Faka'ilonga e Pule'anga fakapikopiko lahi hono tukuhau'i 'o e kakai ^Featured

'Oku mahino ngofua pe ki he kakai 'o e fonua ko e tukuhau 'oku hu'u mei ai 'a e pa'anga ke fakalele 'aki 'a e fonua pea 'oku faka'ofo'ofa pe ia kapau 'oku fakahoko 'i he founga 'oku faka'atu'i mo fakapotopoto pea ke hōhōa tatau mo hono fakapalanisi 'a e tu'unga faka'ikonomika, tu'unga 'o e nofo mo e mo'ui 'a e kakai.

Ko e taimi pe 'oku hikihiki ai 'a e tukuhau mo hono fa'u mai 'a e ngaahi tukihau fo'ou pea 'oku mahino mai 'a e feinga 'a e Pule'anga ke tanaki ha pa'anga ke tātāpuni 'a e ngaahi fiema'u fakapa'anga 'a e fonua 'a ia 'oku mahino mai leva 'i he taimi tatau 'oku 'i he tu'unga 'oku 'ikai lelei 'oku 'i ai 'a e 'ikonomika 'o e fonua.

Ko e 'aho ni 'i Tonga ni 'oku hange ha lōketi lele ki he vavaa 'a e hikihiki 'a e tukuhau mo e totongi 'o e koloa 'o 'ikai lau ai 'a e toe mamafa ange 'a e koloa tautautefito ki he koloa kiki kae pehe ki he ngaahi koloa 'oku ma'u mo'ui faka'aho mei ai 'a e tokolahi taha 'o e kakai 'o e fonua.

'Oku mahino 'i he taimi tatau 'a e taumu'a ngāue 'a e Pule'anga mo e kalasi kehekehe 'a e tukuhau fakatau 'o kau ai hono faka'ai'ai 'a e mo'ui lelei ka 'i he taimi tatau 'oku kei fiema'u pe ke siofi 'a e ngaahi ola 'o e tukuhau koia pea 'oku a'usia hono taumu'a pe 'oku iku pe ki si'i pikoua 'a si'i kakai masiva 'o e fonua.

'Oku mahino mai 'oku fu'u lahi 'a e fiema'u pa'anga 'a e Pule'anga lolotonga ia he 'oku kei tanaki pe 'a e tukuhau (levy) 'i he pa'anga 'oku talafi mei muli 'a ia na'e taumu'a ke tanaki ha pa'anga ke tokoni ki he Sipoti 'a e Pasifiki 'a ia na'e 'amanaki fakahoko mai ki Tonga ni 'i he ta'u ni neongo kuo hiki ia 'o fakahoko ki Apia Ha'amoa kae kei fai pe 'a e tanaki ia.

'Oku toe mahino mei he fakamatala patiseti 'a e Minisitā Pa'anga 'i Fale Alea 'i he lolotonga ni ko e patiseti 'a e fonua 'oku hafekasi he koe peseti 'e 49% 'o e $599.27 miliona 'a e patiseti fakakatoa 'a e fonua 'oku fakapa'aanga 'e he ngaahi fonua muli moe ngaahi kautaha tokoni (Budget Support) 'a ia 'oku ne toe 'omai 'a e fakakaukau mo e fehu'i pe koe tanaki tukuhau fua 'a e Pule'anga ki he ha?.

'I he taimi tatau kuo mavahe 'a e Pule'anga ia mei hono fatongia totonu 'o fakatatau moe laumalie 'o e temokalati ke fakaivia 'a e sekitoa taautaha mo hono langa 'a e 'ikonimika 'a ia na'e faka'ai'ai 'e he ngaahi Pule'anga ki mu'a (public-private sector partnership) ka 'oku tu'u mai ia 'o fe'auhi mo e sekitoa taautaha pea ko hono faka'ilonga mo'oni ko e hopo hake 'a e Potungāue Leipa ia 'o uta me'akai ki muli pea kuo fakamo'oni'i 'ikia toe veiveiua 'oku mole pea pala 'a e me'akai 'i Nu'usila pea 'oku iku ke fua leva 'a e mole koia 'e he tukuhau 'oku totongi 'ehe kakai.

'Oku lava leva ke faka'uinga ko e feinga 'a e Pule'anga ke tukuhau'i 'a e kakai 'i he ngaahi founga kehekehe ko e feinga ke tanaki ha pa'anga ke fakapa'anga 'a e ngaahi poloseki 'oku lele mole (fail) pea kau ai moe poloseki ki he paaka Va'epopua 'a ia kuo lau miliona 'a e mole kiai 'a e tukuhau 'a e kakai ka 'oku te'eki ke 'asi mai hano 'aonga ki he kakai tukukehe ange 'a e 'ikai ke palani'i faka lelei.

Ko e fakamuimui taha 'a e nofo 'a e Pule'anga ki hono fakaukau'i ha me'a ke tukuhau'i 'aki 'a e si'i kakai 'o e fonua ko hono tukuhau'i 'o e tapaka Tonga (malila) 'a ia 'oku si'i ma'u mo'ui mei ai 'a e ni'ihi 'o e kau ngoue. 

'Oku tuku mai 'e he Pule'anga ha fakamatala 'oku lahi 'a e nikotini (nicotine) 'i he tapaka Tonga ka 'oku te'eki ke faka'ofisiale mai ha fakamo'oni ke fakamahino 'a e poini koia pea kuo lau ta'u 'a e mafuli 'a e tokolahi taha 'o e kakai Tonga ki he tapaka Tonga kau ai moe kau Tonga 'i muli 'a ia 'oku fehu'ia na'a 'oku tekemui heni 'a e kau fo'u tapaka palangi 'i Tonga ni 'o faka'ai'ai (lobby) ke tukuhau'i 'a e tapaka Tonga kae malava kena fe'auhi ka 'oku 'ikai foki ke mavahe mei heni 'a e totongi pa'anga fakafūfū 'e he ngaahi kautaha tapaka 'a e kau ma'u mafai.

'Oku malie 'a e malanga 'a e Minisitā Leipa Tu'i Uata 'o pehe tokua 'oku 'ikai ke tukuhau'i 'a e tangata ngoue ka koe tangata ifi tapaka Tonga pe 'oku tukuhau'i 'a ia 'oku fakatamaiki vale leva 'a e fa'ahinga 'uhinga ia koia.

'Oku ngalo ange 'i he Minisitā koe tō tapaka Tonga 'a e tangata ngoue ke ma'u 'ene mo'ui mei he tangata ifi tapaka Tonga pea 'oku te'eki ai ha fakamo'oni kuo mate ha taha 'i Tonga ni 'i ha ifi tapaka Tonga.

Ko e poini mahu'inga ia heni 'oku ne talamai koe faka'ilonga 'oha Pule'anga fakapikopiko pea 'oku 'ikai kenau lava 'o langa 'a e 'ikionomika koha Pule'anga 'oku nofotaha pe ke fakaukau'i hono tukuhau'i 'o e kakai pea 'oku ake manatu ki he Tō Folofola 'a e Tama Tu'i Tupou VI 'i hono Huufi 'o e Fale Alea 'i he ngaahi uike kuo maliua atu koe Pule'anga 'eni 'oku 'ikai ha'anau visone ke langa 'a e 'ikonomika 'o e fonua pea 'oku fiema'u moe ako lelei 'i he kau fakalele Pule'anga.

'Oku fiema'u ke faka'ai'ai 'e he Pule'anga ha 'atakai 'oku ma'ui'ui 'i hono vā mo e kakai, kau pisinisi pehe ki he sekitoa taautaha pea ke fakangaloku 'a e ngaahi tu'utu'uni fakataputapui 'oku 'ikai 'uhinga lelei mo ola (deregulations) kae lava ke langa 'a e 'ikonomika 'o e fonua ka 'oku 'ikai koe fakaukau'i pe 'a e tukuhau mei he kakai 'i he taimi kotoa.

Kuo ta tu'olahi 'a Tō Folofola mei he Taloni talu mei he Kuonga hono fa Taufa'ahau Tupou VI 'o a'u mai ki he Kuonga ni 'ia Tupou VI 'a e tapou ke fakasi'isi'i 'a hono tukuhau'i 'a e kakai 'o e fonua.

'Oku totonu ke fakakaukau'i lelei 'e he Pule'anga 'a e founga ke ma'u mei ai 'a e pa'anga hūmai 'a e fonua pea ke fakasi'isi'i 'a e fakamole noa'ia 'a e pa'anga 'a e fonua 'i he folau ki muli, fakatau me'alele fo'ou, fakahoko e ngaahi totongi pa'anga konituleki fakapone mo 'ikai fakalao, totongi mo'ua 'i he fakatonutonu fakalao fakataautaha, ngaahi ngāue 'ikai palani mo hā fua kae si'i manava lelei 'a e kau totongi tukuhau.