Hiki Vāhenga peseti 5% Kapineti Pule’anga ‘o e Kakai: Fē 'ofa fonua ia? Featured
Kolomu Filihi
Hiki Vāhenga peseti 5% Kapineti Pule’anga ‘o e Kakai: Fē 'ofa fonua ia?
‘Oku fai ‘a e fifili 'a e kolomu ni ‘i he hiki vahenga ko’eni ‘a e Hou’eiki Minisitā ‘o e Kapineti pea ‘oku ho’ata mai mei heni ‘a e ngaahi me’a ‘oku totonu pe ke fai hano filihi he ‘oku hā ngali kehe ki he anga ‘etau vakai.
‘Oku tau kei manatu pe ki he taumu’a na’e hoko mai mo e Pule’anga ‘o e ‘aho ni ‘a ia na’e tu’uaki mai ‘a e fakapotopoto pea fakasi’isi’i mo e fakamole ‘o kau ai ‘a e takitaha ngāue’aki pe tokua ‘ene me’alele he ‘oku fakamole ki he fonua pea ‘e tau pe ‘a e ngaahi me’alele ‘a e kau Minisitā ‘i he ‘api ngāue he ‘oku fakamole ki he tukuhau ‘a e kakai.
‘Oku mahino pe foki koe fo’i usu ‘eni pea na’e ‘ikai lava ha mahina kuo ‘ikai malava ke fakahoko e fo’i misi ko’eni pea ‘oku ‘alu ki he tu’unga ‘oku fe’auhi fakatau me’alele ‘a e Hou’eiki Minisitā ‘o e ‘aho ni pea toe lahi ange ‘a e fakamole ‘i he ‘utu.
‘Oku faka’ofo’ofa pe ‘a e hiki vahenga ia ka koe poini ‘oku fai kiai ‘a e tokanga ko e tala mo malanga’i e me’a kehe kae fai e me’a kehe ia.
‘I hono fakalea ‘e taha ‘oku totonu pe ketau lea tau’atāina ‘o fakamanatu atu pe ki he Pule’anga ‘oku ‘ikai ketau mūnoa ka ‘oku tau muimui’i lelei pe ‘enau ngaahi palōmesi pea 'oku totonu ke pehe 'a e 'ata ki tu'a ka 'oku 'ikai ko'emau malava ke sio atu mei tu'a ki loto ka mou kuikui mai kimoutolu mei loto (hufanga he fakatapu).
‘Oku malie foki he ko e ‘uhinga ‘o e hiki vāhenga ko’eni koe hiki tokua ‘a e tu’unga ‘o e nofo (COLA – Cost of Living Allowance) pea ‘oku mo’oni pe ia ka koe me’a ni ‘oku ‘ikai hiki ai mo e tu’unga totongi ‘o e nofo ‘a e toenga ‘o e kau ngāue faka-Pule’anga mo e kakai ‘o e fonua.?
Kapau na’e ‘osi fakahoko ‘a e COLA peseti ‘e 5% ‘a e kau ngāue faka-Pule’anga ‘i he 2014 pea toe COLA 'i he 2015 pea ‘oku ‘oku fehu’ia ‘a e hikihiki ‘e he Pule’anga ‘a e totongi tukuhau ‘i he talu ‘enau hū mai pea toki COLA peseti ‘e 5% ‘a e kau Minisitā ia kae si’i siosio mai pe toenga ia ‘o e kau ngāue faka-Pule’anga mo e fonua fakalukufua.
‘Oku ‘ikai ke ‘uhinga lelei ‘a e hikihiki 'a e tukuhau hili ‘a e COLA ‘a e kau ngaue faka-pule’anga pea toki COLA ‘a e Kapineti ia hili 'a hikihiki koia 'a e tukuhau.
Kapau koe fakatonuhia koe hiki ‘a e tukuhau ki he kau ma’u vahenga lalahi pea ‘oku totonu ke fakatokanga’i ‘oku kavahia mo e fonua ‘i he ngaahi tukuhau fo’ou kotoa pea ‘oku fakautuutu ‘ene lele ki ‘olunga kau ai moe totongi koloa (inflation).
'E fēfē leva 'a kinautolu 'i he sekitoa taautaha?. Kuo mavahe nai 'a e Pule'anga mei he laumalie 'o e public-private sector partnership 'a ia 'oku aka 'i he laumalie 'o e fengāue'aki 'a e Pule'anga mo e sekitoa taautaha ke langa 'a e fonua.
'Oku 'uhinga 'a e sekitoa taautaha ki he ngaahi kupu 'ikai faka-Pule'anga 'o kau ai 'a e ngaahi siasi mo e kakai 'o e fonua.
‘Oku ho’ata mei heni ‘a e ‘ikai ke malava ‘e he kau taki ke fakamau’ma’u ke tatau ‘a e me’a ‘oku talaki mo e me’a ‘oku sio atu kiai ‘a e fonua pehe ki he 'uhinga 'o e lea koe fakapotopoto.
Ko e fē ’ia ‘a e ‘ofa fonua mo e mate ki he kaveinga.? ‘I he lau ‘a e kolomu ni na’e mei ngutuhua ange kapau na’a nau kalusefai hifo ke fakapalanisi ‘a e me’a ‘oku nau tu’uaki.
Na’e ta’ofi ‘a e sipoti 2019 tokua ke haofaki ‘a e ki’i peni kotoa ki he langa fakalakalaka mo e fiema'u vivili tokua ‘a e fonua pea lolotonga ‘a e vālau ai ‘a e fonua kuo hiki vahenga ‘a e Kapineti ia.
‘E malava pe ke tau fehu’i pe ‘oku fēfē ‘a e ongo’i ‘a e kau taki ‘oku nau nofo mei he saluni ‘o me’a hifo ki he toenga ‘o e fonua.?
‘Oku toe fakaninimo ‘i he taimi lahi hono malanga’i ‘a e ‘ofa fonua mo e Pule’anga ‘o e kakai pea fa’o kato ia ‘o tuku he lalo tepile ka e takitaha uku ‘ene fonu pea koe me’a ia ‘oku fai kiai ‘a e fifili ‘a e kolomu ni.
'Oku 'i ai 'a e tui koe hiki vahenga ko'eni na'e totonu ke ta'ofi pea nau ki'i pine hifo he 'oku ho'ata atu ki he ngaahi fonua tokoni koe fonua tu'umalie 'a Tonga ni pea 'oku taki pe 'e he kau taki 'a e hiki vahenga.
'E malava pe ke filihi 'e he kolomu ni pea fakalea koe tata mo e tili faka'osi 'eni he 'oku mei fai 'a e fili pea ta'epau mo e hoko atu.
9 comments
-
Koena kuo hiki hoo mou vahe, koia ai, mou fa'u leva ha lao ke sivisivi'i 'aki hotau kau taki koeuhi ki he lelei fakalukufua o e fonua. Vakai ki he link koena, fielau he koe fonua maama eee
https://www.yahoo.com/news/bill-require-donald-trump-undergo-034316134.html -
Na'e fa'a kokono mai e ki'i PM he ta'u kuo hili he feinga'i e cola a e kau ngaue fakapule'anga. Na'a ne tala tokua 'oku te'eki a'u e ngaue (performance) ke fakafiemalie ka e toki fai ha hiki. Fefe kapau 'e 'oatu e foi me'afua ko ia 'o fua'aki 'e nau performance ? 'OOOuuuuaaa ! tuku aa, lahi 'etau lea ? 'E 'oange nai ha % 'e fiha 'a e minisita lao 'oku mahino 'oku 'ikai ha'ane me'a 'e mavivi ? Fefe PM, 'e hiki % 'e fiha hili 'ene laiki 'a e tu'unga 'o e ako mo e potungaue ako. 'E % 'e fiha nai 'e 'oange ki he lea fakatetetete 'a 'Penisimani ? Fefe kau minisita fakamole pa'anga 'a e fonua he fa'a mo'ua he hopo ka e totongi 'e he pule'anga ? 'E % 'e fiha 'a e kau minisitaa nonofo kovi 'oku nau 'omai e mala'ia ki he fonua ?
-
Mou manatu pe kuo liliu 'etau samena mei he Temokalati 'o Temokalasini pe:"Ta'e-'Atakitu'a," "Ta'e-Taliui," "Ta'e-Vahevahetatau", "Ta'e-Fakamaautotonu", "Ta'e-Pulelelei ", "Ta'e-Takilelei", mo e "Ta'e-Lao."
Mo'oni leva e taukave 'a Aisea Matiu 'i 'olunga - he toki sistemi eni 'oku opposite e mea kotoa. -
Kou manatu kihe taimi koee a e taapalasia e ngaahi Puleanga kotoa e Akilisi ke tuutuu e vahega e kau Minisita moe ngaahi monuia pea faifai pe o tuutuu. Koeni ku a'u hake kihe Sea o toki sio kihe fo'i vai naane palu 'oku fuu ta'efe'unga pea kuo ne ha'ikapa o hiki vahenga. Toe hiki hake ke 50% ke ngali koe vahenga Minisita.
-
Kapau ko e cola ko e 'uhinga ki he tu'unga 'o e nofo mo e mamafa 'a e koloa pea 'oku utua 'a e siokita he kapineti ko eni. Kuo totongi 'e he kakai 'a e 'utu 'enau ngaahi me'a lele 'oku nau ngaue'aki mo honau ngaahi famili, 'oange mo e me'alele ke fa'i teliha ai, ma'u 'enau pa'anga folau, mo e ngaahi monu'ia kehe ko e 'uhi jko honau lakanga. Hili kotoa enio kuo toe 'ai 'enau fo'i hiki 5%. Ko e ha fua ia ? Fievale loi ai pe 'a 'Akilisi, ko ia 'oku taki mo pule he kapineti. Tau ange 'e 'a e mata e kakai he fili hoko mai 'o tuku ki tu'a 'a e ki'i kau kainikavea ko eni.
-
Kou poupou atu kihe hiki vahenga he koe faahinga ngaue ta'emamohe, koe kovi moe lelei koe me'a ia a e Tama i olunga.
-
Malo mu'a Kolomu Filihi 'a e Tali mo e Fehu'i 'o fakamu'omu'a 'a Mui 'i Mu'a pea fakamuimui 'a Mu'a 'i Mui.
Ko e Tali: "Hiki vahenga peseti 5% 'a e Kapineti 'o e Pule'anga 'a e Kakai" pea ko e Fehu'i: "Ko e fe 'a e 'ofa Fonua ia?"
'Oku fefe 'e Kolomu Filihi ke to e Fokihi mo Fulihi 'a e Tali mo e Fehu'i tatau 'o ke i fakamu'omu'a 'a Mui 'i Mu'a mo fakamuimui 'a Mu'a 'i Mui?
Ko e Tali: "Hiki peseti 5% 'a e Kapineti 'o e Pule'anga 'A 'Akilisi" pea ko e Fehu'i: "Ko hai honau 'otua, ko 'Akilisi pe 'ofa'anga, ko e Fonua?"
'Oku 'uhinga 'o e "Kapineti 'a e Pule'anga 'a e Kakai ma'ae Kakai 'e he Kakai" ki he Temokalati ka e 'uhinga 'a e "Kapineti 'a e Pule'anga 'a 'Akilisi mo 'ene Kapineti ma'a 'Akilisi mo 'ene Kapineti (ka e 'ikai ma'ae kakai mo e fonua)" ki he Ta'e-Temokalati.
'Oku tefito 'a e Temokalati he "'Atakitu'a," "Taliui," "Vahevahetatau" mo e "Fakamaautotonu" 'a e Pulelelei mo e Takilelei mo e Lao.
'Oku tefito leva 'a e Ta'e-Temokalati he "Ta'e-'Atakitu'a," "Ta'e-Taliui," "Ta'e-Vahevahetatau" mo e "Ta'e-Fakamaautotonu" 'a e Ta'e-Pulelelei (pe Pulekovi) mo e Ta'e-Takilelei (pe Takikovi) mo e Ta'e-Lao.
'Oku ua 'a e ongo fa'ahi fakapolitikale lalahi 'i Nu'usila ko e National mo e Labour 'o hange pe ko e ongo fa'ahi fakapolitikale lalahi ko e Republican mo e Democrat 'i 'Amelika.
'Oku 'ikai 'uhinga 'a e Pule'anga 'a e National mo e Republican 'i Nu'usila mo 'Amalika ke Ta'e-Temokalati ka e Temokalati pe 'a e Labour mo e Democrat ha'ana takitaha Pule'anga 'i Nu'usila mo 'Amelika.
'Oku tefito kotoa 'a e National, Republican. Labour mo e Democrat he Temokalati (ka e 'ikai ko e Ta'e-Temokalati) ka ko 'enau kehekehe pe he'enau takitaha fokotu'utu'u mo fakahoko 'a e Tau'ataina he fonua ki he lahi taha 'e ala lava mo ma'u.
'Oku lau 'e he Pule'anga mo e Kapineti 'a 'Akilisi ko e toki fuofua Pule'anga Temokalati kinautolu 'o Tonga 'i Tonga (he hingoa pe) ka e hili ange kotoa ko e toki Pule'anga Ta'e-Temokalati taha kinautolu he histolia 'o Tonga 'i Tonga.
'Oku mo'oni lahi heni 'a e ngaahi lea poloveape faka-Tonga ko e "Poto hono lau ka e vale hono fai," "'Ikai tatau 'a e ngutu mo e tuhu" mo e "Taki 'e he kui 'a e kui!" -
Ko ia hiki ke Lahi homou vahenga he koe pule'anga 'oe kakai ke totongi 'ehe kakai honau vahenga ke lahi faufaua.
Pea toe hiki moe vahenga 'o Piveni mo Lavu. Ko ena na'e toki toho 'e Piveni 'ene vausia $7-afe na'e fakangofua 'ehe Minisita Ako. 'Eke atu mu'a kia Hepeti pe koe ha e ngaue 'a Piveni na'e fai ke ne ma'u ai e fu'u totongi lahi pehe fau. -
'Oua naa ngalo sii kau ngaue he ngaahi siasi he fkkaukau'i e COLA he oku tau tatau pe. "oku ai nai ha kehekehe he vahenga o e faiako i Tupotoa, Nomuka moe fai ako he GPS Nomuka. Fefe COLA sai pe tama Tupoutoa ia he oku nofo taetotongi pe ia? Talanoa mai ange ha taha he "vahevahe taau"