kovi ia 'a e minisitaa mo 'ene kau kuluu.... ko e toki a'u eni e sivi 'a tonga nii ki he palakuu faufauaa ka e tala pe ia 'oku fakafiemalie a' e olaa pea ko e ola totonuu ia, he ko e fanau ako 'a tonga ni 'oku nau kai lesi kotoa pee 'ikai ha taha 'e poto ko e fa'ahinga ne lavaa 'oku kei 'i ai pe fakaponee... Tonga tau lii ki tu'a 'a e fu'u tikitato ko enii. Na'a ne tala ko e ola e akoo 'oku holo pea ne toki fakamo'oni'i pe 'e ia mo fakahoko e toolaloo he 'ene tu'utu'uni ngali vale mo ta'e base ha fa'ahinga foundation mahino kuo 'osi fkmo'oni'i 'i ha fakatotolo pe fekumi. Ko ena na'a ne tala he 'aho atuu ko e potungaue ngouee 'oku holo 'enau ngauee pea 'oku 'ikai toe ha kovi hono tala... 'oku te'eki ke 'ilo 'e ia 'ene fehalaaki 'a 'anaa........ teu coma ai ka u toki hoko atu..... mou fai ha me'a kakai tuku'a e fakalai ki he palemia he 'oku fakalele pe hotau fonuaa 'e siaosi mo Po'oi mo Mateni pea fekau aa e palemia ke fakafisi he 'oku 'ikai kei competent ke ne taki e fonuaa......... tau toki hoko atu..... -
'Oku fakaloloma e me'a ni he kuo tuku kihe tafa'aki e kau ngaue ia 'ae Va'a Sivi kae fa'ifa'iteliha e ongo toki mataotao ia ko eni ko Siaosi Pohiva mo Piveni he fulihi noa'ia takai holo e maaka sivi e fanau. Talaatu ki he ongo mataotao ke na 'asi mai ki mu'a 'o fakamatala ki he fonua 'ena me'a na'e fai ki he maaka sivi 'ae fanau. Faka'ofa e kau ngaue ia 'ae Va'a Sivi 'enau ta'utu pe kae va'inga e ongo ngangau lele lalouaea koena. 'Eke atu ki he ongo mataotao pe na'a na fefee'i e maaka Internal Assessment pea toki tanaki fakataha moe maaka siivi. Fiu fifili pe na'e hoko fakaku a Siaosi Pohiva koe mataotao he assessment, 'ikai 'uhinga 'ene ngaue 'a'ana 'i Fisi ke hoko ai ia koe mataotao he 'oku tau 'ilo kotoa pe tokotaha ko ia mo hono ngata'anga. Koe ola ena e kaaimu'a 'ae ongo ki'i fiepoto koena kuo fangataliaki ai e system sivi 'ae fonua na'e fokotu'u 'ehe kau poto moe kau mataotao mo'oni 'oku 'ikai toe hela 'eke'i.
Pea kuo toe lele mai a Siaosi 'o fiepoto hono liliu e silapa, na'e poto he tohi silapa he fihaa? Fakaoli pea fakama e ta'utu atu 'ae fu'u kau faiako kuo taukei he'enau ngaahi lesoni kae lele mai a Siaosi mo 'ene ki'i finemotu'a 'ofisa mei Fisi koe ako'i nautolu he tohi e silapa 'enau ngaahi lesoni. Fakaoli koe 'oatu e ngaahi fehu'i 'ae kau faiako moe kau tohi silapa kihe ongo ki'i mataotao katuni ko eni kae 'ikai ke na lava 'o tali. Koe 'osi atu hono fa'u e ngaahi silapa 'ehe kau consultants mataotao mei NZ mo Aositelelia moe kau taukei he mala'e 'oe silapa he CDU, kae lele mai e ongo ki'i 'amatua ta'e'ilo koeni ke liliu e ngaue lahi mo lelei ne 'osi fokotu'u. Kole atu a ki Fisi ke 'oua 'e toe 'omai e ongo mataotao ko eni he 'oku toe lahi ange palopalema moe ta'emahino he'ena ngaue. Mo'oni e lau 'a 'Okusi, ha'u a 'Akilisi mo 'ene fanau 'o fakapelepela'i e system ako kae toki hoko mai e pule'anga hoko 'o fiu he feinga ke toe fakaakeake e ako he fonua ni. Faka'ofa e ka koe ako 'i Tonga. Koe fu'u potungaue ako na'e tu'umo'unga he ngaahi 'otu motu e Pasifiki pea tau polepole kotoa ai, kuo holofa ia he 'aho ni 'o lafalafa he ngaue 'a Akilisi mo 'ene fanau mo 'ene fanga pone. 'E 'eke kia hai e kakava moe ko en? -
Ikai ko ha me'a fo'ou eni, koe fonua pe oku malohi ai e kau taki socialist, oku holofa ai e ako, ekonomika,tuunga fkmolale, lahi e launga ae kakai mo enau taefiemalie, lahi e ngaahi palopalema fksosiale, teke mai e sipinga moui fklilia mo enau totonu (cedaw), tae lotu, fkfepaki moe feinga fkauha oe lotu fkkalisitiane, fakanofo pone tae qualify kihe ngaahi lakanga maolunga, moe tukuakii aipe kakai kehe kihe enau ngaahi fehalaaki. Kuo utu pe e Tonga nunu'a oe temokalati taemahino naa nau velia tae ilo kiai. Kuo longo e kakai poto ia naa nau kaufakii mai e ako kae fai faiva e fanga kumaa ia ae Temo. Kuo osi atu enau tutu a Nukualofa, nau holo mai eni o tutu mo etau system kihe ako.
-
Oku mahino koaa ka koe Akilisi heikai teke Minisita Ako kihe osi a mamani. Oku ke hau o tamoloki e ivi oe matua. E hoko mai e Puleanga hoko o faingata'a'ia he founga tataki oku ke fakahoko he Potungaue Ako. Ta'eofa lahi ko koe. Pea ke lea mai “Kapau oku ikai keke loto koe keke ilo e tuunga totonu e atamai hoo fanau pea ke fehia mai kiate au, ke toe tala ko koe ke lotomamahi mou tukuakii e kau faiako” faka'ulia hoo sipinga. Oku ke fuu fie OTUA. FAI FAKAMAAU OKU LAHI. Ka ne ko ha siana haohaoa koe heikai longoa'a e fonua. Ko ho loto oku fonu kovi pea oku tafe hifo e kovi ia i hoo decision kotoa pe.